Sonata
Sonata (lat. i ita. sonare = zvučati) jeste muzički oblik koji se obično koristi u prvom stavku klasičnih djela. Nastala je iz binarnog oblika u baroknoj muzici, a dalje je razvijena kroz djela manhajmske škole. Dobila je istaknuto mjesto u djelima Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusa Mozarta i Ludwiga van Beethovena.
Riječ sonata također se koristi pri imenovanju samostalnog instrumentalnog djela relativno velikih razmjera.
Muzičko djelo sonatnog oblika može se podijeliti u tri dijela: ekspozicija, razvoj i rekapitulacija.
Sonatni oblik razvijen je u kasnom 18. vijeku u srednjoj Evropi, a temelji se na obimnom planu koji uključuje modulaciju ili promjenu ključa, daleko od glavnog ključa na kojem je djelo zasnovano.[1]
Glavni dijelovi sonate
[uredi | uredi izvor]Ekspozicija
[uredi | uredi izvor]Izlaganje počinje s prepoznatljivom temom u glavnom (tonik) ključu. Odmah nakon uvođenja ova tema se često ponavlja i to u raznim oblicima, ili ustupa mjesto novom materijalu koji zvuči poput prelazne teme. To kulminira u kadenci u novom ključu, obično u dominantnom ili relativnom duru (u slučaju sonate u molu). Novi materijal suprotnog karaktera je uveden u ovom drugom ključu. Mala "codetta" dovodi izlaganje do kraja s autentičnom kadencom u ključu iz drugog drugog dijela muzičkog materijala.
Budući da se drama nalazi u samoj osnovi sonatnog oblika , ima toliko varijacija na ovu osnovnu temu kao što postoje varijacije na temu u klasičnoj literaturi. U Beethovenovom sonatnom obliku, naprimjer, drugo područje je često predstavljeno u ne-dominantnom ključu, a njegova "Waldstein" Sonata (op. 53) je jedan poznati primjer. Također, u mnogim Haydnovim sonatnim oblicima, poput klavirske sonate u Es-duru, područje u drugom ključu sadrži tačno istu temu sa početka sonate , ali prikazane u drugom obliku. Ono što je bitno u ekspoziciji je promjena (modulacija) u drugi ključ, jaka kadenca u tom ključu, i suprotnost u karakteru muzike između ova dva ključna područja postignutih raznim sredstvima. Ova bitna razlika između ključa i materijala kod sonatnog oblika je isto što i sukob u književnosti.[1]
Razvoj
[uredi | uredi izvor]Razvojni dio sonate ima tendenciju da je najnestabilniji dio pri komponiranju sonate. Harmonijski muzika nastavlja kroz mnogo različitih ključeva, od kojih su neki poprilično udaljeni. Tematski, ovo poglavlje također ima tendenciju ka nestabilnosti: razbijajući materijal predstavljen u ekspoziciji, te svijajući ga u sastavne motive, a u suštini to je predstavljanje poznatog materijala na nove načine.
Na kraju razvojne sekcije u sonati, harmonijska i tematska nestabilnost počinje se normalizovati kroz povratak na glavnu temu u glavnom ključu koji je već spreman. To može dovesti do dramatičnog dolaska (tako tipičnog kod Beethovena), ili jednostavno popuštanjem napetosti i nježnog prelaska na novu temu (karakteristika Mozarta), ili završiti sa duhovitom pauzom (vrlo često kod Haydna).[1]
Rekapitulacija
[uredi | uredi izvor]Ovaj dio sonate slijedi praktično istu strukturu kao i izlaganje (ekspozicija), s glavnom razlikom da je sav materijal iz ekspozicije predstavljen u glavnom ključu. To zahtijeva prelazni materijal koji će se prepisivati na način da ga sprječava od promjene u drugom ključu, a to je obično glavni izvor interesa u ovom dijelu sonate koji bi inače ostao bez svog vrhunca.[1]
Historija sonate
