Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне
| Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Дата | жнівень — верасень 1903 года[1] | ||
| Месца | Македонія, Косаўскі вілает, Адрыянопальскі вілает, Саланіцкі вілает у Атаманскай імперыі | ||
| Вынік | Параза паўстання | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне 1903 года — паўстанне насельніцтва Македоніі і Одрынскай Фракіі супраць улады Асманскай імперыі. У паўстанні ўзялі ўдзел пераважна македонскія і фракійскія балгары-экзархісты, а таксама балгары-патрыяршысты, арумыны і часткова сербаманы[2].
Перадгісторыя
[правіць | правіць зыходнік]У пачатку XX стагоддзя Асманская імперыя знаходзілася ў заняпадзе, і яе землі ва Усходняй Еўропе ўжо на працягу больш 500 гадоў пераходзілі ў рукі новых кіранікоў. Македонія і Фракія былі рэгіёнамі з вельмі пярэстым складам насельніцтвы, пры гэтым яны яшчэ знаходзіліся пад кантролем асманаў. Кожная з суседніх хрысціянскіх дзяржаў — Сербія, Балгарыя і Грэцыя — падавалі свае прэтэнзіі на Македонію і Фракію, выходзячы з розных гістарычных і рэлігійных падстаў[3]. Змаганне за кантроль над гэтымі тэрыторыямі праходзіла галоўным чынам з дапамогай прапагандысцкіх кампаній, а таксама праз цэрквы і школы[3][4]. Найболей буйнай нацыяналістычнай арганізацыяй у рэгіёне была Унутраная македонска-одрынская рэвалюцыйная арганізацыя (УМОРА), заснаваная ў Салоніках у 1893 годзе. Колькасць арганізацыі ўвесь час змянялася да і пасля паўстання. Яе грунт складалі балгары, якія падтрымвалі ідэю аўтаноміі Македоніі і Адрыянапаля ў складзе Асманскай імперыі пад лозунгам «Македонія для македонцаў»[4]. Ва УМОРА сталі ўлівацца члены Вярхоўнага македонскага камітэта (ВМК), утворанага ў 1894 годзе ў Сафіі. Гэта група неафіцыйна называлася супрэмістамі і выступала за далучэнне рэгіёна да Балгарыі[5].
Правае крыло УМОРА — Хрысце Матаў, Хрысце Татарчаў і іншыя — разлічваючы на падтрымку балканскіх і заходнееўрапейскіх, патрабавала паскорыць выступ. Левае ж, рэвалюцыйна-демократичекое крыло, прадстаўленае членамі ВМК, — Герча Петраў і іншыя — лічыла, што паўстанне можа перамагчы толькі пры падтрымцы дэмакратычных сіл Турцыі і балканскіх краін, і таму настойвала на адкладзе паўстання з мэтай больш стараннай да яго падрыхтоўкі, аднак, калі паўстанне бліснула — левыя таксама прынялі ў ім удзел[3][6][7].
Пад канец красавіка 1903 года група маладых анархістаў-выпускнікоў Салунскай балгарскай мужчынскай гімназіі правялі серыю тэрактаў у Салоніках з мэтай прыцягнуць увагу да ўціскаў мясцовага насельніцтва ў Македоніі з боку туркаў. У адказ турэцкія салдаты і башыбузукі правялі акцыі застрашвання супраць балгар у Салоніках, а потым у Бітоле.
Гэтыя падзеі паскорылі пачатак паўстання. УМОРА пад кіраўніцтвам ад Івана Гарганава прыняла рашэнне пра ваенную падтрымку паўстання. Сам Гарганаў не браў удзел у паўстанні, бо быў арыштаваны і сасланы на Родас. Паўстанне пачалося ў Ільін дзень 2 жніўня 1903 года (адсюль і назва) і ахапіла галоўным чынам гарыстую паўднёва-заходнюю частку Македоніі, Бітольскі вілает. Прытым 11 ліпеня з'езд нацыяналістаў на Пятровай Ніве каля Малка-Тырнава прызначыў пачатак выступлення на 23 ліпеня, але потым адклаў на 2 жніўня, бо Фракія не была гатова да паўстання.
Балгарскі ўрад Рача Петрава аддаў перавагу дыстанцыявацца ад паўстання. У студзені 1903 года ён разаслаў цыркуляр па сваіх дыпламатычных прадстаўніцтвах у Салоніках, Бітоле і Адрыянапалі, заклікаўшы насельніцтва не паддавацца нацыяналістычнай прапагандзе[8].
Зноскі
- ↑ Илинденское восстание 1903 // Советский энциклопедический словарь. редколл., гл. ред. А. М. Прохоров. 4-е изд. М., "Советская энциклопедия", 1986. стр.483
- ↑ Лабаури Д. О. Болгарское национальное движение в Македонии и Фракии в 1894—1908 гг: Идеология, программа, практика политической борьбы. — София, 2008. — С. 166—168.
- ↑ а б в Gewehr, W.M. (1967), The Rise of Nationalism in the Balkans, 1800-1930, Archon books, ISBN 0-208-00507-2, first published in 1931, by H. Holt & Co.
- ↑ а б Jelavich, B. (1983), History of the Balkans, vol. 2, Cambridge University Press, ISBN 0-521-25448-5
- ↑ Jelavich, C.; Jelavich, B. (1977), The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, ISBN 0-295-95444-2 Volume 8 of the 11 volume series A History of East Central Europe.
- ↑ Schevill, F. (1971), The History of the Balkan Peninsula, Harcourt, Brace & Co, ISBN 0-405-02774-5, first printed in 1922.
- ↑ Crampton, R.J. (1997), A concise history of Bulgaria (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 0-521-61637-9
- ↑ The Ilinden-Preobrazhenie Uprising of 1903, Dedicated to the 105th. anniversary from the events, Professor Dimitar Gotsev — Macedonian Scientific Institute.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Кьосев Д., «Илинденско въстание», София 1953
- Томалевски Г., «Крушовска република», София 1954.
- проф. Воин Божилов. Великий подвиг. К 65-летию Илинденского восстания // "Болгария", № 8, 1968. стр.28
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік] Слоўнікі і энцыклапедыі | |
|---|---|
| Нарматыўны кантроль |
