Tanzimat
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
Tanzimat (na turskom, "reorganizacija"), bio je period reformi u Osmanlijskom Carstvu između 1839-1876.
Tanzimat je bio duhovni proizvod istaknutih osmanlijskih reformatora-birokrata koji su bili obrazovani u Evropi. Mnogi od njih su nosili naslov paše, što je u njihovo vrijeme bio znak školovane osobe koja radi za osmalijsku vladu. Među njima su bili Ali Paša, Fuat Paša, Ahmed Dževdet Paša i Mithat Paša. Oni su shvatili da obnavljanje starih vjerskih i vojnih ustanova nije odgovor svjetskim izazovima. Prema tome, mnoge od ovih tanzimatskih reformi su zavedene kao pokušaj vještačkog presađivanja uspješnih evropskih praksi na Osmanlijsku carevinu. Među ovim reformama bile su opći vojni spisak svih građana carstva, bez obzira na njihovu vjeroispovijest (dakle uključujući i nemuslimansko osmanlijsko stanovništvo), zatim reforma obrazovanja i iskorjenjavanje korupcije. Najznačajniji tanzimatski akt "Hatišerif od Gulhane" donio je 03.11.1839. godine sultan Abdul Medžid na početku svoje vladavine. Razdoblje tanzimata trajalo je sve do donošenja ustava 1876. godine.
Ovaj ambiciozni projekt u namjeri borbe protiv sporog ali vidljivog propadanja carstva, čije su granice postajale sve uže a njegova moć sve slabija u poređenju sa evropskim silama. Tanzimat je obznanjen fermanom (dekretom) sultana Abdulmedžida I; ferman je također poznat pod imenom Hatt-ı Şerif ("Hati Šerif"), a izdat je 3. novembra, 1839.
Uvod
[uredi | uredi izvor]Tanzimatske reforme je pokrenuo sultan Mahmut II (1808-1839), a kulminirale su u obliku jako naglašenog autokratskog kraljevstva pod kontrolom Abdulhamita II (1876-1909) – još poznatog i kao "krvavi sultan". Mahmut II je preobratio polunezavisne državne institucije u centralizovana ministarstva po uzoru na evropske sisteme vladanja, zatim je ukinuo janjičare (što je bio samo uvod u prave vojne reforme), i pokrenuo reforme u obrazovanju i finansijama. Međutim, Mahmut nije uspio da obavi svoj posao do kraja; umro je 1.7.1839.
Događaji
[uredi | uredi izvor]Planovi carske Rusije, tj. Katarine II, tadašnje ruske carice (1772-1787), podrazumijevali su okupiranje značajnih oblasti Evroazije; Rusija je planirala prisvojiti Malu Aziju i sva srednjeistočna područja do Indije, te je u sklopu priprema za ostvarenje svojih pretenzija počela u Crnom moru graditi ratnu flotu.
Porta je bila primorana na preventivni udar 1787. Rat je završen 1792. mirovnim sporazumom u Jasiju, gdje je Porta pretrpjela teritorijalni gubitak pomjerivši granicu s Rusijom.
Neprekidni porazi koje je osmanska armija trpjela posljednjih decenija, naveli su Selima III (1789-1807) da temeljno reorganizuje osmansku vojsku. Selim III je planirao izgradnju vojske po uzoru na evropske militantne organizacije, jer je shvatio da tradicionalnim vojnim sredstvima Osmanlija ne može više postići puno. Budući da je sa francuskim carstvom skoro dva i po vijeka održavana dobra veza, tj. uspješna prijateljska politika, u zemlji su se obreli brojni francuski vojni instruktori. Za to vrijeme mnoge evropske sile su se zanimale za Egipat, između njih i Engleska, te i sam Napoleon. Napad Napoleona na lokalne egipatske snage i njegova pobjeda protumačeni su od Porte kao direktan atak. Porta potpisuje savez s Engleskom, koja iskrcava trupe u Egipat, nakon čega se francuska vojska povlači. 1803. godine povlače se i engleske trupe, te Porta za upravnika Egipta postavlja Mehmet Alija, kojeg su lokalci nazvali Muhammed Ali.
