Neidio i'r cynnwys

Cenedlaetholdeb Cymreig

Oddi ar Wicipedia
"Cymru'n Deffro", paentiad gwladgarol o droad yr 20fed ganrif gan yr arlunydd Christopher Williams
Diwylliant Cymru
WiciBrosiect Cymru

Cenedlaetholdeb Cymreig yw'r mudiad cenedlaetholgar gwleidyddol a diwylliannol o blaid hawliau i'r Gymraeg, cydraddoldeb crefyddol, ac ymreolaeth leol yng Nghymru. Er bod rhyw syniad o genedlaetholdeb wedi bodoli yng Nghymru ers canrifoedd (yn enwedig o dan ymosodiadau goresgynwyr, e.e. y Saeson, y Normaniaid), daeth cenedlaetholdeb Cymreig modern i'r amlwg yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg wrth i'r Cymry cael eu calonogi gan fudiadau cenedlaetholgar ar draws Ewrop, megis yn Iwerddon, yr Eidal a Hwngari. Lledaenodd cysyniadau cenedlaetholgar gyda thwf Anghydffurfiaeth yng Nghymru a theimladau gwrth-Seisnig yn dilyn Brad y Llyfrau Gleision a cheisiadau eraill gan lywodraeth Lloegr i Seisnigo'r wlad.

Canol oesoedd

[golygu | golygu cod]

Diwedd annibynniaeth

[golygu | golygu cod]

Fe wnaeth Edward I, brenin Lloegr ymosod ar Gymru yn 1276-77 yn dilyn dadlau gyda Tywysog Cymru, Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn ein Llyw Olaf)).[1] Ar ôl lladd Llywelyn yn Cilmeri yn 1282,[2] fe wnaeth Edward derfyn annibyniaeth Cymru a chyflwyno Statud Rhuddlan yn 1284. Newid cyfansoddiadol oedd y statud a achosodd i Gymru golli ei hannibyniaeth "de facto" a ffurfio Tywysogaeth Cymru o fewn "Teyrnas Lloegr".[3][1][4] Mae'r enw'n cyfeirio at Gastell Rhuddlan yn Sir Ddinbych, lle cafodd ei gyhoeddi am y tro

cyntaf ar 19 Mawrth 1284.[5] Cadarnhaodd y statud anecsiad Cymru, a chyflwynodd gyfraith Lloegr i Gymru ar gyfer achosion troseddol, tra bod achosion sifil yn dal i gael eu trin o dan gyfreithiau Cymreig Hywel Dda.[6][1]

Rhyfel annibynniaeth Glyndŵr

[golygu | golygu cod]

Ym 1400 cyhoeddwyd Owain Glyndŵr yn Dywysog Cymru ac arweiniodd wrthryfel Cymreig cenedlaethol llawn yn erbyn rheolaeth Lloegr. Sefydlodd Glyndwr Senedd ym Machynlleth yn 1404, gan amlygu diffyg cynrychiolaeth Gymreig yng nghynghorau a seneddau brenin Lloegr. Roedd sifiliaid Cymreig yn gobeithio y gallai Cymru barhau i fod ar wahân yn wleidyddol ac yn gyfreithiol unwaith eto, a allai fod wedi dylanwadu ar gynlluniau annibyniaeth Gymreig Glyndŵr yn ogystal â phresenoldeb Cymreig yn y Cyngor Cysondeb ym 1417, er bod cynrychiolwyr Seisnig yn gwadu cenedligrwydd Cymreig yn y cyngor. Arweiniodd adwaith y Saeson yn erbyn uchelgais y Cymry am genedligrwydd at atal hawliau’r Cymry trwy’r Cyfreithiau Cosb yn erbyn Cymru yn 1402. [7] Byddai’n 150 mlynedd arall yn dilyn gwasgfa’r gwrthryfel yn y pen draw cyn i’r Cymry gael bod yn amlwg yn y gymdeithas eto. Ar y llaw arall, roedd y gwrthryfel wedi ysbrydoli cenedlaetholdeb ar draws pob dosbarth cymdeithasol ac mewn termau modern disgrifir Glyndwr fel "tad cenedlaetholdeb Cymreig", hyd yn oed yn ddiarwybod yn rhagweld symudiadau'r dyfodol tuag at wlad ddatganoledig.[8]

Mudiad datganoli cynnar, 19-20g

[golygu | golygu cod]

Yn Y Traethodydd a gyhoeddwyd gan Thomas Gee a'i fab ym 1858, mae'n ymddengys nad oedd llawer o obaith gan y golygyddon am Senedd i Gymru, "Nid oes ond gobaith gwan y gwelir genym Senedd Gymreig mwyach" a dillynwyd gan, ''nid yw yn debyg y grandewid ar ein cais ni, ac y trsglwyddid yr hen hawliau a'r breintiau yn ol wedi i ni fod yn amddifad ohonynt am gynifer o ganrifoedd."[9]

Michael D Jones

[golygu | golygu cod]
Michael D. Jones, tua 1885

Yn 1876, galwodd Michael D. Jones am Senedd i Gymru ym mhapur 'Y Ddraig Goch', "Mae arnon fel cenedl eisiau mudiad i gynhyrfu'r wlad o Gaergybi i Gaerdydd i waeddi am Senedd Gymreig yn Aberyswyth".[10] Ym mhapur Y Celt yn 1884 cynigodd Michael y dylid dechrau mudiad a phlaid wleidyddol Gymreig a fyddai'n sefyll dros ymreolaeth (home rule).[11]

Dywed y bardd Gwenallt fod y llyfr 'Hanes Louis Kossuth: Llywydd Hwngari' yn gyfrifol am drosi Michael D. Jones a Robert Jones Derfel tuag at genedlaetholdeb.[12] Soniodd Michael ei hun am ddylawad Kossuth a chwyldrodau 1848 ar genhedloedd; "bydenwog Kossuth fel seren oleu yn ffurfafen Ewrop wedi tanio llawer enaid a'r atbrawiaeth anfarwol o "hawl pob cenedl i lywodraethu ei hunan" a rhwng dylanwadau chwyldroadau mawrion 1848, ac addysg Kossuth, nid yw cenhedloedd goresgynedig Ewrop wedi ymdawelu hyd heddyw, ond edrychant yn obeithiol yn mlaen at jiwbili pobloedd a chenhedloedd gorthrymedig."[13]

Annibyniaeth yr Eglwys Gymreig

[golygu | golygu cod]

