Нервы туҡымаһы

Нервы туҡымаһы
	Нервы туҡымаһы
	Нервы туҡымаһы Викимилектә

Нервы туҡымаһы — сығышы буйынса эктодерманан яһалған туҡыма булып тора. Нервы системаһының нигеҙен тәшкил итә һәм уның функцияларын тормошҡа ашырыу өсөн махсуслашҡан.

Нервы туҡымаһы баш һәм арҡа мейеләренең массаһын, нервы төйөндәрен төҙөй. Нервы күҙәнәктәренән китеүсе нервы сүстәре, организмдың төрлө өлөштәре араһында йылдам бәйләнеш тәьмин итеп, баш һәм арҡа мейеләренән бөтә ағзаларға һәм туҡымаларға тарала.

Нервы туҡымаһы организмда туҡымалар, ағзалар, ағзалар системалары эшмәкәрлеген, уларҙың үҙ-ара һәм тирә-яҡ мөхит менән бәйләнешен көйләй.

Улар нервы күҙәнәктәре — нейрондарҙан торалар. Нейрондар оҙон һәм ҡыҫҡа үҫентеләре булған, ядро һәм цитоплазманан торған йондоҙ формаһындағы тәне булған (нейрон тәне) күҙәнәктәр. Ҡабул итеү һәм тапшырыу нейрон бүртә ҡуҙ мускулдар, тире, башҡа туҡымаларға, органдарға. Организмда нервы туҡымаһы килешеп эшләүен тәьмин итә.

Структураһы

Нервы туҡымаһы төп күҙәнәктәр — нейрондарҙан (нейроцит) һәм эйәрсен күҙәнәктәрҙән( нейроглия) тора.

Төп функцияны нейрондар (ҡуҙғыусанлыҡ, үткәреүсәлек үтәй. Нейроглия, йәғни, эйәрсен күҙәнәктәр, туҡланыу, таяныу һәм һаҡлау функцияларын башҡарып, нейрондарҙы уратып алалар (микроокружение). Эйәрсен күҙәнәктәр нейрондарға ҡарағанда 10 тапҡыр самаһы күберәк.

Шулай уҡ, нейроглияға эпендима (ҡайһы бер ғалимдарыбыҙ, уны глиянан айырып ҡарай ) һәм, ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса, олон күҙәнәктәре (өсөнсө ҡарынсыҡта тупланып торалар, унан еҫ һиҙеү тамырсаһына күсәләр, шулай уҡ, Аммон мөгөҙөнөң тешле йыйырсаларында тупланалар) инә.

Нейрондар

Нейрондар —төп нервы күҙәнәктәре. Нервы системаһының структуралы-функциональ берәмектәре булып торалар. Күп һанлы үҫентеләре булған йондоҙ формалы күҙәнәктәр. Ҡыҫҡа, ныҡ тармаҡланған үҫентеләре — дендриттар (грекса дендрон — ағас).

Улар башҡа нейрондарҙан, рецептор күҙәнәктәрҙән йәки туранан-тура тышҡы ҡуҙғытҡыстарҙан сигналдарҙы ҡабул итәләр.

Нейрондың оҙон, күбеһенсә аҙ тармаҡланыусан үҫентеһе лә була. Ул аксон (грекса аксис — үҫенте) тип атала. Аксон сигналдарҙы нейрон тәненән башҡа нервы күҙәнәктәренә һәм иннервациялаған (нервылар менән тәъмин ителгән) ағзаларға тапшыра.

Оҙон үҫентеләр йыш ҡына аҡ төҫтәге май һымаҡ матдәнән торған шекәрә (миелин тышса) менән көпләнгән була. Уларҙың үҙәк нервысистемаһындағы тупланмалары аҡ матдә барлыҡҡа килтерә.

Нейрондарҙың ҡыҫҡа үҫентеләренең һәм тәндәренең ундай шекәрәһе юҡ. Уларҙың тупланмалары һоро матдәне барлыҡҡа килтерә.

Нейрондар формалары һәм функциялары буйынса айырылалар. Нейрондарҙың берәүҙәре, һиҙгерҙәре, импульстарҙы һиҙеү ағзаларынан арҡа һәм баш мейеләренә тапшыра.

Һиҙгер нейрондарҙың тәндәре үҙәк нервы системаһы юлында нервы төйөндәрендә ята.

Нервы төйөндәре — нервы күҙәнәктәре тәндәренең үҙәк нервы системаһынан ситтәге тупланмалары. Арҡа һәм баш мейеләре бөтә агзаларға нервылар менән бәйләнгән.

Нейрондарҙың икенселәре, хәрәкәт нейрондары, импульстарҙы арҡа һәм баш мейеләренән мускулдарға һәм эске ағзаларга тапшыра.

