Libija
Libija (puni naziv Libijska Republika), je država u sjevernoj Africi na obali Sredozemnog mora. Graniči na istoku s Egiptom, na jugoistoku sa Sudanom, na jugu s Čadom i Nigerom, na zapadu s Alžirom i na sjeverozapadu s Tunisom.
| Libija ليبيا (Lībyā) |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Himna: Ya Beladi (Libija, Libija, Libija) |
||||||
 Položaj Libije
|
||||||
| Glavni grad | Tripoli |
|||||
| Službeni jezik | arapski | |||||
| Državno uređenje | Prijelazna vlada (republika) | |||||
• Predsjednik Vijeća Izaslanika |
Mohamed al-Menfi | |||||
• Premijer |
Abdul Hamid Dbeibeh | |||||
| Zakonodavstvo | ||||||
| Nezavisnost | Od Italije | |||||
• Priznato |
24. decembra 1951. | |||||
| Površina | ||||||
• Ukupno |
1.759.540 km2 (16.) | |||||
| - | ||||||
| Stanovništvo | ||||||
• Ukupno |
5.765.563 (103.) | |||||
• Gustoća |
3,3/km2 | |||||
| BDP (PKM) | 2010 | |||||
• Ukupno |
$90,841 milijardi | |||||
| $13 846 | ||||||
| HDI (2010) | ▲0,755 (visok) | |||||
| Valuta | libijski dinar (100 dirhama) | |||||
| Vremenska zona | UTC+1 | |||||
| Topografija | ||||||
| Bikku Bitti 2 267 m |
||||||
| Pozivni broj | 218 | |||||
| Internetska domena | .ly | |||||
Do početka 20. vijeka područje današnje Libije bilo je pokrajina Osmanlijskog carstva. Godine 1912. Libija je postala italijanska kolonija. Za vrijeme Drugog svjetskog rata bila je poprište žestokih pustinjskih borbi, a nakon rata Libija je dobila nezavisnost kao nagradu za saradnju domaćih plemena sa saveznicima.
Kao rezultat Građanskog rata u Libiji 2011, na vlasti je Nacionalno prelazno vijeće, na čelu sa Mustafom Abdul Jalilom.
Nakon nastavljenih sukoba, podijeljene grupe ne priznaju zvaničnu vlast.[1]
Etimologija
urediNaziv "Libija" je drevno ime za sjeverni dio Afrike zapadno od Egipta, potvrđeno hijeroglifima od prije 2000. godina p.n.e., nepoznatog porijekla. U grčkoj upotrebi, ponekad znači cijela Afrika. Moderna nacija to je ime stekla 1934. godine, kada je Kraljevina Italija, koja je Libiju tada držala kao koloniju, oživjela naziv kao kolonija, koja je formalno postala nezavisna 1951. godine.[2]
Historija
urediIme Libije potiče iz egipatskog pojma "Libu", koji se odnosio na berbersko pleme koje je živjelo zapadno od Nila. "Libu" je u grčkom jeziku prešlo u Libiju, iako je u antičkoj Grčkoj ovaj pojam imao šire značenje, obuhvatajući cijelu sjevernu Afriku zapadno od Egipta i ponekad se odnosio na cijeli kontinent, tj. Afriku.
Arheologija
urediArheološki nalazi upućuju da je već u 8. milenijumu p. n. e. libijska obala bila naseljena neolitskim ljudima koji su poznavali stočarstvo i gajili kultivirane biljke. Ova kultura je cvjetala hiljadama godina u regionu, dok ih nisu potisli ili apsorbovali Berberi.
U starom vijeku, Libija je okupirana od strane raznih naroda: Feničana, Kartaginjana, Grka, Rimljana, Vandala i Bizantijaca, koji su vladali dijelom ili čitavom regijom. Iako su Grci i Rimljani ostavili ruševine Kirene, Leptis Magne i Sabrata, malo je drugih ostataka ovih drevnih civilizacija.