Deddf Cau ar y Sul (Cymru) 1881 oedd y ddeddfwriaeth gyntaf i gydnabod bod gan Gymru gymeriad gwleidyddol-gyfreithiol ar wahân i weddill talaith Lloegr.[14] ar y pryd, roedd mwyafrif o bobl Cymru yn perthyn i gapeli anghydffurfwyr er bod gan aelodau o Eglwys Loegr breintiau cyfreithiol a chymdeithasol. Felly dathlwyd Deddf Cau ar y Sul yng Nghymru fel cam arwyddocaol tuag at sefydlu statws cyfartal i’r capeli anghydffurfiol a datgysylltu’r eglwys Anglicanaidd yng Nghymru. Mae'r hanesydd a chyn-gynhyrchydd BBC Cymru John Trefor yn awgrymu bod y weithred "yn fuddugoliaeth, nid yn unig i'r capeli a'r cynghreiriau dirwest, ond i hunaniaeth Gymreig. Mae’n mynd ymlaen i ddweud, “Roedd yna ymdeimlad y gallai pethau gael eu gwneud yn wahanol yma. Daeth deddfau addysg a mynwentydd Cymru yn unig yn fuan wedyn, ac ar lawer cyfrif sefydlodd yr egwyddor y mae datganoli a’r Cynulliad Cenedlaethol yn seiliedig arni.”[15]

Roedd David Lloyd George, MP Caernarfon ar y pryd, yn benderfynnol dros ddatganoli i Gymru yn gynnar yn ei yrfa, gan ddechrau gyda’r Eglwys.[16] Dywedodd Lloyd George yn 1890; ""I am deeply impressed with the fact that Wales has wants and inspirations of her own which have too long been ignored, but which must no longer be neglected. First and foremost amongst these stands the cause of religious liberty and equality in Wales. If returned to Parliament by you, it shall be my earnest endeavour to labour for the triumph of this great cause. I believe in a liberal extension of the principle of decentralisation."[17]

Ym 1895, mewn Mesur Eglwys yng Nghymru a fu’n aflwyddiannus yn y pen draw, ychwanegodd Lloyd George ddiwygiad er mwyn ceisio creu rhyw fath o "Reolaeth cartref" (home rule) i Gymru, sef cyngor cenedlaethol ar gyfer penodi comisiynwyr Eglwysi Cymru.[18][19][20] Pasiwyd y Ddeddf Eglwys Gymreig 1914 gan roi rhyddid i’r Eglwys yng Nghymru i lywodraethu ei materion ei hun. Ar ôl cael ei hatal dros dro am gyfnod y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth y Ddeddf i rym yn 1920.[21]

Cymru Fydd a Rheolaeth Cartref

[golygu | golygu cod]

Yng nghylchgrawn Y Celt (15 Awst 1884) cynigodd Michael D. Jones y dylid dechrau mudiad a phlaid wleidyddol Gymreig a fyddai'n sefyll dros ymreolaeth (home rule).[22]

David Lloyd George, yn ddyn ifanc.

Yn 1886, sefydlwyd mudiad Cymru Fydd i hybu achos ymreolaeth i Gymru.[23] Roedd Lloyd George yn un o brif arweinwyr Cymru Fydd a oedd yn fudiad a grëwyd gyda'r nod o sefydlu Llywodraeth Gymreig[24] a "hunaniaeth Gymreig gryfach".[25] Fel y cyfryw roedd Lloyd George yn cael ei weld fel ffigwr radical yng ngwleidyddiaeth Prydain ac roedd yn gysylltiedig ag ail-ddeffro cenedlaetholdeb a hunaniaeth Gymreig, gan ddweud yn 1880, "Onid yw'n hen bryd i Gymru gael y pwerau i reoli ei materion ei hun".[26] [27] Mae'r hanesydd Emyr Price wedi cyfeirio ato fel "pensaer cyntaf datganoli Cymreig a'i eiriolwr enwocaf" yn ogystal ag "eiriolwr arloesol senedd bwerus i'r Cymry".[28] Sefydlwyd cymdeithasau cyntaf Cymru Fydd yn Lerpwl a Llundain yn 1887 ac yn y gaeaf gaeaf 1886-7, sefydlwyd ffederasiynau rhyddfrydol Gogledd a De Cymru.[29] Bu Lloyd George hefyd yn arbennig o weithgar wrth geisio sefydlu Plaid Genedlaethol Gymreig ar wahân a oedd yn seiliedig ar Blaid Seneddol Iwerddon Charles Stewart Parnell a gweithiodd hefyd i uno Ffederasiwn Rhyddfrydol Gogledd a De Cymru â Chymru Fydd i ffurfio Ffederasiwn Rhyddfrydol Cenedlaethol Cymreig.[30] Chwalodd mudiad Cymru Fydd yn 1896 ynghanol ymryson personol a rhwygiadau rhwng cynrychiolwyr Rhyddfrydol megis David Alfred Thomas.[23] [31] Ym 1898 fodd bynnag, llwyddodd David Lloyd George i ffurfio Cyngor Rhyddfrydol Cenedlaethol Cymru, sefydliad ymbarél llac yn cwmpasu'r ddau ffederasiwn.[32]

Tom Ellis, â sefydlydd Cymru Fydd yn 1886

Roedd y gefnogaeth i ymreolaeth i Gymru a’r Alban ymhlith y mwyafrif o bleidiau gwleidyddol ar ei gryfaf yn 1918 yn dilyn annibyniaeth gwledydd Ewropeaidd eraill ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, a Gwrthryfel y Pasg yn Iwerddon, ysgrifennodd Dr Davies.[33] Er bod Cymru Fydd wedi dymchwel, roedd ymreolaeth yn dal i fod ar yr agenda, gyda’r rhyddfrydwr Joseph Chamberlain yn cynnig “Home Rule All Round” i holl genhedloedd y Deyrnas Unedig, yn rhannol er mwyn cwrdd â gofynion Iwerddon ond cynnal goruchafiaeth senedd imperialaidd San Steffan. Daeth y syniad hwn a ddisgynnodd o blaid yn y pen draw ar ôl i "de Iwerddon" adael y DU a daeth yn arglwyddiaeth yn 1921 a sefydlwyd gwladwriaeth rydd Iwerddon yn 1922.[34] Daeth ymreolaeth yn gyffredinol yn bolisi swyddogol y blaid lafur, erbyn y 1920au, ond collodd y Rhyddfrydwyr ddiddordeb oherwydd pe byddai Senedd Gymreig yn cael ei ffurfio ni fyddent yn ei rheoli.[35]

Mudiad iaith gynnar

[golygu | golygu cod]

Yn Rhuthun yn 1889, galwyd ar y Parch. Robert Ambrose Jones (Emrys ap lwan) i roi tystiolaeth. Ar ôl dechrau ei holi, ymatebodd "Cymraeg yn Nghymru, os gwelwchyn dda." Gofynywyd iddo gan ysrifenydd y llys os fredrai'r Saesneg ond atebodd yn Gymraeg ei fod yn medru'r iaith ond fod hynny ddim yn reswm i siarad iaith estron yng Nghymru.[36]

Sefydliadau Cymreig, 19-20g

[golygu | golygu cod]

Ar ddiwedd y 19eg ganrif ffurfiwyd nifer o sefydliadau cenedlaethol: 1861 - Eisteddfod Genedlaethol Cymru,[37] 1876 - Cymdeithas Bêl-droed Cymru,[38] 1881 - Undeb Rygbi Cymru[39] ac yn 1893 - Prifysgol Cymru.[40]

Ym 1896, dechreuodd Addysg yng Nghymru ddod yn wahanol pan ffurfiwyd y Bwrdd Canol Cymraeg a oedd yn arolygu ysgolion gramadeg Cymru a daethpwyd â Deddf Addysg Ganolraddol Cymru 1889 i “wneud darpariaeth bellach ar gyfer addysg ganolraddol a thechnegol trigolion Cymru. a sir Fynwy.", gan wneud y bwrdd yn gyfrifol am arolygu ysgolion uwchradd.[41][42] Ym 1907, ffurfiwyd adran Gymraeg y Bwrdd Addysg ac yn yr un flwyddyn, sefydlwyd Arolygiaeth Gymreig ar gyfer arolygu ysgolion cynradd ac uwchradd yng Nghymru.[43]

Baner swffraget Gymreig, Caerdydd 1913.