[uredi | uredi izvor]Sonata u svim svojim pojavnim oblicima ima korijene koji idu unazad davno prije prve upotrebe njenog stvarnog imena. Njeni krajnji izvori su u koralnoj polifoniji iz kasne renesanse (muzika ima nekoliko jednakih melodijskih linija, ili glasova). To je u to vrijeme imalo utjecaja na oba liturgijska i svjetovna izvora, zasnovanih na drevnom sistemu tonova ili načina gregorijanskog pjevanja, i imalo je utjecaja na srednjovjekovnu evropsku narodnu muziku. Ove dvije linije su se neprestano ispreplitale. Popularne pjesme, naprimjer, korištene su kod narodnih masa i kod drugih vjerskih kompozicija iz 15. do početka 17. vijeka. Duhovni i svjetovnih elementi utjecali su na razvoj obje sonate i partite(svite) u vrijeme baroka. [2]
Rani razvoj u Italiji
[uredi | uredi izvor]Specifične muzičke procedure koje će na kraju biti obilježja sonate počele su se jasno pojavljivati u djelima venecijanskih majstora s kraja 16. vijeka, posebno kod Andrea Gabrielija (oko 1520-1586) i Giovanni Gabrielija (1556-1612). Ovi kompozitori su napravili instrumentalna muzička djela u kratkim dijelovima sa suprotnostima u tempu, a to je nacrt koji predstavlja početak podjele na stavke kasnije sonate. Ovaj pristup se ne nalazi samo u djelima pod nazivom "sonata", kao što su Giovanni Gabrielijeva Sonata Pian 'e forte (Meko i glasno sonata) iz 1597, što je bio jedan od prvih radova na navedene detalje u instrumentaciji. Instrumentalne Fantasie i kancone je instrumentalni oblik koji potječe iz šansone ili sekularne francuske pjesme za zabavu, a prikazuje sličan presjek strukture. Kao rane sonate, često su bile kontrapunktne (tj. komponirane u kontrapunktu uz ispreplitanje melodijskih linija u različitim glasovima, ili dijelovima). U ovoj fazi sonate, fantasias i canzone se često ne razlikuju jedna od druge.
U 17. vijeku žičani instrumenti su zasjenili duhačke instrumente, i odigrali su barem jednako važnu ulogu u sonatama i canzonama komponiranim od oba Gabrielija za prostrane galerije u Markovoj katedrali u Veneciji. Claudio Monteverdi (1567-1643) posvetio je više svoje energije za glas nego instrumentalnoj kompoziciji. Razvoj instrumentalnog pisanja i instrumentalnih muzičkih oblika je prelazio na sve više i više virtuoznih violinista. Jedan od njih bio je Carlo Farina (proslavio se 1630), koji je proveo dio života u službi na dvoru u Dresdenu, a tu je 1626. objavio niz sonata. Međutim, glavni lik u ovoj ranoj školi violinista-kompozitora bio je Arcangelo Corelli (1653-1713), čije će objavljene sonate, s početka 1681, zaokružiti italijanski rad na razvoju sonate do danas.
Osim njihovog utjecaja na razvoj violinske tehnike, ogledalo se i u djelima kasnijih violinista-kompozitora Giuseppe Torellija (1658-1709), Antonija Vivaldija (1678-1741), Francesco Maria Veracini (1690-1750), Giuseppe Tartini (1692-1770), i Pietro Locatelli (1695-1764). Corellijeve sonate su važne zbog načina na koji se pojašnjava i pomaže u definisanju dva pravca kojim će se sonata razvijati. U ovom trenutku postojale su sonata da chiesa, ili crkvena sonata, i sonata da kamera , ili kamerna sonata, nastale kao dopunske, ali iz različitih linija razvoja.
Crkvena sonata (sonata da chiesa) obično se sastoji od četiri stavka u nizu: sporo-brzo-sporo-brzo. Prvi stavak je obično brži i teži da bude u labavom stilu fuge ( koristeći kontrapunktalnu melodičnu imitaciju), i na taj način najjasnije odražavajući sonata korijene u fantasiji i kanconi. Posljednji stavak, s druge strane, je jednostavniji i lakši, često se razlikujući od plesnog stila tipičnog za kamernu sonatu, samo u tome da se njeni dijelovi ne ponavljaju.
