Көнсығыш диалект

башҡорт теленең Көнсығыш (ҡыуаҡан) диалекты
Илдәр	Рәсәй Федерацияһы
Регионы	Башҡортостан Ҡурған өлкәһе Свердловск өлкәһе Силәбе өлкәһе
Идара итеүсе ойошма	Рәсәй Фәндәр Академияһының Өфө ғилми үҙәге
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Алтай телдәре (бәхәсле) Төрөк телдәре
Әлифба	кириллица (Төрки телдәр
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	баш 086
ISO 639-1	ba
ISO 639-2	bak
ISO 639-3	bak

Башҡорт теле Көнсығыш диалекты (шулай уҡ ҡыуаҡан диалекты); башҡ. көнсығыш диалекты — башҡорт теленең өс һөйләш диалектының береһе.

Таралыу ареалы

Башҡорт теленең Көнсығыш (ҡыуаҡан) диалекты Башкортостандың Әбйәлил, Баймаҡ, Балаҡатай, Белорет, Бөрйән, Ҡыйғы, Мәсетле, Салауат, Учалы райондарында, Силәбе өлкәһенең Арғаяш, Эткүл районы, Кәҫле районы, Ҡыҙыл районы, Ҡонашаҡ районы, Красноармейский районы, Күҫә районы, Нәзепетровский районы, Сосновский районы (Силәбе өлкәһе), Уй, Сыбаркүл һәм башҡа райондарында, Ҡорған өлкәһенең — Әлмән, Сафакүл, Щучанский райондарында, Свердловск өлкәһе|Свердловск өлкәһенең Арта районы, Красноуфимский районы, Нижнесергинский райондарында таралған.

Һөйләштәр

Башҡорт теленең диалекттары

Башҡорт теленең көнсығыш диалекты 6 һөйләштән тора:

• арғаяш (был һөйләш эсендә — ялан-ҡатай һөйләшсәһе)
• Асыуҙы һөйләше (учалы)
• Ҡыҙыл һөйләше (был һөйләш эсендә — Күбәләк һөйләшсәһе, ҡарағай-ҡыпсаҡ һәм бөрйән һөйләшсәләре)
• мейәс
• һалйот (салйоғот)
• Әй һөйләше (был һөйләш эсендә — дыуан-мәсетле, лағыр, лапаҫ һәм петрушка һөйләшсәләре).

Лингвистик характеристика

Фонетика

Башҡорт теле көнсығыш диалектының фонетик үҙенсәлектәре булып:

• һүҙ яһаусы аффикстар башында, һүҙ нигеҙе [ж], [з], [л], [м], [н], [ң] өндәренә тамамланған осраҡта, [л] урынына [д] ҡулланыла: әҙәбисә «данлыҡлы» (прославленный) дан[л]ыҡлы — диал. дан[д]ыкты, әҙәбисә «елле» (иҫ киткес) ел[л]е — диал. ел[д]е һ.б.;
• һүҙ башында [т] һәм [д] фонемаларының сиратлашыуы: әҙәбисә «туғай» (луг) [т]уғай — диал. [д]уғай, әҙәбисә «тулҡын» (волна) [т]улҡын — диал. [д]улҡын һ.б.;
• [у], [ү], [ҙ], [й], [р] өндәренән һуң [л] урынына [ҙ] өндәрен ҡулланыу: әҙәбисә «йәйләү» (летовка) йәй[л]әү — диал. йәй[ҙ]әү, әҙәбисә «барлыҡ» (достаток) бар[л]ыҡ — диал. бар[ҙ]ыҡ һ.б.;
• һүҙ һуңында аффикс ҡушҡан осраҡта [л] фонемаһының төшөп ҡалыуы: әҙәбисә «ҡалһа» (если останется) ҡа[л]һа — диал. ҡаһа, әҙәбисә «килhен» (пусть приходит) ки[л]hен — диал. киhен һ.б.;
• һаңғырау тартынҡыларҙан һуң [л] урынына [т] ҡулланыу: әҙәбисә «ҡартлыҡ» (старость) ҡарт[л]ык — диал. ҡарт[т]ык, әҙәбисә «аслыҡ» (голод) ас[л]ыҡ — диал. ас[т]ыҡ һ.б.

Әй һәм мейәс һөйләштәрендә түбәндәгеләр күҙәтелә:

• [өй] өндәр ойоштормаһының [ү] һуҙынҡыһына күсеүе: әҙәбисә «өйрәк» [өй]рәк (утка) — диал. [ү]рҙәк, «һөйрәтеү» һ[өй]рәтеү (тащить) — һ[ү]рәтеү һ.б.;
• [ж] тартынҡыһын [й] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «мәрйен» (жемчуг) мәр[й]ен — диал. мәр[ж]ен, «йәйәү» [й]әйәү (пешком) — [ж]әйәү һ.б.
• әй һөйләшендә элегерәк [й өнөн [ҙ] урынында бер-ике һүҙҙә ҡулланғандар: әҙәбисә «ҙур» (большой) [ҙ]ур — диал. [й]ур), мәҫәлән, Йүрүҙән йур+Үҙән тигәндән барлыҡҡа килгән.
• әй һөйләшендә элегерәк ҡатын-ҡыҙ исемдәрендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы күҙәтелгән: әҙәбисә «Гөлзифа» (Гульзифа) [Г]өлзифа — диал. [К]өзифа, «Гөлйемеш» (Гульемеш) [Г]өлйемеш— диал. [К]өлйемеш.