Ar ddechrau'r 20fed ganrif gwelwyd hefyd ffurfiant parhaus nifer o sefydliadau cenedlaethol Cymreig: 1911 - Llyfrgell Genedlaethol Cymru,[44] 1915 - Gwarchodlu Cymreig,[45] 1919 - Bwrdd Iechyd Cymru,[46] 1920 - Yr Eglwys yng Nghymru Datgysylltwyd Cymru a'i gwahanu oddi wrth Eglwys Loegr trwy Ddeddf Eglwysi Cymru 1914.[47]

Plaid Cymru

[golygu | golygu cod]

Roedd trafodaethau wedi bod am yr angen am "blaid Gymreig" ers y 19eg ganrif.[48] Gyda rhyw genhedlaeth cyn 1922 bu "twf amlwg yn adnabyddiaeth gyfansoddiadol y genedl Gymreig", ysgrifennodd yr hanesydd Dr John Davies.[49] Erbyn 1924 roedd yna bobl yng Nghymru "awydd i wneud eu cenedligrwydd yn ganolbwynt i wleidyddiaeth Cymru".[50] Ym 1925 sefydlwyd Plaid Genedlaethol Cymru; fe’i hailenwyd yn Blaid Cymru – The Party of Wales yn 1945. Egwyddorion y blaid a ddiffiniwyd yn 1970 oedd (1) hunanlywodraeth i Gymru, (2) diogelu diwylliant, traddodiadau, iaith a sefyllfa economaidd Cymru a (3) sicrhau aelodaeth i wladwriaeth Gymreig hunanlywodraethol yn y Cenhedloedd Unedig.[51]

Llafur

[golygu | golygu cod]

Ceisiodd aelodau cynnar y Blaid Lafur Annibynnol sefydlu Ffederasiwn De Cymru tua diwedd y 19eg ganrif ond ni sefydlwyd Cyngor Rhanbarthol Llafur De Cymru tan 1937.[52] Roedd llywodraeth Lafur y DU a etholwyd ym 1945 yn ganolog iawn, ond yn yr un flwyddyn, sefydlwyd 15 o adrannau Llywodraeth y DU yng Nghymru.[53][54] Erbyn 1947, daeth Cyngor Rhanbarthol unedig o Lafur i Gymru yn gyfrifol am Gymru gyfan.[52] Yn 1959 newidiwyd teitl cyngor Llafur o "Welsh Regional council" i "Welsh council", ac ailenwyd y corff Llafur yn Blaid Lafur Cymru yn 1975.[52]

Cyngor Cymru, 1949

[golygu | golygu cod]

Roedd meinciau cefn Llafur Cymru fel DR Grenfell, WH Mainwaring a James Griffiths yn cefnogi sefydlu swydd Ysgrifennydd Gwladol tra bod Aneurin Bevan yn meddwl y byddai datganoli yn tynnu sylw oddi wrth "wleidyddiaeth prif ffrwd Prydain". Cyfaddawdodd Llywodraeth y DU a chytuno i sefydlu Cyngor i Gymru a Sir Fynwy. Fodd bynnag, ni roddwyd mwy na chyfrifoldeb iddi gynghori llywodraeth y DU ar faterion o ddiddordeb Cymreig.[55]

Cyhoeddwyd y cynnig i sefydlu Cyngor i Gymru a Sir Fynwy yn Nhŷ’r Cyffredin ar 24 Tachwedd 1948. Cynhaliwyd ei gyfarfod cyntaf ym mis Mai 1949, a’i gyfarfod busnes cyntaf y mis canlynol. Ei gylch gorchwyl oedd:

  • cyfarfod o bryd i'w gilydd ac o leiaf bob chwarter i gyfnewid barn a gwybodaeth am ddatblygiadau a thueddiadau ym meysydd economaidd a diwylliannol Cymru a Sir Fynwy; a
  • sicrhau bod y llywodraeth yn cael ei hysbysu’n ddigonol am effaith gweithgareddau’r llywodraeth ar fywyd cyffredinol pobl Cymru a Sir Fynwy.[56]

Roedd gan Gyngor Cymru a Sir Fynwy 27 o aelodau penodedig. O'r rhain, enwebwyd 12 gan awdurdodau lleol Cymru; yr oedd hefyd enwebeion o'r Cyd-Bwyllgor Addysg, Prifysgol Cymru, Cyngor yr Eisteddfod Genedlaethol, Bwrdd Croeso a Gwyliau Cymru, ac o ochrau rheolaeth ac undeb diwydiant ac amaethyddiaeth Cymru.[57] Y cadeirydd oedd Huw T. Edwards, arweinydd undeb llafur.[58] Cyfarfu'r Cyngor yn breifat, ffynhonnell arall o ddadlau.[59] Sefydlodd baneli a phwyllgorau amrywiol i ymchwilio i faterion sy'n effeithio ar Gymru, gan gynnwys Panel Iaith Gymraeg i astudio ac adrodd ar sefyllfa bresennol yr iaith; Panel Gweinyddu'r Llywodraeth; Panel Diwydiannol; Panel Datblygu Gwledig; Panel Trafnidiaeth; a Phanel Diwydiant Twristiaeth.[60]

Jim Griffiths, Ysgrifennydd Gwladol cyntaf Cymru

Mudiad Senedd i Gymru, 1950au

[golygu | golygu cod]
Megan Lloyd George, arweinydd Ymgyrch Senedd i Gymru 1950-1956 .

