Zabel

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Zabel
erm. Զապել
Doğum tarixi 27 yanvar 1216/25 yanvar 1217
Doğum yeri
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Ked
Dəfn yeri Drazark Monastrı
Həyat yoldaşları Antakyalı Filip (1221—ö. 1222)
I Hetum (1226)
Uşağı 4
Atası I Levon
Anası Kiprli Sibilla
Dini Erməni Həvari Kilsəsi
Fəaliyyəti siyasətçi, queen regnant[d]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İzabella (erm. Զապել; 25 yanvar 1216, 25 yanvar 1217, 1212 və ya 1213, Kozan – 23 yanvar 1252, Kozan, Kilikiya Erməni Çarlığı) — həmçinin İzabel və ya Zabel kimi də tanınır, 1219-cu ildən 1252-ci ildə ölümünə qədər Erməni Kilikiya Çarlığının kraliçası.

O, Bağraslı Adəmin hökmdarlığı altında kraliça elan edildi.[1][2] O, öldürüldükdən sonra Baberonlu Konstantin (Hetumilər sülaləsindən) qəyyum seçildi.[3] Bu məqamda III Rubenin nəvəsi (Zabelin atası Kral I Levonun böyük qardaşı) Raymund-Ruben Kilikiya taxtını özü üçün iddia etməyə cəhd etdi, lakin o, məğlub oldu, əsir düşdü və edam edildi.[4]

Baberonlu Konstantin tezliklə Antakya şahzadəsi IV Boemund ilə ittifaq axtarmağa istədi və o, gənc şahzadə ilə IV Boemunun oğlu Filip[5] arasında evlilik təşkil etdi. Filip isə ermənilərin həssaslığını toxundu, hətta kral sarayını qarət edərək kral tacını Antakyaya göndərdi; buna görə də o, Sis (indiki Türkiyənin Kozan şəhəri) həbsxanasına salındı, ehtimal ki, zəhərlənərək öldürüldü.[6]

Məyus olmuş gənc Zabel Barbaronun oğlu Hethum Konstantinlə evlənmək məcburiyyətində qaldı. Uzun illər onunla yaşamaqdan imtina etsə də, sonda o, bunu qəbul etdi. Kilikiyanın iki əsas sülalə qüvvələrinin (Rubenilər və Hetumilər) nikahında aşkar birləşməsi bir əsrlik sülalə və ərazi rəqabətinə son qoydu və Hetumiləri Kilikiya Ermənistanında siyasi hökmranlığın ön sırasına gətirdi.

" İmperiyanın qanuni varisi Zabel əri ilə birlikdə ölkəni idarə edir, dindar, ruhani həyat tərzi keçirirdi. Onun xeyirxah əməllərinə və nümunəvi həyatına görə bir çox övladlar, məşhur irqin çoxsaylı nəslindən xeyir-dua aldılar.

—Edessalı Vahram: Kiçik Ermənistanın salnaməçisi[7]

"

Erkən həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zabel Kral I Levonun ikinci arvadı Kiprli Sibilladan olan yeganə övladı idi.[8] O, 1218-ci ildə Macarıstan Kralı II Andraşın üçüncü oğlu Andraş ilə nişanlanmışdı, lakin sonradan nişanı onun daha sərfəli rus nikahının xeyrinə pozuldu.

Kral I Levon 1219-cu ilin mayında vəfat etdi.[9] Ölüm yatağında o, Zabeli varisi olaraq təyin etdi;[10] və baronları onun böyük qardaşı oğlu Raymund-Rubeni sədaqət andından azad etdi, lakin onun beş yaşlı qızının iddiası Raymund-Ruben və İoann de Brienn tərəfindən etiraz edildi.

Zabel hakim erməni zadəganlarının sevimlisi kimi meydana çıxdı və beləliklə, o, alqışlarla kraliça elan edildi və Bağraslı Adəmin rektorluğuna verildi, amma Bağraslı Adəm bir neçə aydan sonra öldürüldü;[11] və regentlik qalan yeganə nüfuzlu erməni sülaləsinə, başçısı Barbaronlu Konstantin olan Hetum ailəsinə keçdi.