Feničani
urediFeničani su bili prvi koji su uspostavili trgovinsku razmjenu u Libiji, kada su pomorci iz Tira (danas teritorija Libana) razvili trgovinske veze sa berberskim plemenima i napravili sporazum sa njima da osiguraju saradnju u eksplotaciji sirovih materijala. Do 5. vijeka p. n. e., Kartago, najveća od feničanskih kolonija, proširila je svoju hegemoniju u većem dijelu sjeverne Afrike, gdje se karakteristična civilizacija, znana kao Puni, polako formirala. Punska staništa na libijskoj obali uključivala su Oa (Tripoli), Labdah (Leptis Magna) i Sabrata. Svi oni su se nalazili u oblasti koja će se kasnije nazvati Tripolis, ili "Tri Grada". Ime sadašnjeg glavnog grada Libije, Tripoli, vuče korijen iz ovog termina.
Grci
urediGrci su pokorili istočnu Libiju kada su, prema predanju, emigranti sa prenaseljenog ostrva Tera, slušajući proročanstvo sa Delfa, pošli tražiti novi dom u sjevernoj Africi. 631. p. n. e. osnovali su Kirenu. U sljedećih 200 godina, još četiri važna grčka grada osnovana su u toj regiji: Barke (Al Mardž), Eufesperida (kasnije Berenike, danas Bengazi), Teučira (kasnije Arsiona, danas Tukrah) i Apolonija (Susah), luka Kirene. Zajedno sa Kirenom, bili su poznati kao Pentapolis (Pet gradova).
Rimljani
urediRimljani su ujedinili obje libijske regije i više od 400 godina Tripolitanija i Kirenaika bile su napredne rimske provincije. Rimske ruševine, kao što su one Leptis Magne, svjedoče o vitalnosti regije, gdje su gusto naseljeni gradovi pa čak i manja naselja, uživali ugodnost urbanog života. Pomorci i zanatlije iz mnogih djelova rimskog svijeta naselili su se u sjevernoj Africi, ali je karakter gradova Tripolitanije ostao uprkos tome punski i Kirenaike grčki. Arapi su pokorili Libiju u 7. vijeku. U vijekovima koji slijede, mnogi starosjedilački narodi su prihvatili islam i također arapski jezik i kulturu. Osmanlijski Turci pokorili su državu sredinom 16. vijeka i Libija je bila dio njihove imperije, mada je povremeno imala autonomiju, sve do italijanske invazije i pretvorila Libiju u koloniju.
Italijanska vlast
uredi1934. godine, Italija je prihvatila ime "Libija" (koje su koristili Grci za čitavu sjevernu Afriku, osim za Egipat) kao zvanično ime kolonije, koja se sastojala od provincija: Kirenaika, Tripolitanija i Fezan. Kralj Idris I, emir Kirenaike, bio je vođa pokreta protiv italijanske okupacije između dva svjetska rata. Od 1943. do 1951., Tripolitanija i Kirenaika bile su pod britanskom upravom, dok su Francuzi kontrolirali Fezan. 1944. godine, Idris se vraća iz egzila u Kairu, ali je odbio da obnovi stalnu rezidenciju u Kirenaiki dok se nisu uklonili neki aspekti strane kontrole 1947. Pod uslovima mirovnog sporazuma iz 1947, Italija se odrekla svih prava na Libiju.
Nezavisnost
uredi21. novembra 1949, generalna skupština UN donijela je rezoluciju koja kaže da Libija treba da postane nezavisna prije 1. januara 1952. Idris je predstavljao Libiju u predstojećim pregovorima. Kada je Libija proglasila nezavisnost 24. decembra 1951, bila je prva država koja je postigla nezavisnost kroz UN i jedan od prvih bivših evropskih posjeda u Africi koji je dobio nezavisnost. Libija je proglašena ustavnom i naslijednom monarhijom pod kraljem Idrisom.
Pronalaženje značajnih naftnih rezervi 1959. i prihodi koji su uslijedili od prodaje petroleuma, omogućili su jednoj od najsiromašnijih nacija da uspostavi veoma bogatu državu. Iako je nafta drastično unaprijedila finansije vlade, nezadovoljstvo je nastalo zbog pretjerane koncentracije nacionalnog blaga u rukama kralja Idrisa i nacionalne elite. Nezadovoljstvo je raslo zajedno sa pojavom naserizma i arapskog nacionalizma u sjevernoj Africi i Bliskom istoku.