Yn y 1950au, roedd dirywiad yr Ymerodraeth Brydeinig yn cael gwared ar ymdeimlad o Brydeindod a sylweddolwyd nad oedd Cymru mor llewyrchus â de-ddwyrain Lloegr a gwledydd Ewropeaidd llai. Arweiniodd buddugoliaethau olynol y Blaid Geidwadol yn San Steffan at awgrymiadau mai dim ond trwy hunanlywodraeth y gallai Cymru sicrhau llywodraeth sy’n adlewyrchu pleidleisiau etholwyr Cymreig. Roedd Boddi Cwm Tryweryn, y pleidleisiwyd yn ei erbyn gan bob Aelod Seneddol Cymreig, yn awgrymu bod Cymru fel cenedl yn ddi-rym.[61] Mae clirio Epynt yn 1940 hefyd wedi ei ddisgrifio fel "pennod sylweddol - ond yn aml yn cael ei hanwybyddu - yn hanes Cymru".[62]

Rali Plaid Cymru ym Machynlleth yn 1949 lle cychwynnwyd "Ymgyrch Senedd i Gymru mewn 5 mlynedd"

Gorymdeithiodd y rhai oedd o blaid senedd Gymreig ym Machynlleth (lle Senedd olaf Owain Glyndŵr) ar 1 Hydref 1949 . Roedd siaradwyr ac adloniant yn y digwyddiad hefyd.[63] O 1950-1956, daeth ymgyrch Senedd i Gymru â datganoli yn ôl i'r agenda wleidyddol. Arweiniwyd ymgyrch drawsbleidiol gan y Fonesig Megan Lloyd George, merch y cyn Brif Weinidog ac ymgyrchydd dros ddatganoli Cymreig, David Lloyd George a fu farw yn 1945.[64] [65] Lansiwyd yr Ymgyrch Senedd i Gymru yn ffurfiol ar 1 Gorffennaf 1950, mewn rali yn Llandrindod. Arweiniodd y digwyddiad hwn at greu deiseb o 240,652 o enwau yn galw am sefydlu senedd Gymreig, a gyflwynwyd i Dŷ’r Cyffredin gan Megan Lloyd George yn 1956.[63] Cafodd hyn ei wrthod gan lywodraeth y DU. Cyflwynwyd deisebau hefyd i Dŷ’r Cyffredin am Ysgrifennydd Gwladol i Gymru a gafodd eu gwrthod hefyd.[65]

Y Swyddfa Gymreig ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru

[golygu | golygu cod]

Yn hanner cyntaf yr 20g, roedd nifer o wleidyddion wedi cefnogi creu swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru fel cam tuag at ymreolaeth i Gymru. Crëwyd swydd Gweinidog Materion Cymreig yn 1951 o dan yr ysgrifennydd cartref a chafodd ei dyrchafu i lefel gweinidog gwladol yn 1954.[66] Ym 1964, ffurfiodd llywodraeth Lafur y DU swyddfa newydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru ac ym 1965 crëwyd y Swyddfa Gymreig a oedd yn cael ei rhedeg gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru ac a oedd yn gyfrifol am weithredu polisïau llywodraeth y DU yng Nghymru.[66] Ym 1999 gwnaeth y Swyddfa Gymreig le i Gynulliad Cenedlaethol Cymru a symudodd staff o'r Swyddfa Gymreig i'r Cynulliad Cenedlaethol.[67]

Baner swyddogol a phrifddinas

[golygu | golygu cod]

Crëwyd baner swyddogol gyntaf Cymru yn 1953 ar gyfer coroni'r Frenhines Elizabeth II. Beirniadwyd y faner "ychwanegol" hon gan gynnwys bathodyn Brenhinol Cymru ym 1958 gan Orsedd y Beirdd. Ym 1959, mae'n debyg mewn ymateb i feirniadaeth, newidiwyd baner Cymru i ddraig goch Gymreig ar gefndir gwyrdd a gwyn sy'n parhau i fod yn faner gyfredol Cymru heddiw. [68]

Ar 21 Rhagfyr 1955, cyhoeddodd Arglwydd Faer Caerdydd i dyrfa fod Caerdydd bellach yn brifddinas swyddogol Cymru yn dilyn pleidlais seneddol y diwrnod cynt gan aelodau awdurdodau lleol Cymru. Enillodd Caerdydd y bleidlais gyda 136 o bleidleisiau a daeth Caernarfon yn ail gydag 11 pleidlais. Roedd ymgyrch i Gaerdydd ddod yn brifddinas wedi bod ar y gweill ers 30 mlynedd cyn y bleidlais. Amlinellodd yr hanesydd James Cowan rai rhesymau pam y dewiswyd Caerdydd gan gynnwys; sef y ddinas fwyaf yng Nghymru gyda phoblogaeth o 243,632, adeiladau ym mharc Cathays megis Neuadd y Ddinas ac Amgueddfa Genedlaethol Cymru ymhlith rhesymau eraill. Awgrymodd Dr Martin Johnes, darlithydd ym Mhrifysgol Abertawe, yn dilyn ffurfio Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1999, fod Caerdydd wedi dod yn “brifddinas mewn ffordd ystyrlon, fel cartref llywodraeth Cymru, ond o’r blaen, roedd ei statws fel prifddinas yn amherthnasol. dim ond symbolaidd oedd hi". [69]

Tynged yr Iaith, 1962

[golygu | golygu cod]

Ar 13 Chwefror 1962 mewn darlith flynyddol, galwodd Saunders Lewis ar Gymry i weithredu trwy "ddulliau chwyldro yn unig" ac i wrthod llenwi ffurflenni a thalu trethi a thrwyddedau nad oedd yn Gymraeg. Credodd fod yn rhaid i ymgyrchwyr fod yn barod i dalu dirwyon a mynd i garchar i achub y Gymraeg.[70]

Dywedodd Saunders Lewis;

“Yn Ebrill 1952 prynodd ef a'i wraig fwthyn yn Llangennech gerllaw Llanelli, mewn ardal y mae naw o bob deg o'i phoblogaeth yn Gymry Cymraeg. Yn y cyngor gwledig y perthyn Llangennech iddo y mae'r cynghorwyr i gyd yn Gymry Cymraeg: felly hefyd swyddogion y cyngor. Gan hynny, pan ddaeth papur hawlio'r dreth leol atynt oddi wrth “The Rural District Council of Llanelly”, anfonodd Mrs Beasley i ofyn am ei gael yn Gymraeg. Gwrthodwyd. Gwrthododd hithau dalu'r dreth nes ei gael. Gwysiwyd hi a Mr Beasley dros ddwsin o weithiau gerbron llys yr ustusiaid. Mynnodd Mr a Mrs Beasley fod dwyn y llys ymlaen yn Gymraeg. Tair gwaith bu'r beilïod yn cludo dodrefn o'u tŷ nhw, a'r dodrefn yn werth llawer mwy na'r dreth a hawlid. Aeth hyn ymlaen am wyth mlynedd...Aeth eu helynt yn destun sylw gwlad, a'r papurau newydd a'r radio a'r teledu yn boen beunyddiol iddynt. Yr oedd yr achosion yn y llys yn ddiddorol a phwysig.

Er enghraifft, ateb swyddog y dreth i Mr Wynne Samuel: 'Nid oes unrhyw rwymedigaeth ar y Cyngor i argraffu'r papurau sy'n hawlio'r dreth mewn unrhyw iaith ond Saesneg.' ...Fe ellir achub y Gymraeg. Y mae Cymru Gymraeg eto'n rhan go helaeth o ddaear Cymru ac nid yw'r lleiafrif eto'n gwbl ddibwys. Dengys esiampl Mr a Mrs Beasley sut y dylid mynd ati. Trwy wyth mlynedd ymdrech Mrs Beasley, un Cymro arall yn y dosbarth gwledig a ofynnodd am bapur y dreth yn Gymraeg...Nid dim llai na chwyldroad yw adfer yr iaith Gymraeg yng Nghymru. Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo. ”[70]

Arweiniodd hyn at ffurfiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ar 4 Awst 1962 yn ystod Ysgol Haf Plaid Cymru, Pontarddulais.[70]

Sedd gyntaf Plaid Cymru, 1966

[golygu | golygu cod]
Gwynfor Evans yn 1951.