İoann de Briennin iddiası onun I Levonun böyük qızı Rita (Stefaniya) ilə evlənməsinə əsaslanırdı. Papa III Honori İoann de Briennin həyat yoldaşının və oğlunun varis olmalı olduğu iddiasını qəbul etdi.[12] İoann Brienn 1220-ci ilin fevralında səlib yürüşünü tərk etmək və Kilikiya Ermənistanını ziyarət etmək üçün Papadan icazə aldı.[13] Lakin o, Kilikiyaya üzməyə hazırlaşarkən erməni arvadı öldü; və bir neçə həftə sonra onların kiçik oğlu öldükdə, İoann Briennin erməni taxtına başqa iddiası yox idi.[14]

Raymund-Ruben Kral I Levonun qardaşı qızı olan anası Alisa vasitəsilə soy-kökünə əsaslanaraq taxt-taca iddia etdi. Üstəlik, o, çoxdan Kral I Levonun varisi hesab olunurdu. Raymund-Ruben 1219-cu ildə Kilikiya Ermənistanına iddia etməkdə dəstək üçün Dümyatdakı səlibçilərə yaxınlaşdı və 1221-ci ildə onlardan bəziləri və Papa leqatı Pauyun vədləri ilə geri qayıda bildi. Raymund-Ruben, Tarsusda və onun ətrafında bir qədər erməni dəstəyi tapdı, xüsusən də Korikin qalası Vahramda. Birlikdə Tarsusdan Adanaya qədər geniş əraziləri fəth etdilər, lakin daha sonra zəifləməyə başladılar və Raymund-Rubenin əl keçirilməsi və 1222-ci ildə həbsxanada qaldığı Tarsusda taxtdan imtina etməyə məcbur oldu; körpə qızları anaları ilə birlikdə Kiprə qaçdı.[15] Bu hadisə Zabel atasının taxtının yeganə və böyük ölçüdə mübahisəsiz varisi olması ilə nəticələndi.

Antakyalı Filipin arvadı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müharibələrdən zəifləmiş və güclü müttəfiqə ehtiyacı olan Kilikiya Ermənistanı Antioxiya Knyazlığı ilə əlaqədə müvəqqəti həll yolu tapdı: regent təklif etdi ki, şahzadə IV Boemund dördüncü oğlu Filipi Zabellə evləndirmək üçün göndərsin, yalnız bəyin israrlı olmasını tələb etdi.[16] Filip erməni inancını, birliyini və adət-ənənələrini qəbul etməyə və Kilikiya Ermənistanındakı bütün millətlərin imtiyazlarına hörmət etməyə razı oldu.

Filip 1222-ci ilin iyununda Sisdə Zabellə evləndi və kral olaraq qəbul edildi. Zabel və Filipin birgə idarəsi qısa idi; Filipin hörmət edəcəyini vəd etdiyi erməni ritualına laqeyd yanaşması və latın baronlarına açıq-saçıq yanaşması erməni zadəganlarını qəzəbləndirdi. Filip Antakyada mümkün qədər çox vaxt keçirdi.[17]

Filipin tac və taxtı Antakyaya vermək istədiyi barədə şayiələr yayılınca, Barbaronlu Konstantin 1224-cü ilin sonunda üsyana rəhbərlik etdi. Filip və Zabel Antakyaya gedərkən Tall Hamdunda (bugünkü Türkiyənin Toprakkale şəhəri) ələ keçirilərək geri götürdülər. Filipin həbs olunduğu və ehtimal ki, 1225-ci ilin əvvəlində zəhərləndiyinə inanılır.

Ərinin ölümündən sonra Zabel monastır həyatını qəbul etmək qərarına gəldi və Silifke qalasına qaçdı. O, Malta ordeni ilə sığınacaq axtardı. Sonuncular onu Barbaronlu Konstantinə təslim etmək istəmirdilər, lakin güclü regentdən qorxurdular; Zabelin olduğu qalanı ona sataraq vicdanlarını rahatlatdılar.

IV Boemund qəzəblə müharibədə qərarlı idi, baxmayaraq ki, belə münaqişə bütün xristian dünyası üçün zərərli olduğundan papa tərəfindən açıq şəkildə qadağan edilmişdi. IV Boemund Rum Sultanlığının Sultanı, I Əlaəddin Keyqubad sultanı müttəfiq kimi çağırdı və 1225-ci ildə Yuxarı Kilikiyanı xarabalığa çevirdi. Barbaronlu Konstantin Hələbin regenti Toğrula Antakyaya doğru irəliləməsini əmr etdi.[18] Sonuncu Bağrasa hücum edəndə IV Boemund öz torpaqlarına qayıtmalı oldu.