Һиҙгер һәм хәрәкәт нейрондары араһындағы бәйләнеш арҡа һәм баш мейеләрендә өҫтәмә нейрондар тарафынан бойомга ашырыла. Уларҙың тәне һәм үҫентеләре мейенән ситкә сыҡмай.

Нервылар — нервы күҙәнәктәренең шекәрә менән көпләнгән оҙон үҫентеләре тупланмалары булып тора.

Хәрәкәт нейрондарының аксондарынан торған нервылар хәрәкәт нервылары тип атала. Һиҙгер нервылар һиҙгер нейрондарҙың дендриттарынан тора.

Күпселек нервыларҙа аксондар ҙа, дендриттар ҙа бар. Бындай нервылар ҡатнаш нервылар тип атала. Улар буйынса импульстар ике йүнәлештә — үҙәк нервы системаһына һәм унан ағзаларға бара.

Нейроглия

Нейроглия — функциялары һәм, өлөшләтә килеп сығышы буйынса берҙәм булған, ярҙамсы күҙәнәктәрҙән торған ҡатмарлы комплекс.

Микроглия (фагоцит күҙәнәктәр) күҙәнәктәре «глия» төшөнсәһенә ҡараһалар ҙа, мезодерма сығышлы булараҡ туранан-тура нервы туҡымаһы түгелдәр.

Макроглия (эпендимоциттар, астроциттар, олигодендроциттар — глиобласт сығышлы күҙәнәктәр. Терәк, туҡландырыу, секретор һәм сикләү (һаҡлау) функцияларын үтәйҙәр.

Эпендималь күҙәнәктәр (эпендимоциттар) үҙәк нервы системаһындағы (ҮНС) ҡарынсыҡтарҙың эске йөҙөн көпләйҙәр. Был күҙәнәктәрҙең өҫкө йөҙөндә шыйыҡса ағымын тәьмин итеүсе төксәләр бар

Эмбриогенез

Нервы туҡымаһының яралғы булараҡ барлыҡҡа килеүе нейруляция процесында бара (нервы көпшәһе барлыҡҡа килеү дәүерендә). Мөхит йоғонтоһо һәм башҡа тән структураларының үҫеше (бигерәк тә хорданың) хордалыларҙың эктодермаһында бураҙна барлыҡҡа килтерә. Бураҙнаның ситтәре яҡынайып нервы көпшәһе барлыҡҡа килтерә һәм эктодерманан айырыла.

Бураҙнаның ситтәре ҡушылыуҙан барлыҡҡа килгән һыҙат нервы һырты тип атала. Уның кәүҙә тапҡырына тура килгән күҙәнәктәренең бер өлөшө латераль һәм вентраль йүнәлештәрҙә күсеп ганглиоз пластинка барлыҡҡа килтерә. Ганглиоз пластинка нейробласт һәм глиобластарға башланғыс бирә. Улары үҙ нәүбәтендә нейрондарҙың, спиналь һәм вегетатив ганглийҙар нейроглияһының башланғысы булып торалар.

Нервы һырты күҙәнәктәренең бер өлөшө эктодерма аҫтында тарала һәм меланобласттарҙы— тиренең пигмент күҙәнәктәре башланғыстарын барлыҡҡа килтерә.

Баш бүлегенең нерв күҙәнәктәре баш һөйәге-мейе нервы ядроларын формалаштырыуҙа ҡатнаша. Уларҙың бер өлөшө баштың ян яҡтарындағы эктодерманың ҡалынайған ерҙәренән — нервы плакодтарынан.

Нервы көпшәһе күҙәнәктәре — медуллобластар, — нейробласт һәм глиобластарға — нейрондарҙың һәм арҡа һәм баш мейеһе нейроглияһы башланғыстарына дифференцияланалар (махсуслашалар).

Махсуслаша (дифференцировка) барған һәм эмбриональ яралғынан күскән һайын медуллобластар һәм нейробластар бүленеү һәләтен юғалта баралар, груша формаһын алып, ядролары һәм эргастоплазмаһы үҙенсәлекле яңы ҡоролош кисерә. Уларҙың тәүҙә аҙаҡ күп үҫентеләре барлыҡҡа килә.

Махсуслашыуҙың мөһим билдәһе булып цитоплазмла нәҙек кенә фибриллалар барлыҡҡа килеүе тора. Әкренләп уларҙың һаны арта бара. Организмда Дефинитивный нейрондар араһында билдәле тәртиптә күҙәнәк-ара үҙенсәлекле бәйләнеш — синапс урынлаша.

Глиобластар миграция һәм макроглияны тәшкил итеүсе глиоциттарға махсуслашыу тамамлағандан һуң да, юғары пролифератив әүҙемлеген һаҡлап ҡала.

Микроглия нервы туҡымаһы гистогенезы барған урынға күсеүсе һөйәк кимеге моноцитобластарынан барлыҡҡа килә.

Түбән төҙөлөшлө хордалыларҙың нейруляция процесы башҡасараҡ бара.