Enillodd arweinydd Plaid Cymru, Gwynfor Evans sedd gyntaf erioed y blaid yn San Steffan yng Nghaerfyrddin yn 1966, a "helpodd i newid cwrs cenedl" yn ôl Dr Martin Johnes o Brifysgol Abertawe. Gallai hyn, ynghyd ag ennill sedd Winnie Ewing o'r SNP yn Hamilton, yr Alban ym 1967 fod wedi cyfrannu at bwysau ar y prif weinidog Llafur Harold Wilson i ffurfio Comisiwn Kilbrandon.[71][72] Efallai fod y digwyddiad hwn hefyd wedi cyfrannu at basio Deddf yr Iaith Gymraeg 1967.[72] Diddymodd y ddeddf hon ddarpariaeth yn Neddf Cymru a Berwick 1746 y dylai'r term "Lloegr" gynnwys Cymru, gan ddiffinio Cymru i fod yn endid ar wahân i Loegr yn y DU.[73][74] Roedd y ddeddfwriaeth yn caniatáu defnydd swyddogol o’r Gymraeg gan gynnwys mewn llysoedd barn. Roedd y ddeddf yn rhannol seiliedig ar Adroddiad Hughes Parry o 1965. Er bod Deddf Llysoedd Cymru ym 1942 wedi caniatáu defnydd cyfyngedig o’r Gymraeg yn flaenorol os oedd gan ddiffynyddion neu achwynwyr wybodaeth gyfyngedig o’r Saesneg, roedd deddf 1967 yn llawer mwy cadarn. Er bod y weithred ei hun yn eithaf cyfyngedig, roedd iddi bwysigrwydd symbolaidd mawr.[74] Ym 1966, darbwyllodd Emlyn Hooson fwyafrif o'r cynrychiolwyr i uno'r ddau ffederasiwn rhyddfrydol Cymreig yn un endid, gan ffurfio'r Blaid Ryddfrydol Gymreig. Roedd gan y blaid newydd lawer mwy o awdurdod, ac yn raddol canoli cyllid a pholisi'r blaid yng Nghymru.[75]

Sianel radio, teledu a deddf iaith 1970au-1993

[golygu | golygu cod]
Protest Cymdeithas yr Iaith, 1972

Yn y 1970au ymgyrchodd Cymdeithas yr Iaith dros sianel darlledu radio a theledu Cymraeg. Gwrthododd rhai i dalu am drwyddedau teledu a dringodd eraill i fyny mastiau darlledu ac ymyrryd â stiwdios teledu. Yn 1977 sefydlwyd BBC Radio Cymru.[70]

Er y cynlluniau i greu sianel deledu Cymraeg, yn 1979 cyhoeddodd lywodraeth Geidwadol y DU y byddai'n mynd yn ôl ar ei gair. Mewn ymateb i hyn, cyhoeddodd Gwynfor Evans y byddai'n tan y byddai'r llywodraeth yn anrhydeddu'i haddewid. Ym mis Medi 1980 cyhoeddwyd y byddai sianel deledu Cymraeg ac fe lawnsiwyd Sianel Pedwar Cymru (S4C) ym 1982.[70]

Yn 1982, cyhoeddwyd maniffesto newydd Cymdeithas yr Iaith a dechreodd ymgyrch i gael Deddf Iaith gynhwysfawr newydd i wella ar deddf 1967. Ar ôl llawer o brotestio, pasiwyd Deddf Iaith newydd, 21 Hydref 1993.[70] Darparodd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 gyfraith newydd i sefydliadau cyhoeddus yng Nghymru gael cynlluniau dwyieithog, a fyddai’n cael eu goruchwylio gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg. Roedd rhai cwmnïau yn y sector preifat gan gynnwys British Telecoms (BT) a Nwy Prydain eisoes wedi cynnwys cynlluniau iaith Gymraeg ym mholisïau cwmnïau cyn y Ddeddf hon.[76] Beirinadodd y gymdeithas y ddeddf gan ei galw yn 'ddiddannedd, ddiddim'.[70]

Refferenda Cynulliad cenedlaethol, 1979 ac 1997

[golygu | golygu cod]

Cyflwynodd llywodraeth Lafur y DU fesurau datganoli ar wahân ar gyfer Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn 1977 yn dilyn cefnogaeth i senedd i’r Alban gan Gomisiwn Kilbrandon.[77] Ar Ddydd Gŵyl Dewi, 1979 cynhaliwyd refferendwm datganoli Cymreig ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru ond daeth ar ddiwedd Gaeaf Anniddigrwydd yn ogystal â rhaniadau “tribaliaeth” o fewn Cymru. Yn ôl John Morris, roedd pobl yn ne Cymru wedi’u perswadio y byddai’r Cynulliad yn cael ei ddominyddu gan “siaradwyr Cymraeg mawr o’r gogledd a’r gorllewin” tra yn y gogledd, roedd pobl wedi’u perswadio y byddai’r Cynulliad yn cael ei ddominyddu gan Gyngor Sir Morgannwg. Taffia”.[78] Pleidleisiodd pleidleiswyr Cymru yn erbyn ffurfio Cynulliad, gyda 79.7% yn pleidleisio yn erbyn ac 20.3% yn pleidleisio Ie. Yn y cyfamser, roedd yr Alban wedi pleidleisio o drwch blewyn o blaid senedd Albanaidd gyda 51.6% o blaid. [77]

Yn y 1980au, disgrifir ailstrwythuro economaidd a diwygiadau marchnad gan Margaret Thatcher fel rhai sydd wedi dod â dadleoli cymdeithasol i rannau o Gymru, a ddisgrifiwyd yn flaenorol fel rhai oedd â "sector cyhoeddus mwyaf i'r gorllewin o'r Llen Haearn ".[79] Portreadwyd olyniaeth o Ysgrifenyddion Gwladol y tu allan i’r Ceidwadwyr Cymreig ar ôl 1987 gan wrthwynebwyr fel ‘trefedigaethol’ ac arwydd o ‘ ddiffyg democrataidd ’.[79]

Yn gynnar yn y 1990au, daeth Llafur yn ymrwymedig i ddatganoli i Gymru a'r Alban, ac ym 1997 fe'i hetholwyd gyda mandad i gynnal refferenda ar Senedd yr Alban a Chynulliad Cymreig.[80] Roedd yr hinsawdd wleidyddol yn wahanol iawn i un refferendwm datganoli Cymreig 1979 a arweiniodd at bleidlais na, gyda chenhedlaeth newydd o ASau Cymreig yn San Steffan a chonsensws eang ar fater cynhennus yr iaith Gymraeg.[80] Yn refferendwm datganoli Cymru 1997, pleidleisiodd mwyafrif etholwyr Cymru o blaid sefydlu Cynulliad Cenedlaethol i Gymru o 50.3 y cant, ar y ganran a bleidleisiodd o 50.2 y cant.[81]