Barbaronlu Hethumun arvadı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kraliça Zabelin taxta qayıtması, Vardges Sureniants, 1909

Zabel 1226-cı ilin iyununda Tarsusda Kral I Hetumun tacını daşıyan Barbaronun oğlu Konstantinlə evlənməyə məcbur edildi. Onun bir neçə il evliliyi tamamlamaqdan imtina etdiyi deyilir.

" 675-ci ildə (1226-cı il) erməni knyazları katolikos lord Konstantinlə birlikdə ermənilərin baillisi Konstantinin oğlu Hetumu taxt-taca oturtdular, həmçinin Kral Levonun qızı Zabeli ona arvad olaraq verdilər. Bundan sonra ermənilər ölkədə əmin-amanlıq yaratmağa nail oldu və ildən-ilə yüksəklərə can atırdılar.

—Smbat Sparapet: Salnamələr[19]

"

Barbaronlu Konstantin Ermənistanı Papalıqla barışdırmağı müdriklik hesab edirdi: gənc cütlüyün adından Papaya və imperator II Fridrixə sadiq elçilər göndərilirdi.[20] Baxmayaraq ki, IV Boemund və daha sonra onun oğlu, V Boemund Papanı Zabellə Hethum arasında boşanma təşkil etməyə razı salmağa çalışsa da, həm ona, həm də Kipr Kralı I Henrixə ermənilərə hücum etmək Roma tərəfindən olaraq qadağan edilmişdi.[21] Evlilik 1237-ci ildə Roma tərəfindən qanuniləşdirildi.[22]

Zabelin müəyyən dərəcədə kral hakimiyyətini bölüşdüyünə dair sübutlar var, çünki bir neçə mənbədən öyrənirik ki, o, əri ilə birlikdə strateji qala və Düziçi şəhərini Tevton ordeninin cəngavərlərinə buraxan rəsmi sənəd imzalayıb.

" Kraliça ömrünün sonuna yaxınlaşır və Ked adlı yerə köçür, göydən bir səs eşidir və ucadan qışqırır: "Gəl göyərçinim, gəl sevgilim, sənin sonun yaxındır". O, bu xoşbəxt görüntüdən sevinclə duydu, onu ətrafdakılara çatdırdı və Rəbbin yolunda öldü; onun cəsədi kahinlərin böyük yığıncağı tərəfindən qəbirə gətirildi və müqəddəs torpağa basdırıldı.

—Edessalı Vahram: Kiçik Ermənistanın salnaməçisi[23]

"

Drazark Monastrında dəfn edildi.

Evlilikləri və uşaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

# (1) 25 yanvar 1221 – 24 yanvar 1222: Antakiyalı Filip (?—Sis, 1225/1226)[24]

# (2) 14 may 1226: I Hetum, Kilikiya Ermənistanının Kralı (1215–28 oktyabr 1270)[25]

• Evfemiya (?—1309), Sidonlu Yulianın arvadı (?—12 yanvar 1275/11 yanvar 1276)[26]

• Sibilla (?—1290), Antakya şahzadəsi VI Boemundun həyat yoldaşı (təxminən may 1237/11 iyul 1275)[27]

• Rita (?—?), Servantikarlı Konstantinin həyat yoldaşı[28]

• II Levon, Kilikiya Ermənistanının Kralı (24 yanvar 1236/ 23 yanvar 1237 – 6 fevral 1289)

• Toros (1244–24 avqust 1266)

• İzabella (?—təxminən 1268)

• Mari, Kiprli Senesşal İbelinli Balduinin[29] oğlu İbelinli Qayla evləndi.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  2. ↑ https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/27*.html
  3. ↑ https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/27*.html
  4. ↑ https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/27*.html
  5. ↑ https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/27*.html
  6. ↑ https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/27*.html
  7. ↑ https://archive.org/details/vahramschronicle00vahrrich
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-23.
  9. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  10. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  11. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  12. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  13. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  14. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  15. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  16. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  17. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  18. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-23.
  20. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  21. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780521061636
  22. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFStopka2016
  23. ↑ https://archive.org/details/vahramschronicle00vahrrich
  24. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFRiley-Smith1967
  25. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFStopka2016
  26. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFDer_Nersessian1969
  27. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFDer_Nersessian1969
  28. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFDer_Nersessian1969
  29. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Isabella,_Queen_of_Armenia?searchToken=b8gxl2neg12pamygvj5uq7hcv#CITEREFDer_Nersessian1969

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Zabel&oldid=7073181"