Гісторыя Докшыцаў

Докшыцы — даўняе мястэчка гістарычнай Меншчыны.

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Докшыцы зьмяшчаецца ў грамаце вялікага князя Вітаўта, выдадзенай 13 студзеня 1407 году ў Вільні. У ёй намесьнік віленскі Войцех Манівід атрымаў пацьверджаньне на сёлы і сялянаў-даньнікаў у Харэцкай воласьці, сярод якіх называюцца даньнікі «доксычане» (doxyczane)^[1].

Па сьмерці В. Манівіда (1423) Докшыцы перайшлі да ягонага сына Івана, у 1485 годзе — да Войцеха, сына Івана. Па сьмерці апошняга (1475) спадкаемцамі манівідавай спадчыны сталі дзьве сястры — Ядвіга (жонка Алехны Судзімонтавіча) і Соф’я (жонка Мікалая Радзівіла). Пры падзеле спадчыны частка двароў дасталася Ядвізе, частка — Соф’і.

Пазьней Докшыцы працягвалі падзяляцца паміж уласьнікамі. Доля Ядвігі перайшла да яе дачкі Соф’і, якая ў канцы XV ст. выйшла замуж за князя Аляксандра Гальшанскага. Па яе сьмерці (1517) гэтую частку падзялілі паміж чатырмя яе дочкамі і сынам Паўлам, біскупам віленскім. Ад іх доля ў Докшыцах дасталася Ганьне Гальшанскай (жонка Мікалая Паца), потым яе сынам. Доля ж Соф’і Радзівіл перайшла да яе чатырох сыноў — Мікалая, Яна, Юрыя і Войцеха. Па сьмерці апошняга зь іх (1519) адбыўся чарговы падзел уладаньняў. Частка даньнікаў з Докшыцаў перайшла да старэйшага з братоў — Мікалая Радзівіла, пазьней ваяводы віленскага (памёр у 1521 годзе). Ягонымі спадкаемцамі сталі жонка Альжбета і тры сыны — Мікалай, Ян і Станіслаў, якія ў 1526 годзе падзялілі бацькоўскія ўладаньні.

У 1536 годзе сярод спадчыны Мікалая Радзівіла ўпамінаюцца «докшыцкія людзі», памер іх штогадовай даніны складаў 36 пудоў мёду. З трох братоў Радзівілаў апошні, Ян, памёр у 1542 годзе, па чым гэтая частка Докшыцаў перайшла ў валоданьне трох ягоных дачок. Да 1565 году дзьве зь іх памерлі бязьдзетнымі. Бацькоўская спадчына перайшла да трэцяй сястры — Ганны, якая была жонкай (з 1554 году — удавой) Станіслава Кішкі. У 1560 годзе ў яе валоданьні былі 48 двароў (службаў) у Докшыцах, дзе ў той час ужо існавала царква.

Род Гальшанскіх, уладальнікаў судзімонтаўскай часткі Докшыцаў, згас зь сьмерцю біскупа Паўла ў 1555 годзе. Спадчына перайшла да нашчадкаў па кудзелі. Імі сталі дзьве дачкі Ядвігі Гальшанскай ад шлюбу зь Янам Храптовічам, а таксама дзеці Ганны Гальшанскай. Судзімонтаўскую спадчыну падзялілі паміж імі на невялікія долі. Адзін з сыноў Ганны Гальшанскай і Мікалая Паца, Дамінік, у 1557 годзе прадаў частку даньнікаў Станіславу Садоўскаму, служэбніку Ганны Кішчынай. Апошняя ў красавіку 1560 году набыла долю Садоўскага ў Докшыцах за 300 літоўскіх грошай, а праз шэсьць месяцаў перадала докшыцкіх даньнікаў служэбніку Пятру Скалдзіцкаму. У 1561 годзе Ганна набыла ў Станіслава Паца з згоды ягоных братоў Мікалая, Дамініка і Паўла іхную долю. Заставалася яшчэ адна частка Докшыцаў, што знаходзілася ў валоданьні сястры Ганны Гальшанскай Ядвігі, потым дачкі апошняй Ганны і яе мужа Юрыя Осьціка. У 1569 годзе іх сын Мікалай Осьцік перадаў гэту частку Докшыцаў свайму зяцю, князю Льву Сангушку. Далейшы сьлед яе не прасочваецца.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Докшыцы ўвайшлі ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. У час Інфлянцкай вайны (1558—1582) ваколіцы Докшыцаў былі адной з асноўных апорных базаў Стэфана Баторыя пры вызваленьні Полаччыны ад маскоўскіх захопнікаў. Па сьмерці (1600) Ганны Кішкі Докшыцы перайшлі да яе сына Станіслава (памёр у 1617 годзе), потым ягоным сынам. З апошніх Станіслаў (1584—1626) перайшоў з кальвінізму ў каталіцтва і пазьней стаў біскупам жамойцкім, у 1608 годзе ён заснаваў у Докшыцах драўляны касьцёл^[2] і перадаў яму фальварак Туркі.