Senedd, 1998-presennol

[golygu | golygu cod]

Caniataodd Deddf Llywodraeth Cymru 1998 ffurfio’r Cynulliad Cenedlaethol a rhoi iddo nifer sylweddol o bwerau newydd a oedd yn cynnwys y rhan fwyaf o’r pwerau a oedd yn flaenorol gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru ac o leiaf 20 o sefydliadau cenedlaethol gan gynnwys Dysgu ac Addysgu Cymru, Asiantaeth yr Amgylchedd Cymru a Bwrdd yr Iaith Gymraeg.[82][83] Ffurfiwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999 a chadwodd Senedd y DU yr hawl i osod terfynau ar ei phwerau.[84]

Cyhoeddi canlyniad refferendwm 2011 yn y Senedd

Ffurfiwyd y Comisiwn ar Bwerau a Threfniadau Etholiadol Cynulliad Cenedlaethol Cymru ( Comisiwn Richard ) yn 2002. Gwnaeth y comisiwn hwn gyfres o argymhellion yn 2004. Roedd y rhain yn cynnwys nifer cynyddol o aelodau, gweithredoedd gweithredol a deddfwriaethol sy'n gwahanu'n gyfreithiol a datganoli pwerau deddfu sylfaenol. Defnyddiwyd mwyafrif helaeth o’r canfyddiadau hyn gan lywodraeth y DU i gyflwyno Deddf Llywodraeth Cymru 2006, gan ddisgrifio pwerau a chyfrifoldebau’r awdurdodau datganoledig ar gyfer deddfu, gwneud penderfyniadau a llunio polisïau.[85] Ym mis Mawrth 2011, cynhaliwyd refferendwm ynghylch a ddylid rhoi pwerau deddfu sylfaenol llawn i’r Cynulliad Cenedlaethol yn yr ugain maes pwnc lle’r oedd ganddo awdurdodaeth. Daeth y refferendwm i ben gyda 63.5% o bleidleiswyr yn cefnogi trosglwyddo pwerau deddfu sylfaenol llawn i'r Cynulliad.[86]

Senedd Cymru

Statws gwlad ac iaith

[golygu | golygu cod]

Yn 2011, newidiodd y Sefydliad Safonau Rhyngwladol statws Cymru i wlad yn swyddogol ar ôl i'r term "tywysogaeth" gael ei ddefnyddio mewn camgymeriad. Digwyddodd hyn yn dilyn lobïo gan AC Plaid Cymru (Aelod Cynulliad) Leanne Wood . Yn gyfreithiol roedd Cymru wedi peidio â bod yn dywysogaeth ers y cyfnod y gweithredwyd Cerflun Rhuddlan rhwng 1284 a 1542.[87] Mae llywodraethau’r Deyrnas Unedig a Chymru bron yn ddieithriad yn diffinio Cymru fel gwlad.[88] [89] Dywed VisitWales.com “Nid yw Cymru yn Dywysogaeth. Er ein bod wedi ein huno â Lloegr gan dir, a’n bod yn rhan o Brydain Fawr, mae Cymru yn wlad yn ei rhinwedd ei hun.”[90][91]

Moderneiddiodd Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1993 gan roi statws swyddogol i’r Gymraeg yng Nghymru am y tro cyntaf, sy’n garreg filltir bwysig i’r iaith. Cymraeg yw unig iaith swyddogol de jure unrhyw wlad yn y DU. Roedd y Mesur hefyd yn gyfrifol am greu swydd Comisiynydd y Gymraeg, gan ddisodli Bwrdd yr Iaith Gymraeg.[92] Yn dilyn y refferendwm yn 2011, y Ddeddf Ieithoedd Swyddogol oedd y gyfraith Gymreig gyntaf i gael ei chreu ers 600 mlynedd, yn ôl Prif Weinidog Cymru ar y pryd, Carwyn Jones. Pasiwyd y ddeddf hon gan ACau Cymru (aelodau cynulliad) yn unig a gwnaeth y Gymraeg yn iaith swyddogol y Cynulliad Cenedlaethol.[93]

Pwerau pellach

[golygu | golygu cod]
Arwydd Senedd Cymru

Hefyd, ffurfiodd Llywodraeth y DU y Comisiwn ar Ddatganoli yng Nghymru (Comisiwn Silk). Cyhoeddodd y comisiwn ran 1 o’i adroddiad yn 2012, yn argymell pwerau ariannol newydd i Gymru gan gynnwys benthyca a threthiant, a ddaeth i rym yn Neddf Cymru 2014.[94] Pasiwyd Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 gan y Cynulliad Cenedlaethol i hwyluso pwerau ariannol Deddf Cymru 2014.[94] Y Dreth Trafodiadau Tir (yn lle’r Dreth Stamp) a’r Dreth Gwarediadau Tirlenwi oedd y ddwy dreth ddatganoledig gyntaf oll. Yn 2019, datganolwyd dros £2 biliwn o dreth incwm i’r Senedd.[94]

Diffiniodd Deddf Cymru 2017 y Cynulliad Cenedlaethol a sefydliadau datganoledig i fod yn gydran barhaol o gyfansoddiad y DU, a byddai angen refferendwm i ddileu sefydliadau o’r fath. Newidiodd y ddeddf hefyd fodel gweithredu'r sefydliadau datganoledig o fod yn "fodel rhoi pwerau" i fodel cadw pwerau.[95] Roedd hyn yn caniatáu i'r Cynulliad ddeddfu ar unrhyw fater nad yw wedi'i gadw'n benodol o'i gymhwysedd. [96] Cafodd y Cynulliad hefyd y pŵer i benderfynu ar ei enw ei hun a system bleidleisio aelodau.[95] Ym mis Mai 2020, yn Neddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, ailenwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn "Senedd Cymru" neu "the Welsh Parliament", a elwir yn gyffredin yn Senedd yn y Gymraeg a'r Saesneg, i adlewyrchu pwerau deddfwriaethol cynyddol.[97] Caniataodd y Ddeddf am y tro cyntaf yng Nghymru yr hawl i bleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 oed, gan ddechrau gydag etholiad Senedd 2021.[98]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
gw • sg • go
Y Gwledydd Celtaidd
Gwledydd
Cenedlaetholdeb
Datganoli
Annibyniaeth
Uno
Iaith
Cydweithio
Gŵyl
Gweler hefyd: Y Celtiaid hynafol