Corellijeva važnost je koliko historijska toliko i muzička. Možda je zato poslije njega slijedila snažna linija talijanskih kompozitora violinske muzike. Njemu se obično daje kao glavna zasluga razvoj sonatnog stila u kasnom 17. vijeku. Međutim, njegov nesumnjivo veliki doprinos ne treba odvratiti pažnju od jednako važnog posla koji je obavljen u isto vrijeme izvan Italije.[2]
Rani razvoj izvan Italije
[uredi | uredi izvor]U Francuskoj Jean-Baptiste Lully je unosan monopol na kraljevskom dvoru i ogromnu popularnost spektakularnih baleta koristio kao dvorsku zabavu, naravno, predvođenih kroz François Couperina (1668-1733), usredsređujući se ka manjim plesnim oblicima koji su postojali u baletu i dvorskom društvenom plesu. Ova usredsređenost je dala Francuskoj školi njenu nadmoćnost kroz izvođenje i utjecaj na plesnu svitu iz 18. vijeka. Francuzi prezauzeti sa plesnom muzikom, imali su malo utjecaja na razvoj crkvene sonate (sonata da Chiesa). U Njemačkoj, gdje je 1619. Michael Praetorius (1571-1621) objavio neke od najranijih sonata, sonata koje su se razvile iz prvobitno bliskog odnosa sa svitom u više ambiciozan spoj. Kako se razvijala uključivala je kombinaciju više muzičkih dijelova nalik na svitu i strukturu kamerne sonate uz kontrapunktsku izradu i emocionalni intenzitet italijanskog oblika crkvene sonate .
Jedan od prvih saradnika na ovom razvoju talijanskog utjecaja je bio austrijski kompozitor Johann Heinrich Schmelzer (1623-1680). U Nürnbergu 1659. on je objavio zbirku trio sonata za žičane instrumente, slijedeći 1662. sa zbirkom za mješoviti orkestar žičanih instrumenata i duhačkih instrumenata, te 1664. s onim što je možda bila prva zbirka sonata za violinu bez pratnje. Njemački kompozitor Johann Rosenmüller (1620-1684) proveo je nekoliko godina u Italiji, a njegova "Sonate da kamera cioè sinfonie" objavljena u Veneciji 1667. su u suštini plesne kompozicije. Nakon 12 godina, u Nürnbergu, objavio je niz sonata u dva, tri, četiri i pet dijelova koji jasno pokazuje njemački trend ka apstraktnijoj muzičkoj strukturi i izražajnog kontrapunkta. Tokom tog razdoblja čak i djela s plesnim naslovimaa počela su gubiti svoj plesni karakter i postaju kompozicije samo za slušanje.
U međuvremenu, najveći član ove škole, Heinrich Ignaz Franz von Biber (1644-1704), objavio je nekoliko zbirki sonata-neke za violinu i continuo, druge u tri, četiri i pet dijelova. U njima, od 1676. pa nadalje, imao je sklonost ka izražavanju jakog, ponekad bizarnog, ali uz često stezanje dubine suprotnosti oštrog sa blagim, u sjajnom stilu Corellija. Naslovi nekih od Biberovih zbirki sonata imaju za svoj cilj usklađivanje crkvenih i kamernih stilova. Njegova zbirka iz 1676. naprimjer, zvala se "Sonatae tam Aris quam aulis servientes" (Sonate za Oltar kao i za vijećnicu). A Biber i sam, kao Corelli, je bio violinista izvanrednih sposobnosti, i dao je vrijedan doprinos u razvoj instrumentalne tehnike u zbirci sonata za violinu bez pratnje u kojima se praktikuje "scordatura" (prilagođeno štimanje da bi se osigurali specijalni efekti) koja je genijalno iskorištena .
Engleski kompozitori su postigli sličan intenzitet izražavanja tokom 17. vijeka, iako je u njihovom slučaju tehnička polazna tačka bila drugačija. U skladu s karakterističnim engleskim vremenskim razmakom u prihvatanju novih evropskih muzičkih metoda, Englezi nastavljaju raditi s polifonijom na renesansni način, dok su Talijani usavršavali elegiju, a Nijemci plodonosno ujedinjavali elegiju s vlastitom kontrapunktalnom tradicijom. Engleska polifonija u 17. vijeku postiže zavidni nivo tehničke savršenosti i emocionalne raskoši.