Арғаяш һөйләшендә түбәндәгеләр күҙәтелә:

• [ҙ] яңғырау тартынҡыһының һүҙ уртаһында һәм аҙағында һаңғырауланышы: әҙәбисә «ҡуҙғалаҡ» (щавель) ҡу[ҙ]ғалаҡ — диал. ҡу[ҫ]ҡалаҡ, әҙәбисә «ҡыҙ» (девушка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[ҫ] и т. д.;
• [ҫ] һаңғырау тартынҡыһының яңғырауланышы: әҙәбисә «аҫыл» (драгоценный) а[ҫ]ыл — диал. а[ҙ]ыл һ.б.

Һалйот һөйләшендә [һ] өнөн [ҫ] һәм [ҙ] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «ҡыҙ» (девочка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[һ], әҙәбисә «баҫым» (ударение) ба[ҫ]ым — диал. ба[һ]ым һ.б.

Ҡыҙыл һөйләшендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы ҡулланыла: әҙәбисә «ғазап» (мучение) [ғ]азап — диал. [ҡ]азап, әҙәбисә «гөнаһ» (грех) [г]өнаһ — диал. [к]өнаҫ һ.б.

Грамматика

Башҡорт теленең грамматикаһы Башҡорт теленең Көнсығыш диалектының төп грамматик үҙенсәлектәре булып:

• хәл ҡылымдың ҡыҫҡартылған «ап»/ «әп» (әҙәбисә «алып») формаларының «бар-», «ҡал-», «ҡас-», «ҡайт-», «сыҡ-», «бир», «ин-», «йөрө-», «кил-», «кит-», «мен-», «төш-» ҡылым нигеҙҙәре менән берләшеүе: әҙәбисә «алып барыу» (понести) — диал. «апарыу», әҙәбисә «алып китеү» (унести) — диал. «әпкитеү», әҙәбисә «алып сығыу» (вынести) — диал. «апсығыу», әҙәбисә «алып биреү» (подать) — диал. «әпиреү» һ.б.;
• һүҙ яһаусы -ҡаҡ/-кәк, -ғаҡ/гәк, -маҡ/ -мәк, -шыҡ/-шек, -тылыҡ/-телек, -дылыҡ/-делек, -ҙылыҡ/-ҙелек аффикстарының продуктивлығы: «йырмаҡ» (устье реки), «әрҙәшкәк» (скандалист), «һикелтмәк» (ухабы), «ҡыйшыҡ» (кривобокий), «һуғышҡаҡ» (драчун), «уңғандыҡ» (деловитость) һ.б.;
• ҡылымдың бойороҡ һөйкәлешенең архаик формаһын -ың/-ең аффиксы менән бәйләнештә ҡулланыу: лит. «барығыҙ» (идите) — диал. «барың» һ.б.;
• ҡылымдың инфинитив формаһын, ҡылым һәм -ҡалы/-кәле, -ғалы/-гәле, -мак/-мәк, -маҡа/-мәкә аффикстары менән бәйләнештә ҡулланыу: әҙәбисә «барырға, күрергә кәрәк» (сходить, увидеть нужно) — диал. «барғалы, күргәле кәрәк», әҙәбисә «алырға теләй» (хочет взять) — диал. «амаҡа була» һ.б.

Тикшеренеүҙәр тарихы

Башҡорт диалектологияһы

Әҙәбиәт

• БАЙЫШЕВ Таһир Ғәлләм улы Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку. М., 1955.
• Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович , Ишбердин, Эрнст Файзрахманович. Башкирский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. Н. Ярцева (предс.), В. А. Виноградов (зам. предс.), В. М. Солнцев, Э. Р. Тенишев, А. М. Шахнарович, Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 1997. — Т. 1. — С. 173—182. — 432 с. — ISBN 5-02-011237-2.
• Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович Два века башкирского литературного языка. — Уфа: Гилем, 2000.
• Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. 234 с.
• Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7. (баш.)
• Илишев И. Г. Язык и политика в многонациональном государстве. Уфа, 2000. 270 с.
• История башкирского литературного языка./ Ишбердин, Эрнст Файзрахманович, Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович, Р. Х. Халикова: Уфа, Башк. изд-во «Китап», 1993. 320 с. (баш.)
• Ишбулатов, Нагим Хажгалиевич. Башкирский язык и его диалекты. — Уфа: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
• Максютова, Нажиба Хаерзамановна Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996.
• Максютова Н. Х. Материалы по лексике айских башкир //Башкирская лексика. — Уфа: Башкнигоиздат, 1966. — С.49—66.
• Максютова Н. Х. Башкирско-монгольские языковые связи (На материале салъютского говора башкирского языка) // Лингвогеография, диалектология и история языка. — Кишинев: Штиница, 1973. — С.243—246.
• Максютова, Нажиба Хаерзамановна Восточный диалект башкирского языка в сравнительно-историческом освещении. — М.: Наука, 1976. — 292 с.
• Максютова Н. Х. Формирование и современное состояние говоров восточного диалекта башкирского языка (сравнительное исследование): Автореф. дисс. д. филол. наук (10.02.06). — Баку, 1980. — 34 с.
• Миржанова, Сария Фазулловна. Северо-западный диалект башкир. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4.
• Poppe N. N. Bashkir manual. Descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington, 1964.
• Словарь башкирских говоров. Восточный диалект. Т.1. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1967. (баш.)
• Юлдашев, Ахнеф Ахметович. Башкирский язык // Языки Мира. Тюркские языки / Э. Р. Тенишев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 543 с. — ISBN 5-655-01214-6.

Һылтанмалар

• Дилмөхәмәтов М. И., Ишбулатов Н. Х. Көнсығыш диалект // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Максютова Нажиба Хаерзамановна Диалекты башкирского языка.//Статья в Башкирской энциклопедии 2016 йыл 5 март архивланған. (баш.)
• Рашит Шакур Диалектная система башкирского языка // Ватандаш. — 2012. — № 8. — С. 40—61. — ISSN 1683-3554.