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Pilkington, Colin (2002). Devolution in Britain today (yn Saesneg). Manchester University Press. tt. 23–24. ISBN 978-0-7190-6075-5.
  2. ↑ Jones, Eryl (2014-09-24). "Welsh History Month: The memorial to Llywelyn the Last". WalesOnline (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-03.
  3. ↑ Francis Jones (1969). The Princes and Principality of Wales. University of Wales Press. ISBN 9780900768200.
  4. ↑ Jones, Francis (1969). The Princes and Principality of Wales (yn Saesneg). University of Wales P. ISBN 978-0-900768-20-0.
  5. ↑ G. W. S. Barrow (1956). Feudal Britain: the completion of the medieval kingdoms, 1066–1314. E. Arnold. ISBN 9787240008980.
  6. ↑ Walker, David (1990-06-28). Medieval Wales (yn Saesneg). Cambridge University Press. t. 139. ISBN 978-0-521-31153-3.
  7. ↑ Watkin, Thomas Glyn (2007). The Legal History of Wales (yn Saesneg). University of Wales Press. tt. 116–117. ISBN 978-0-7083-1835-5.
  8. ↑ Gower, Jon (2013). The Story of Wales (yn Saesneg). BBC Books. t. 146. ISBN 978-1-84990-373-8.
  9. ↑ Y Traethodydd: am y fleyddyn ... Argraffwyd a Chyhoeddwyd Gan T. Gee a'i Fab. 1858. t. 391.
  10. ↑ "Y ddraig goch | Cyf. I rhif. 6 - Mehefin 1876 | 1876 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). t. 67. Cyrchwyd 2024-05-26.
  11. ↑ "Y GYMBAEGK|1884-08-15|Y Celt - Papurau Newydd Cymru". papuraunewydd.llyfrgell.cymru. Cyrchwyd 2024-05-26.
  12. ↑ Griffiths, John Gwyn (1970). I ganol y frwydr: efrydiau llenyddol. Llyfrau'r Dryw. t. 108. ISBN 978-0-85339-045-9.
  13. ↑ "YMREOLAETH. !|1890-03-07|Y Celt - Papurau Newydd Cymru". papuraunewydd.llyfrgell.cymru. Cyrchwyd 2024-05-26.
  14. ↑ The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales, Cardiff: University of Wales Press, 2008
  15. ↑ "130 years since Sunday drinking was banned in Wales". BBC News (yn Saesneg). 2011-08-04. Cyrchwyd 2023-01-13.
  16. ↑ The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales, Cardiff: University of Wales Press, 2008
  17. ↑ "OLCreate: CYM-WH_E1 Sources for Unit 8: Source 8F". www.open.edu. Cyrchwyd 2022-03-01.
  18. ↑ "OLCreate: CYM-WH_E1 Sources for Unit 8: Source 8Ji". www.open.edu. Cyrchwyd 2022-03-05.
  19. ↑ "OLCreate: CYM-WH_E1 Sources for Unit 8: Source 8Ji". www.open.edu. Cyrchwyd 2022-03-05.
  20. ↑ Doe, Norman (January 2020). "The Welsh Church Act 1914: A Century of Constitutional Freedom for the Church in Wales?". Ecclesiastical Law Journal 22 (1): 2–14. doi:10.1017/S0956618X19001674.
  21. ↑ "Volume I: Prefatory Note". Church in Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-03-01.
  22. ↑ "Y GYMBAEGK|1884-08-15|Y Celt - Papurau Newydd Cymru". papuraunewydd.llyfrgell.cymru. Cyrchwyd 2024-05-26.
  23. ↑ 23.0 23.1 The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales, Cardiff: University of Wales Press, 2008
  24. ↑ Jones, J G. (1 January 1990). "Alfred Thomas's National Institution (Wales) Bills of 1891-92". Welsh History Review 15 (1): 218–239. Nodyn:ProQuest.
  25. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Cymru Fydd - Young Wales".
  26. ↑ "Unit 8 David Lloyd George and the destiny of Wales: View as single page".
  27. ↑ "Yes or No? The Welsh Devolution Referendum". National Library of Wales Blog (yn Saesneg). 2022-02-28. Cyrchwyd 2022-03-05.
  28. ↑ David Lloyd George (Celtic Radicals). University of Wales Press. 2005. t. 208.
  29. ↑ """Home Rule all round": Experiments in Regionalising Great Britain, 1886-1914." Political Reform in Britain, 1886 - 1996: Themes, Ideas, Policies. Eds. Jordan, Ulrike; Kaiser, Wolfram. Bochum: Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer. 169 - 192. Arbeitskreis Deutsche England-Forschung 37" (PDF).
  30. ↑ "BBC Wales - History - Themes - David Lloyd George". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2022-03-01.
  31. ↑ "Wales | Vol, V no. 8/9 | 1945 | Cylchgronau Cymru – Llyfrgell Genedlaethol Cymru". National Library of Wales. Cyrchwyd 4 December 2020.
  32. ↑ Alderton, Nicholas. "The formation of the Welsh Liberal Party, 1966-1967" (PDF). Political Studies Association. Cyrchwyd 10 April 2019.
  33. ↑ Davies, op cit, Page 523
  34. ↑ """Home Rule all round": Experiments in Regionalising Great Britain, 1886-1914." Political Reform in Britain, 1886 - 1996: Themes, Ideas, Policies. Eds. Jordan, Ulrike; Kaiser, Wolfram. Bochum: Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer. 169 - 192. Arbeitskreis Deutsche England-Forschung 37" (PDF).
  35. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Chapter 22: A new nation". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2023-01-13.
  36. ↑ "Advertising|1889-10-19|Y Werin - Papurau Newydd Cymru". papuraunewydd.llyfrgell.cymru. Cyrchwyd 2024-05-26.
  37. ↑ "BBC Wales - Eisteddfod - Guide - A brief history of the Eisteddfod". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2022-02-04.
  38. ↑ "FAW / Who are FAW?". www.faw.cymru (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-04.
  39. ↑ "140 Years of the Welsh Rugby Union". Welsh Rugby Union | Wales & Regions (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-04.
  40. ↑ "History of the University of Wales - University of Wales". www.wales.ac.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2022-02-04. Cyrchwyd 2022-02-04.
  41. ↑ "The Welsh Intermediate Education Act, 1889". BBC (yn Saesneg). 2013-08-12. Cyrchwyd 2022-02-04.
  42. ↑ Records of the Welsh Department and successors (yn English). Board of Education, Board of Education, Welsh Department, Department of Education and Science, Education Office for Wales, Department of Education and Science, Welsh Education Office, Education Department, Ministry of Education, Welsh Department. 1880–1983.CS1 maint: others (link) CS1 maint: unrecognized language (link)
  43. ↑ "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  44. ↑ "History of the Building | The National Library of Wales". www.library.wales. Cyrchwyd 2022-02-04.
  45. ↑ "Welsh Guards". www.army.mod.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-04.
  46. ↑ Records of the Welsh Board of Health (yn English). Welsh Board of Health. 1919–1969.CS1 maint: others (link) CS1 maint: unrecognized language (link)
  47. ↑ "Welsh Church Act 1914".
  48. ↑ Davies, op cit, pages 415, 454
  49. ↑ Davies, op cit, Page 544
  50. ↑ Davies, op cit, Page 547
  51. ↑ Lutz, James M. (1981). "The Spread of the Plaid Cymru: The Spatial Impress". The Western Political Quarterly 34 (2): 310–328. doi:10.2307/447358. ISSN 0043-4078. JSTOR 447358. https://www.jstor.org/stable/447358.