Dolazak Gaddafija na vlast
uredi1. septembra 1969, mala grupa oficira predvođena 28-godišnjim vojnim oficirom, Muammarom Abu el-Gaddafijem, pokrenula državni udar protiv kralja Idrisa. U to vrijeme Idris je bio u Turskoj na medicinskom tretmanu. Njegov sestrić Sajid Hasan ar-Rida as-Sanusi, postao je kralj. Bilo je jasno da revolucionarni oficiri koji su objavili zbacivanje kralja Idrisa nisu htjeli da Sajida imenuju za kralja, i da mu prepuste upravljanje državom. Sajid je ubrzo shvatio da ima znatno manju moć kao novi kralj, nego ranije kada je bio samo princ. Prije isteka 1. septembra, Sajid Hasan ar-Rida je formalno zbačen od strane revolucionara i stavljen u kućni pritvor. U međuvremenu, revolucionari su ukinuli monarhiju i proglasili novu Libijsku Arapsku Republiku. U izvještajima vlade i u medijima je Gaddafi postao, "bratski lider i vođa revolucije."
Građanski rat
urediU martu 2011. godine je izbila pobuna širokih razmjera. Savjet bezbjednosti UN je odobrio vojnu intervenciju protiv Gaddafijevih snaga.
Poslije višemjesečnih borbi pobunjenici predvođeni Nacionalnim prelaznim vijećem, potpomognuti NATO snagama su zauzeli cijelu Libiju. U međuvremenu, Gaddafi je uhvaćen živ 20. oktobra 2011., nakon što je njegov konvoj, koji je bio u bijegu, napadnut od strane NATO avijacije, nakon što je Sirt pao 20. oktobra 2011. U vrijeme svoje smrti Gaddafi je imao 69 godina. Pretukli su ga i ubili pripadnici NTC snaga.
Vlada
urediNacionalno prelazno vijeće je političko tijelo osnovano da predstavlja Libiju u ime anti-Gadaffijevih snaga, tokom građanskog rata u Libiji, 2011. godine. Na dan 5. marta 2011., Vijeće je proglasilo sebe "jedinim predstavnikom cijele Libije". U oktobru 2011. priznalo ga je preko 100 država.
Političke podjele
urediDržava je podijeljena na 46 regija. Nakon sticanja nezavisnosti, Libija je podijeljena na tri pokrajine (muhafazat),[3] a 1963. na 10 pokrajina.[4][5] U februaru 1975. pravno su ukinute pokrajine, a uvedeni su kontrolni uredi za svaku od uravnih područja pod vlastitim ministarstvom.[6] Ipak, sudovi i neki drugi državni aparati nastavili su koristiti staru upravno-prostornu podjelu.[6] Godine 1983, Libija je podijeljena na 46 okruga (baladiyat), a četiri godine kasnije na 25 okruga.[7][8] Godine 1995, zemlja je podijeljena na 13 okruga (shabiyah),[9] pa 1998. na 26 okruga, te 2001. na 32 okruga.[10] Prema zadnjoj teritorijalnoj podjeli iz 2007, Libija se dijeli na 22 okruga:
| Arapski naziv | Transliteracija | Stan. (2006.)[11] | Br. (na karti) |
|---|---|---|---|
| البطنان | Al Butnan | 159.536 | 1 |
| درنة | Darnah | 163.351 | 2 |
| الجبل الاخضر | Al Džabal al Akhdar | 206.180 | 3 |
| المرج | Al Mardž | 185.848 | 4 |
| بنغازي | Bengazi | 670.797 | 5 |
| الواحات | Al Vahat | 177.047 | 6 |
| الكفرة | Al Kufrah | 50.104 | 7 |
| سرت | Surt | 141.378 | 8 |
| مرزق | Murzuk | 78.621 | 22 |
| سبها | Sabha | 134.162 | 19 |
| وادي الحياة | Vadi Al Haja | 76.858 | 20 |
| مصراتة | Misratah | 550.938 | 9 |
| المرقب | Al Murgub | 432.202 | 10 |
| طرابلس | Tarabulus | 1.065,405 | 11 |
| الجفارة | Al Džfara | 453.198 | 12 |
| الزاوية | Az Zavijah | 290.993 | 13 |
| النقاط الخمس | An Nukat al Hams | 287.662 | 14 |
| الجبل الغربي | Al Džabal al Garbi | 304.159 | 15 |
| نالوت | Nalut | 93.224 | 16 |
| غات | Gat | 23.518 | 21 |
| الجفرة | Al Džufrah | 52.342 | 17 |
| وادي الشاطئ | Vadi Al Šati | 78.532 | 18 |
Okruzi se dalje djele na Osnovne narodne kongrese (مؤتمر شعبي أساسي) koji su najniži nivo teritorijalne podjele.