Thomas Tomkins (1572-1656), Orlando Gibbons (1583-1625), John Jenkins (1592-1678), i William Lawes (1602-1645) bili su glavni akteri ovog procesa muzičke rafiniranosti. Oni i njihovi prethodnici, poput Ivan Coperario (1575-1626), napravili su postepeni prelaz iz niza fantasia ostavljenih od Williama Byrda i drugih kompozitora za vrijeme vladavine Elizabete I. (1558-1603) i približili novu vrstu muzičkog oblika povezanog sa baroknom sonatom, ali oni su uvijek ostali bliže duhu polifonije od svojih kontinentalnih kolega .
Kada je Henry Purcell (1659-1695), u svojim sonatama iz tri i četiri dijela, poslao ovu bogatu englesku tradiciju na zakašnjele francuske i talijanske utjecaje, on je proizveo spoj stilova koji je do tada bio najviša tačka muzičke inspiracije u nastajanju sonatnog oblika.[2]
Razvoj u vrijeme baroka
[uredi | uredi izvor]Godine od kraja 17. vijeka do sredine 18. predstavljaju trenutak ravnoteže u interakciji kontrapunkta i elegija koje su stvorile baroknu sonatu. Tokom prve polovine 18. vijeka kasniji italijanski violinisti, najčešće Vivaldi, bili su plodni stvaraoci trio sonata. Ponekad su naginjali na obrazac sa tri stavka (brzo-sporo-brzo), pod utjecajem smjera razvoja koji se odvijao uitalijanskoj opernoj sinfoniji i uvertiri. Češće je očuvan stari uzorak sa četiri stavka. U ovom dobro provjerenom obliku, Georg Philipp Telemann (1681-1767) proizveo na stotine primjera koji odražavaju izuzetno konzistentan standard muzičkog interesa, Georg Friedrich Händel(1685-1759), koji je radio najveći dio svog života u Engleskoj, i sastavio je neke trio sonate, ali i neke vrijedne sonate za solo instrument i continuo. U Francuskoj, Joseph Bodin de Boismortier (1691-1755) i violinista Jean-Marie LeClair stariji (1697-1764) njegovali su solističke i trio žanrove sa šarmom, iako sa manje dubine.
Počevši od 1695. Johann Kuhnau (1660-1722) je objavio prve sonate samo za klavijaturu, neka od njih su programska djela zasnovana na biblijskim temama. Johann Sebastian Bach (1685-1750), veliki kompozitor barokne sonate, pisao je mali broj trio sonata po tradicionalnom nacrtu, a također i nekoliko violinskih i sonata za flautu sa continuom. U isto vrijeme on je proizveo prve violinske sonate sa obbligatom harpsikord dijelovima (koji je obavezno i potpuno zapisan, nego improvizovan), a druge za flautu ili viola da gambu s obbligatom i tri sonate (uz tri partite) za violinu bez pratnje. U ovim djelima, kao i u nekim Telemannovim kasnijim sonatama, snaga ključa ili tonaliteta u raščlanjivanju dijelova muzičke strukture, i njegova sposobnost da osigura harmonijski izvedene događaje uz uspješno ispunjen osjećaj iščekivanja počeo je da se osjeća u muzici. Ova snaga ključa biće sjeme iz kojeg će nastati oblik klasične sonate. Kasnije generacije skladatelja završio prijelaz od baroka do klasične sonate. Jedan od sinova J.S. Bacha , Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788), zaronio je oduševljeno u novi izvor dramatskog kontrasta. U oko 70 sonata za harpsikord, te u drugim djelima za kamerne ansamble i za orkestar, postavio je novi naglasak na ključnu razliku ne samo između stavaka, nego još važnije, na razliku u samim stavcima. U skladu s tim, istaknuo je umjetnost prelaza (tranzicije).