  52. ↑ 52.0 52.1 52.2 "Labour Party Wales Archives - National Library of Wales Archives and Manuscripts". archives.library.wales. Cyrchwyd 2023-01-13.
  53. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Chapter 22: A new nation". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2023-01-13.
  54. ↑ Torrence, David (2022). Devolution in Wales: "A process, not an event" (PDF). House of Commons Library. t. 9.
  55. ↑ John Davies, A History of Wales, Penguin, 1993, ISBN 0-14-028475-3
  56. ↑ Archives, The National. "The Discovery Service". discovery.nationalarchives.gov.uk.
  57. ↑ "COUNCIL FOR WALES (MEMBERSHIP) (Hansard, 26 April 1949)". hansard.millbanksystems.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-01-13. Cyrchwyd 2023-01-13.
  58. ↑ "Archives Network Wales: Council for Wales and Monmouthshire records". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-03. Cyrchwyd 2023-01-13.
  59. ↑ "WALES (COUNCIL) (Hansard, 20 January 1949)". hansard.millbanksystems.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-01-13. Cyrchwyd 2023-01-13.
  60. ↑ Archives, The National. "The Discovery Service". discovery.nationalarchives.gov.uk.
  61. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Chapter 22: A new nation". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2022-07-18.
  62. ↑ "Epynt: A lost community". www.nfu-cymru.org.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-19.
  63. ↑ 63.0 63.1 "Watch Rali Senedd i Gymru, Machynlleth 1949". BFI Player (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  64. ↑ "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  65. ↑ 65.0 65.1 Jones, J Graham (1 December 1992). "THE PARLIAMENT FOR WALES CAMPAIGN, 1950-56". Welsh History Review 16 (2): 207–236. Nodyn:ProQuest.
  66. ↑ 66.0 66.1 "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-01-31.
  67. ↑ "Key Events in the Development of the National Assembly for Wales" (PDF). 2009-01-07. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2009-01-07. Cyrchwyd 2022-10-14.
  68. ↑ "Wales history: Why is the red dragon on the Welsh flag?". BBC News (yn Saesneg). 2019-07-06. Cyrchwyd 2022-02-23.
  69. ↑ "Cardiff then and now: 60 years as capital city of Wales". BBC News (yn Saesneg). 2015-12-21. Cyrchwyd 2022-02-10.
  70. ↑ 70.0 70.1 70.2 70.3 70.4 70.5 70.6 "Cymdeithas yr Iaith Gymraeg". Casgliad y Werin Cymru. Cyrchwyd 2024-05-16.
  71. ↑ "Remembering Gwynfor Evans' by-election which changed Welsh history". The National Wales (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-09-23. Cyrchwyd 2022-03-10.
  72. ↑ 72.0 72.1 "Plaid Cymru's first MP 'helped change course of a nation'". BBC News (yn Saesneg). 2016-07-14. Cyrchwyd 2022-03-10.
  73. ↑ "The Constitution Series: 1 – Wales in the United Kingdom" (PDF). National Assembly for Wales. July 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 20 April 2016. Cyrchwyd 6 April 2016.
  74. ↑ 74.0 74.1 "The Welsh language Act of 1967". BBC (yn Saesneg). 2012-07-26. Cyrchwyd 2022-01-31.
  75. ↑ Alderton, Nicholas. "The formation of the Welsh Liberal Party, 1966-1967" (PDF). Political Studies Association. Cyrchwyd 10 April 2019.
  76. ↑ "Q&A: New Welsh language legislation". BBC News (yn Saesneg). 2010-12-07. Cyrchwyd 2022-02-03.
  77. ↑ 77.0 77.1 "Welsh Referendum". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2022-02-10.
  78. ↑ WalesOnline (2011-10-02). "Lord Morris of Aberavon lifts the lid on the disastrous 1979 devolution referendum". WalesOnline (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-12-09.
  79. ↑ 79.0 79.1 Balsom, Denis (2000). "Political Developments in Wales 1979–1997". In Balsom; Jones, Barry (gol.). The Road to the National Assembly for Wales. Cardiff: University of Wales Press.
  80. ↑ 80.0 80.1 Balsom, Denis (2000). "Political Developments in Wales 1979–1997". In Balsom; Jones, Barry (gol.). The Road to the National Assembly for Wales. Cardiff: University of Wales Press.
  81. ↑ Powys, Betsan (12 January 2010). "The long Welsh walk to devolution". BBC News website. BBC. Cyrchwyd 26 September 2010.
  82. ↑ "Government of Wales Act" (PDF).
  83. ↑ Reynolds, David (2008). "New Labour, Education and Wales: The Devolution Decade". Oxford Review of Education 34 (6): 753–765. doi:10.1080/03054980802519019. JSTOR 20462432.
  84. ↑ Powys, Betsan (12 January 2010). "The long Welsh walk to devolution". BBC News website. BBC. Cyrchwyd 26 September 2010.
  85. ↑ "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  86. ↑ "Historic "Yes" vote gives Wales greater law-making powers | Welsh Government". www.wired-gov.net (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  87. ↑ WalesOnline (2011-07-31). "International body grants Wales country status after principality error". WalesOnline (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-10.
  88. ↑ "Countries within a country". 10 Downing Street website. 10 Downing Street. 10 January 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 September 2008. Cyrchwyd 5 November 2010. The United Kingdom is made up of four countries: England, Scotland, Wales and Northern Ireland.
  89. ↑ "UN report causes stir with Wales dubbed 'Principality'". WalesOnline website. Media Wales Ltd. 3 July 2010. Cyrchwyd 25 July 2010. ... the Assembly's Counsel General, John Griffiths, [said]: "I agree that, in relation to Wales, Principality is a misnomer and that Wales should properly be referred to as a country.
  90. ↑ "Wales.com FAQs". Wales.com website. Welsh Government. 2008. Cyrchwyd 24 August 2015.
  91. ↑ Bogdanor, Vernon (1995-11-09). The Monarchy and the Constitution (yn Saesneg). Clarendon Press. ISBN 978-0-19-827769-9.
  92. ↑ "Welsh Language (Wales) Measure 2011 | Law Wales". law.gov.wales. Cyrchwyd 2022-02-03.
  93. ↑ "First Welsh law 'for 600 years'". ITV News (yn Saesneg). 2012-11-12. Cyrchwyd 2022-02-03.
  94. ↑ 94.0 94.1 94.2 "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  95. ↑ 95.0 95.1 "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
  96. ↑ "Reserved vs. Conferred powers". research.senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-01-13.
  97. ↑ "Welsh assembly renamed Senedd Cymru/Welsh Parliament". BBC News (yn Saesneg). 2020-05-06. Cyrchwyd 2022-01-31.
  98. ↑ "16 and 17 year olds have secured the right to vote in Wales". www.electoral-reform.org.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-01.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cenedlaetholdeb_Cymreig&oldid=12637290"