1806. Osmanlijsko Carstvo dolazi u ponovni sukob s Rusijom, zbog svrgavanja proruskog vojvode Vlaške i Moldavske od strane Porte, te zaposijedanjem tih kneževina od strane Rusije. Istovremeno je Karađorđe digao ustanak protiv Porte 1804. i uspio zadržati vlast nad većim dijelom Srbije do 1813. Rat s Rusijom Porta privodi kraju tek 1812. bez prevelikih teritorijalnih gubitaka. Miloš Obrenović 1815. postaje regent Srbije, te postiže kompromis kojim dobija ograničenu autonomiju, ali i dalje ostaje osmanska vojna uprava. Uprkos svemu, moderna organizacija vojske je znatno kasnila. Formira se novi red vojske – eskinçi, koji su zamijenili janjičare. Tako su janjičari izgubili svoj privilegovan položaj, i kada su se pobunili, trupe vjerne vladi su izvršile pokolj nad njima. Eskinçi su uglavnom bili sastavljeni od pripadnika bivših janjičara; bili su disciplinovani, moderno naoružani i uvježbani. Međutim, ukidanje janjičarskog odreda odbilo se u lice Osmanlijskom Carstvu; tako su znatno oslabile njegove odbrambene sposobnosti – Osmanlije su počinju gubiti na frontovima od Ruskog Carstva, te 1829. potpisuju mirovni ugovor.
Uporedo s tim događajima, Muhammed Ali je u Egiptu uspostavio jaku i centralizovanu poziciju moći, preuzeo dijelove carstva koji su nominalno pripadali sultanu, te od njega zatražio da mu prepusti Siriju. Kada mu to nije dopušteno, krenuo je u prodor protiv sultana njegov sin Ibrahim-paša 1832. Pošto su Engleska i Francuska imale vlastite planove, nisu se uplitale u ovaj sukob, te je Porti u pomoć priskočila Rusija, natjeravši Muhammeda Alija da prizna vrhovnu osmansku vlast, dok je Porta prepustila Siriju Aliju.
Likvidacija timarskog sistema je službeno obavljena 1831, te je tako pretežni dio tog zemljišta prešao u vid državnog vlasništva, a imao je i značajan vojni aspekt. Uspostavljena je centralna blagajna koja je kontrolisala prihode postojećih zadužbina, te iz čijeg se budžeta izdvajao novac za vjerske ciljeve i izdržavanje službenika. 1827. utemeljena je vojnomedicinska škola, a 1843. ratna škola. Od 1827. primjenjuje se praksa slanja stipendista na vojne škole u evropske države. 1831. pokreću se prve turske novine – Takvimi Yekayi (kalendar događaja), kao službeni list Osmanskog Carstva. Zatim su preimenovana nadleštva u ministarstva, da bi se na kraju ured poglavara divanskih sekretara od 1836. zvao Ministarstvo vanjskih poslova. U gradovima je uveden evropski način odijevanja; nošenje turbana je zabranjeno, a uveden je fes, porijeklom iz sjeverne Afrike. Mahmut II nije doživio dovršetak započetog posla; nakon njeove smrti 1.7.1839. njegov posao je nastavio sin Abdulmesit I. Sveukupne mjere su dobile ime Tanzimati Hayriye (Spasonosni novi poredak). Časno carsko pismo je proglašeno 3.11.1839. Njime je, između ostalog, riješen problem diskriminacije nemuslimana u Carstvu; oni su postali punopravni osmanski građani, na sve njih su primjenjivani isti porezi, te pravedan postupak regrutacije u vojsku (zaživio od 1813.). Pravosuđe je reorganizirano prema evropskom uzoru, te je uvedene snažna centralizovana provincijska uprava po francuskom modelu. 1840. je osnovan prvi novčani zavod u Carstvu, Banque de Constantinople, koja 1854. pada pod stečaj, ali se, dvije godine kasnije, uspostavlja Osmanska Banka, čiji je glavni zadatak bio utjerivanje vanjskih dugova.