U razvoju sonatnog oblika u orkestralnoj muzici, posebna vrijednost pridaje se radu austrijanaca Georg Matthias Monna (1717-1750) i Georg Christoph Wagenseil (1715-1777) i italijana Giovannija Battiste Sammartinija (1701-1775). Sva tri su odigrali važnu ulogu u oblikovanju simfonije, koja je preuzela važnost jednaku onoj u solo ili malim ansambl sonatama. Njihove simfonije dodatno naglašavaju individualnu karakterizaciju teme i posebno, upotrebe drugog subjekta za oblikovanje obrasca. Još jedan Bachov sin, Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784), napravio je povremene, ali zanimljive doprinose u ovom razvoju, a treći, Johann Christian Bach (1732-1782), koji se naselio u Londonu, koristio je melodijski šarm koji je utjecao na Mozarta. [2]
Razvoj sonate u vrijeme klasične muzike
[uredi | uredi izvor]Do 1770. većina promjena koje diktiraju pomak od barokne sonate ka klasičnoj sonati su čvrsto uspostavljene. Kroz rad napuljske škole opere pod vodstvom Alessandra Scarlattija (1660-1725), operna sinfonia, ili uvertira, je bila modernija od tradicionalne crkvene sonate (sonata da Chiesa). Preskočen je uvodni spori stavak i napušten je fuga oblik koji je bio prva allegro veza sa prošlošću. U novom obrascu sa tri stavka, menuet ponekad mijenja brzo, sažeto finale. Mannheimska škola kompozitora na jugu Njemačke-najpoznatiji među njima je Johann Wenzel Stamitz (1717-1757) i njegov razvili su tehniku orkestra, čiji resursi sada pružaju idealnu laboratoriju za eksperimentisanje sa dramatskim učincima tonskih kontrasta.
Do tog vremena klasične sonate su osigurale konsolidovanje procesa započetog gotovo dva vijeka ranije revolucijom iz jednoobrazne polifonije do monodije, s naglaskom na melodiju i harmoniju. Rokoko stil iz sredine 18. vijeka, uglavnom poznat kao stil galant, postigao je srednju fazu u kojoj je kontrapunkt gotovo izbačen, a pjesme su bile u središtu interesa. Ali sada, u zrelom klasičnom stilu Haydna i Mozarta, površni melodični interes je podređen, gdje vrijednost melodija leži u njihovoj ulozi funkcije tonaliteta. Muzički ključ je u to vrijeme preuzeo glavnu ulogu kao osnovno izražajno sredstvo ovog muzičkog oblika.
Desila su se dva važna događaja u 19. vijeku koji su utjecali na slabljenje efikasnosti klasičnog sonatnog oblika kao organizacionog principa. Jedan od njih, naprimjeru Richarda Wagnera (1813-1883), bio je povećanje upotrebe kromatike, kroz upotrebu nota i akorda stranih ključu u kojem je muzički prelaz napisan. Drugi je da su Liszt i njegovi sljedbenici oslabili sonatni oblik koristeći u svojim simfonijskim poemama muzičke organizacije na temelju programa, radije nego na razlikama ključeva. Većini djela pisanih u sonatnom obliku nakon Wagnerovog doba, međutim, nedostaje određeni osjećaj vitalnosti. Često, jer im je efikasnost ključa ili tonaliteta oslabljena, takve kompozicije su usredotočene na melodiju bez jakog kontrasta u tonalitetu kao podloge u klasičnoj sonati. Neki kompozitori su napravili stilske kompromise.
Arnold Schönberg je za "Četvrti gudački kvartet" koristio svoj 12-tonski (dodekafonski) pristup kompoziciji, koji bi počeo sa "redom", ili serijom, od 12 tonova kromatske ljestvice, po izboru kompozitora, a služio je kao melodijska i harmonijska osnova za kompoziciju. U ovom djelu on uklapa 12-tonski stil sa obrisima sonatnog oblika. Rezultat je zasnovan na kontrastnim temama, radije nego na klasičnom sonatnom principu kontrasta ključeva, jer 12-tonska muzika, kao atonalna, namjerno izbjegava stvaranje osjećaja ključa. Na usporediv način, iako u kontekstu različitog stila, neke od sonata Sergeja Prokofjeva (1891-1953) koriste vanjske formalne podjele klasičnog sonatnog oblika, ali podvlače i interes za melodije kao takve, ostavljajući tonalitet (još uvijek prisutan u ovom slučaju) da odigra više dekorativnu nego strukturnu ulogu.[2]
Muzički primjeri
[uredi | uredi izvor]- Prokofiev's sonata na youtube.com
- Handel's sonata na youtube.com
- Mozart's sonata na youtube.com
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b c d http://www.conservapedia.com/Sonata_form
- ^ a b c d e http://www.britannica.com/EBchecked/topic/554229/sonata/27496/History-of-the-sonata