Geografija
urediSa površinom od 1,759.540 km2 Libija je 17. po veličini država na svijetu.
Zemlja se obično dijeli na tri historijske regije od kojih Cirenaika čini 51% površine, Fezan 33%, a Tripolitanija 16%. Razlike između ovih regija nisu samo geografske i političke, nego i kulturne i društvene. Cirenaika je arabizirana prije nego Tripolitanija, gdje još postoje berberski domoroci. Fezan je pustinjsko zaleđe u čijim oazama žive većinom pripadnici etničkih manjina. Prije sticanja nezavisnosti Libije, stanovnici su se većino identificirali prema regijama u kojima su živjeli. Godine 1969., revolucionarna vlast promijenila je historijske nazive regija iz Tripolitanije u Zapadnu Libiju, iz Cirenaike u Istočnu Libiju, te iz Fezana u Južnu Libiju. Ubrzo su se stari nazivi počeli ponovno koristiti.
Privreda
urediPrivredom dominira naftni sektor koji ostvaruje gotovo cijelu vrijednost izvoza i četvrtinu BDP-a, za 2004. procijenjenog na 6.700 USD po stanovniku (mjereno po PPP-u), među najvišim u Africi.
Stanovništvo
urediLibija ima oko 6,9 miliona stanovnika, a najveću grupu čine Arapi, te Berberi i Tuarezi.
Kultura
uredi
Mnogi Libijci koji govore arapski jezik smatraju se dijelom šire arapske zajednice. To je ojačano širenjem panarabizma sredinom 20. vijeka i njihovim preuzimanjem vlasti u Libiji, gdje su proglasili arapski jezik kao jedini službeni jezik države. Za vrijeme njihove vladavine bilo je strogo zabranjeno učenje, pa čak i upotreba autohtonog berberskog jezika.[12] Tu je još i zabrana izučavanja stranih jezika koje su prethodno učili u akademskim institucijama, ostavljajući čitavim generacijama Libijaca ograničenja u njihovom razumijevanju engleskog jezika. Arapski dijalekti na arapskom i berberskom još uvijek zadržavaju italijanske riječi koje su bile u upotrebi prije i za vrijeme Italijanske Libije.
Libijci imaju baštinu u tradicijama od prijašnjih nomadskih govornika arapskog jezika Beduina i sjedilačkih berberskih plemena. Većina Libijaca povezuje se s određenim prezimenom koji potječe iz plemenskih ili osvajačkih mjesta.
Oslikavajući "prirodu davanja" (arapski: الاحسان Ihsan, berberski jezici: ⴰⵏⴰⴽⴽⴰⴼ Anakkaf), među libijskim narodom kao i osjećaj gostoprimstva, država Libija bila je među prvih 20 zemalja na svijetu prema indeksu iz 2013. godine.[13] Prema podacima CAF-a, svakog mjeseca, gotovo tri četvrtine (72%) svih Libijaca pomoglo je nekome koga nisu poznavali - treći najviši nivo u svih 135 anketiranih zemalja.