Paralelno s ovim promjenama, Muhammed Ali je pokrenuo radnje koje su podrazumijevale širenje na račun Porte. Iako je imao podršku Francuske, pakt stvoren između Rusije, VB, Austrije i Pruske, je tražio od Alija da vrati Porti sjevernu Siriju, Meku i Medinu, te Krit i osmanske jedinice na Alijevu stranu. Ali je posustao tek kada su se engleske trupe iskrcale u Siriju. Tjesnaci koje je Osmanlijsko Carstvo kontrolisalo sada su bili dostupni na upotrebu paktu sila kojima se pridružila i Francuska.Rusija gubi status zaštitnika Osmanskog Carstva, te kontrolu nad tjesnacima, te 1853. kreće protiv Porte. Međutim, engleske i francuske snage priskaču u pomoć Porti, te ruska armija sve češće doživljava poraze, i u proljeće 1856. potpisuje mirovni ugovor u Parizu, gdje se garantuje integritet Osmanskog Carstva, koje je istovremeno primljeno u sastav evropskih država.
Nemiri u Osmanskome Carstvu, počevši od onih u BiH 1857, pa do onih u Libanu, Kritu i Bugarskoj, uticali su na donošenje novog Ustava. On je objavljen 23.12.1876, a u njemu su obnovljene temeljne vrijednosti – nedjeljivost države, vjerska sloboda nemuslimanima, a predviđena su i dva nova doma – senat i skupština. Uprkos svim preventnim mjerama, u aprilu 1877 Rusija objavljuje rat Porti, zbog njenog odbijanja da se odrekne Bugarske, BiH, Srbije i Crne Gore. Osmanlije se nisu mogle oduprijeti Rusima te su doživjeli nekoliko teških poraza, koji su ih prisilili na potpisivanje katastrofalnog mirovnog ugovora s Rusima u San Stefanu, kojim su se odrekli skoro svih evropskih posjeda.
Međutim, Engleska i Austro-Ugarska nisu željele toliku premoć Rusije na Bliskom Istoku, te se situacija znatno zaoštrila. Oto von Bismarc, kao "pošteni posrednik" predlaže plan za razrješavanje krize, koji biva predmet rasprave u Berlinu 13.7.1878. Time je postignuta ravnoteža u Evropi, a iz osmanskog državnog sklopa istupaju Rumunija, Srbija i Crna Gora.
Dodatak
[uredi | uredi izvor]Tanzimatske reforme su imale odjeka i na Balkanskom poluostrvu. Između ostalog, Balkanska kriza 1876. je bila od većeg značaja, jer su bile upletene Srbija, Bugarska, Crna Gora, te hrišćanski seljaci iz Hercegovine. Krizu Porta privodi kraju, nanijevši pobunjenim snagama, posebno Srbiji, uništavajući poraz.
Međutim, tanzimatske reforme uticale su pozitivno na područje BiH. U Sarajevu i Mostaru sve veće evropske sile uspostavljaju konzulate i konzularne agencije. Reorganizirana je lokalna uprava sa ciljem centralizacije, uvedeno je Upravno vijeće kojim je predsjedavao sam valija, te kajmekami (koji su kontrolisali sandžake). U drugoj polovini XIX vijeka ukida se esnafska organizacija u BiH, koja je bila kočnica proizvodnje i prometa.
Privredni tokovi u BiH potpomažu se izgradnjom kolskih puteva, te željezničkom prugom. Telegrafski saobraćaj počinje se razvijati od 1858, a do 1875. već 19 telegrafskih stanica u BiH je umreženo i povezano sa Stambolom. Nemuslimansko stanovništvo izgrađuje nove škole i bogomolje, a radi se i na izgradnji racionalne svijesti.
Zaključak
[uredi | uredi izvor]Tanzimatske reforme, iako predviđene da olakšaju život građana u Osmanlijskom Carstvu, da učvrste moć sultana i ojačaju carstvo u ekonomskom, političkom, vojnom i kulturnom smislu, nisu bile naročito uspješne. Sporost u njihovom sprovođenju, stalni sukobi Porte sa Rusijom i drugim silama, unutrašnji nemiri te slaba centralizovanost carstva su bile glavne kočnice provodjenja tanzimata.
Iako su tanzimatske reforme približile Portu tadašnjim evropskim standardima, sporost u njihovom sprovođenju nije mogla zadovoljiti velike evropske sile. Možda je ukidanje janjičara imalo najlošiji efekat po vojnu moć Osmanskog carstva. S druge strane, reforme u oblasti obrazovanja, finansija i kulture su značajno popravile ugled u očima mnogih evropskih sila, koje su u teškim vremenima priskočile Osmanlijama. Ako izuzmemo Balkansku krizu, reforme na područje BiH su ostavile mnogo više pozitivnih promjena nego negativnih.