У 1621 годзе Докшыцы атрымалі статус мястэчка, а ў 1622 годзе Станіслаў Кішка перадаў асноўную яго частку (на правым беразе Бярэзіны) з навакольнымі вёскамі Дамашы і Таргуны капітулу Жамойцкага біскупства, якое ён у той час узначальваў^[3]. Левабярэжную частку Докшыц у сярэдзіне XVIII ст. набыў у спадкаемцаў Кішкаў кашталян менскі Аляксандар Юдзіцкі, які потым прадаў яе Антонію Гутаровічу.

У час вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Докшыцы значна пацярпелі. У 1690 годзе маёнтак Докшыцы падзяляўся паміж капітулам Жамойцкага біскупа (82 дымы ў большым варыянце), плябаніяй докшыцкага касьцёла (5 дымоў у фальварку Туркі), плябаніяй докшыцкай царквы (1 дым) і Янам Паўлам Юдзіцкім (33 дымы), апошняму належаў таксама фальварак Дзедзіна (9 дымоў). Другая частка Дзедзіна (3 дымы) была ў руках Гераніма Рамана Твароўскага, якому таксама належаў Нябышын (42 дымы), а трэцяя (2 дымы) — удаве Станіслава Асіньскага Марцыбеле зь Беліковічаў.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе Докшыцы апынуліся на шляху руху швэдзкага корпусу генэрала А. Левэнгаўпта. Швэды спалілі мястэчка і касьцёл. У 1745 годзе пачалося будаваньне новага касьцёла (асьвячоны у 1753 годзе), пры якім у 1781 годзе з згоды папы рымскага Піюса VI пачало працаваць брацтва Найсьвяцейшай Тройцы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Докшыцы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі цэнтрам павету (з 1797 году — цэнтар воласьці Барысаўскага павету). У 1795 годзе паселішча атрымала статус места. 22 студзеня 1796 году адбылося зацьверджаньне гербу Докшыцаў: «у зялёным полі два ўзгоркі, на якіх ляжаць збаны, зь іхніх гарлавін выцякаюць срэбныя крыніцы»^[4]. Улады Расейскай імпэрыі канфіскавалі ўладаньні Жамойцкага біскупства і перадалі іх генэрал-маёру расейскіх войскаў В. Мілашэвічу.

На 1800 год у Докшыцах было 152 двары, зь якіх Мілашэвічу належалі 106 (35 хрысьціянскіх і 71 юдэйскі), 42 двары (у тым ліку 12 юдэйскіх) складалі частку ўдавы Людвігі Гутаровіч і называліся Докшыцкай Слабадой. Яшчэ 4 двары, якія знаходзіліся ў валоданьні плябаніі, засялала чыншавая шляхта. У мястэчку існавалі 2 царквы і юдэйская малітоўная школа. У Докшыцах штогод праводзіўся кірмаш у дзень Сьвятой Тройцы, у Докшыцкай Слабадзе — у дзень Узьвіжання Сьвятога Крыжа.

У Вайну 1812 году праз Докшыцы ў ліпені прайшлі войскі віцэ-караля Італіі Я. Багарнэ, а ў кастрычніку — часткі корпусу генэрала К. Ф. Врэдэ, якія разрабавалі мястэчка. У 1824 годзе ў Докшыцах дзейнічала суконная майстэрня Давіда Шапіры. У ёй працавалі тры майстры і чатыры рабочыя, якія абслугоўвалі 2 ткацкія станкі. Д. Шапіру (купцу 3-й гільдыі) належалі ў Докшыцах 3 крамы. У час вызвольнага паўстаньня у красавіку — траўні 1831 году каля Докшыцаў адбыліся баі вялейскіх паўстанцаў С. Радзішэўскага з расейскімі карнікамі.