Dugi niz godina nije bilo javnih pozorišta, a vrlo je malo kina koji prikazuju strane filmove. Tradicija narodne kulture i dalje je sačuvana, gdje narodni ansambli i plesne grupe izvode muziku i plešu na čestim festivalima, kako u Libiji tako i izvan nje.[14]
Veliki broj libijskih televizijskih kuća posvećen je političkom preispitivanju, islamskim temama i kulturnim pojavama. Brojne TV stanice emitiraju raznovrsne programe tradicionalne libijske muzike. Tuareška muzika i ples su popularni u Gadamesu i na jugu zemlje. Libijska televizija emitira televizijske programe uglavnom na arapskom jeziku, a povremeno se prikazuju programi na engleskom i francuskom jeziku.
Mnogi Libijci često posjećuju domaće plaže kao i libijska arheološka nalazišta - posebno Leptis Magna, za koje se smatra da je jedno od najbolje sačuvanih rimskih arheoloških nalazišta na svijetu. [247] Najčešći oblik javnog prijevoza između gradova je autobusima, iako mnogi ljudi putuju i automobilima. U Libiji ne postoje željezničke usluge, ali one su planirane za izgradnju u bliskoj budućnosti.[15]
Glavni grad Libije, Tripoli, ima mnogo muzeja i arhiva, a tu se nalaze i vladina biblioteka, etnografski muzej, arheološki muzej, nacionalna arhiva, muzej epigrafije i islamski muzej. Arheološki muzej u Tripoliju smješten je u središtu glavnog grada blizu morske obale, a izgrađen je u dogovoru sa UNESCO-om i jedan je od najpoznatijih muzeja u zemlji.[16]
Također pogledajte
urediBilješke i reference
uredi- ^ http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-28916417
- ^ "libya | Origin and meaning of the name libya by Online Etymology Dictionary". www.etymonline.com (jezik: engleski). Pristupljeno 27. 6. 2021.
- ^ Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration" A Country Study: Libya from Federal Research Division, Library of Congress.
- ^ "Map of Libya 1976" WHKMLA: Historical Atlas, Libya
- ^ Nyrop, Richard F. (1973) "Table 10: Governorates and Districts of Libya 1972" "Area Handbook for Libya" (2nd ed.) United States Department of the Army, Washington, DC, p. 159 OCLC 713653
- ^ a b Zeidan, Shawky S. (1988) "Chapter 4 - Government and Politics: Internal Politics: Subnational Government and Administration: The Cultural Revolution and People's Committees" A Country Study: Libya from Federal Research Division, Library of Congress
- ^ 1993 CIA Political Map of Libya from Perry-Castañeda Library, University of Texas at Austin.
- ^ Lahmeyer, Jan, "Historical demographical data of the administrative division", University Library, Universiteit Utrecht
- ^ ""Municipalities of Libya"". Statoids.com.
- ^ Jamahiriya News Agency, (19. 7. 2004), "Masses of the Basic People's Congresses select their Secretariats and People's Committees" Arhivirano 21. 10. 2013. na Wayback Machine Mathaba News.
- ^ Libyan General Information Authority Arhivirano 24. 2. 2011. na Wayback Machine.
- ^ Lane, Edwin (23. 12. 2011). "After Gaddafi, Libya's Amazigh demand recognition". BBC News. Arhivirano s originala, 20. 12. 2016.
- ^ "CAF America- a global grantmaking organization". Arhivirano s originala, 15. 7. 2014. Pristupljeno 7. 7. 2014.
- ^ "Libyan Dance Schools in Libya, Dancewear Suppliers, Dancing Organizations, Libyan National Commission for UNESCO, M. A. Oraieth". Bangkokcompanies.com. Arhivirano s originala, 15. 5. 2007. Pristupljeno 8. 7. 2012.
- ^ "Libya and Russia viewing resumption of railway projects". 1. 10. 2018. Pristupljeno 1. 11. 2019.
- ^ Bouchenaki, Mounir. "Museum Architecture: beyond the <> and ... beyond" (PDF). UNESCO. Arhivirano s originala (PDF), 2. 5. 2013. Pristupljeno 5. 2. 2013.
Vanjski linkovi
uredi
- Libija na CIA World Factbook
- Libija na BBC News
- Underground "Fossil Water" Running Out Brian Handwerk, National Geographic, 6. maj 2010. (engl).
- Libya turns on the Great Man-Made River, by Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, septembar 1991 (engl).