Па скасаваньні прыгоннага права ў 1861 годзе Докшыцы сталі цэнтрам аднайменнай воласьці. У 1863 годзе тут збудавалі новую царкву-мураўёўку. У 1868 годзе ў Докшыцах быў 1 мураваны і 266 драўляных дамоў, мураваная царква, драўляны касьцёл, 4 юдэйскія малітоўныя дамы, 22 крамы, 17 шынкоў, 3 бровары і паравы млын. У мястэчку штотыднёва праходзілі таргі (больш значныя праводзіліся ў аўторак на масьленічным тыдні і ў сьвята Прачыстай 15 жніўня). Да 1870-х у Докшыцах дзейнічалі магістрат (ратуша) і дума, у 2-й палове XIX ст. разьмяшчаліся валасная ўправа, кватэра прыстава 3-га стану Барысаўскага павету, паштовая станцыя, працавала народная вучэльня. У XIX ст. канчаткова сфармавалася вулічная сетка Докшыцаў (цэнтральныя Барысаўская, Даўгінаўская, Глыбоцкая і Полацкая вуліцы, да іх прымыкалі — Ветраная, Сянная, Татарская і інш.). У канцы XIX ст. у Докшыцах пачалі дзейнасьць пазыка-ашчаднае і пажарнае таварыствы.

З 1902 году ў Докшыцах працавала 2-клясная пачатковая вучэльня (з 1907 году — 4-клясная, з 1913 году — вышэйшая пачатковая). У 1904 годзе ў мястэчку было 435 драўляных і 1 мураваны дамоў, 2 гасьцініцы, 2 сукнавальні (працавалі 3 рабочыя), 1 аптэка і 2 аптэкарскія крамы. У гэты час вядомасьць атрымаў Докшыцкі народны лялечны тэатар батлейка, канструкцыю якой зрабіў пан Патупчык; ён жа з жонкай і сынамі ладзілі паказы батлейкі на Каляды, у час іншых сьвятаў, на кірмашах і вясельлях.

У час Першай сусьветнай вайны Докшыцы былі прыфрантавым местам (у верасьні 1915 году іх ненадоўга займалі нямецкія войскі), у 1918 годзе — места зноў занялі нямецкія войскі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Докшыцы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[5].

З 20 жніўня 1919 да ліпеня 1920 году Докшыцы займалі польскія войскі, пазьней бальшавікі, потым зноў палякі. Згодна з умовамі Рыскай дамовы (1921) Докшыцы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Дзісенскага павету Віленскага ваяводзтва. У гэты час у месьце быў 491 будынак.

У 1939 годзе Докшыцы ўвайшлі ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году сталі цэнтрам раёну Вялейскай вобласьці (у 1962—1965 гадах былі ў складзе Глыбоцкага раёну). У Другую сусьветную вайну з 9 ліпеня 1941 да 2 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

28 лютага 2011 году адбылося зацьверджаньне сьцяга места^[6].

Галерэя

Рынак

Рынак
Званіца касьцёла. А. Ельскі, 1891 г.
Ю. Барэці, 1894 г.
каля 1900 г.
Касьцёл, да 1918 г.

да 1918 г.
Касьцёл, 1914 г.
Інтэр’ер касьцёла, 1914 г.
Старая камяніца, да 1950 г.

Вуліца Барысаўская

Барысаўская вуліца
Царква, 1903 г.
Ля царквы, да 1939 г.
Царква, да 1941 г.
Магістрат, 1930-я гг.

Іншае

Места на старых здымках
Вуліца Даўгінаўская. Казьмадзям’янаўская царква, да 1900 году
Вуліца Полацкая. Царква Яна Багаслова, да 1939 году
Бярэзіна, 1931 год
Бярэзіна, да 1939 году

Места на старых здымках
Сынагога, да 1939 году
Вуліца, да 1939 году
да 1939 году
Месца Докшыцкага гета, да 1941 году

Крыніцы

^ Насевіч В. Докшыцы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 592.
^ Насевіч В. Докшыцы // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 267.
^ Насевіч В. Докшыцы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 593.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — ISBN 985-11-0106-0
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Докшыцкага р-на. — Мн.: БелЭн, 2004. — 750 с. ISBN 985-11-0293-8.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom II: Derenek — Gżack. — Warszawa, 1881.

[1] Насевіч В. Докшыцы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 592.

[ehb-2] Насевіч В. Докшыцы // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 267.

[3] Насевіч В. Докшыцы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 593.

[4] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.

[at-5] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[6] Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]