Αισθητισμός

Ο Αισθητισμός (αγγλικά: Aestheticism) είναι ένα κίνημα συνδεδεμένο με την τέχνη και τη λογοτεχνία στα τέλη του 19ου αιώνα στη Βρετανία. Γενικά, αναπαριστά την ίδια τάση που έδωσε ο Συμβολισμός και το Παρακμιακό κίνημα στη Γαλλία και μπορεί να θεωρηθεί το αγγλικό παρακλάδι του ίδιου κινήματος. Αποτελούσε ένα είδος διαμαρτυρίας κατά της ιδέας ότι η τέχνη πρέπει να υπηρετεί κάποιον απώτερο σκοπό και έχει ρομαντικές ρίζες. Έλαβε χώρα στα τέλη της Βικτωριανής περιόδου, περίπου από το 1868 μέχρι το 1901, και θεωρείται ότι τελείωσε με τη δίκη του Όσκαρ Ουάιλντ. Ωστόσο υπήρξε ένα αναπτυσσόμενο αισθητιστικό κίνημα σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, περισσότερο στις Βρυξέλλες, υπό την ηγεσία του Μάθιου Έλιοτ (Matthew Elliott).

Οι θεωρητικοί του Αισθητισμού

Οι Άγγλοι συγγραφείς, οπαδοί της καλλιτεχνικής αισθητικής του κινήματος του Αισθητισμού, επηρεάστηκαν από τον Ουώλτερ Χορέισο Πέιτερ (Walter Horatio Pater, 1839 - 1894), από τους βασικότερους θεωρητικούς εκφραστές του δόγματος "Η Τέχνη για την Τέχνη", το οποίο αποτέλεσε θεμέλιο του κινήματος του Αισθητισμού. Ο Πέιτερ υποστήριζε ότι μοναδικός σκοπός της τέχνης είναι το ωραίο και ότι η τέχνη δεν έχει ηθικούς ή ωφελιμιστικούς λόγους ύπαρξης, σε αντίθεση με τις επικρατούσες απόψεις της εποχής του, οι οποίες ερμήνευαν το έργο τέχνης βάσει ηθικών και παιδευτικών αξιών. Ο Πέιτερ στα δοκίμια που δημοσίευσε το 1867-68 διακήρυξε την άποψη ότι τη ζωή πρέπει να τη ζει κάποιος ενστικτωδώς, ακολουθώντας το ιδεώδες της ομορφιάς. Το έργο του Μελέτες στην Ιστορία της Αναγέννησης (Studies in the History of the Renaissance) (1873) έγινε ένα ιερό κείμενο για τους τεχνοκεντρικούς ανθρώπους της Βικτωριανής εποχής.

Σύμφωνα με τη θεώρηση του Πέιτερ, ο οποίος αμφισβητούσε τον ηθικό κώδικα της Βικτωριανής Αγγλίας, το νόημα του καλλιτεχνικού δημιουργήματος επικεντρώνεται στη "μορφή", σε αντίθεση με το αξίωμα που επικρατούσε σ' όλο το 18ο αιώνα, σύμφωνα με το οποίο ο "στοχασμός" που εκφράζει το έργο τέχνης είναι ανώτερος από το περίβλημα της μορφής. Οι αισθητιστές υποστήριζαν ότι ο στοχασμός έχει δευτερεύουσα σημασία, άσχετα από το φιλοσοφικό ή ηθικό νόημα που μπορεί να εκφράζει. Η διατύπωση αυτή που οφείλεται στον Ουώλτερ Πέιτερ αποσκοπούσε να εμπνεύσει εκτίμηση για την ομορφιά της ζωής, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε ηθικό ή μεταφυσικό νόημα. Χάρη στις απόψεις του αυτές, ο Πέιτερ συνδέθηκε με τους Προραφαηλίτες καλλιτέχνες.

Οι συγγραφείς του Αισθητισμού χρησιμοποιούσαν το σύνθημα «Η Τέχνη για την Τέχνη», που διαμορφώθηκε από το φιλόσοφο Βικτόρ Κουζέν (Victor Cousin) και το οποίο προώθησε ο Τεοφίλ Γκωτιέ στη Γαλλία, διακηρύσσοντας ότι η τέχνη δεν συνδέεται με την ηθική. Πίστευαν ότι ο ρόλος οποιασδήποτε μορφής τέχνης είναι να παρέχει εκλεπτυσμένη αισθησιακή ηδονή παρά να εκφράζει ηθικά ή συναισθηματικά μηνύματα. Συνεπώς, δεν δεχόντουσαν τις ωφελιμιστικές θεωρίες των Τζων Ράσκιν (John Ruskin) και του Μάθιου Άρνολντ (Matthew Arnold), σύμφωνα με τις οποίες η τέχνη είναι κάτι ηθικό ή χρήσιμο. Αντ' αυτού, πίστευαν ότι η Τέχνη δεν έχει κάποιο διδακτικό σκοπό, αλλά χρειάζεται απλά να είναι όμορφη. Ο Αισθητισμός ανέπτυξε τη λατρεία της ομορφιάς, την οποία θεωρούσε το βασικότερο παράγοντα στην τέχνη. Υποστήριζε ότι η ζωή πρέπει να αντιγράφει την τέχνη. Τα κύρια χαρακτηριστικά του κινήματος ήταν : πρόταση αντί δήλωσης, φιληδονία, μαζική χρήση συμβόλων και συναισθησιακή ισχύ, που σημαίνει εναρμόνιση μεταξύ λέξεων, χρωμάτων και μουσικής.

Λογοτεχνικός Αισθητισμός

Οι Άγγλοι αισθητιστές ανακάλυψαν τους προδρόμους τους στα έργα των ρομαντικών ποιητών Άλφρεντ Τένυσον, Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ, Τζων Κητς και Πέρσυ Μπυς Σέλεϋ, στους οποίους η τέχνη αντιδιαστέλλεται από τη ζωή, ενώ τονίζεται η υπεροχή της αλήθειας που περιέχει το ποιητικό ή λογοτεχνικό έργο, σε σχέση με μια στάση ή μήνυμα απέναντι στα φαινόμενα της ζωής.

Οι ιδέες αυτές, που είχαν αποκρυσταλλωθεί στο έργο και τις αντιλήψεις του Αμερικανού ποιητή Έντγκαρ Άλλαν Πόε για τη σημασία του έργου τέχνης και για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σ' αυτό και τη ζωή, επηρέασαν άμεσα τους Σαρλ Μπωντλαίρ και Στεφάν Μαλαρμέ στη Γαλλία, οι οποίοι με τη σειρά τους επέδρασαν στον ποιητή Ώλτζερνον Τσάρλς Σουίνμπερν, κύριο εκπρόσωπο του κινήματος του αισθητισμού στην Αγγλία, και στο μυθιστόρημα του Κόμπτον Μακένζι (Compton Mackenzie) "Απειλητικός Δρόμος" (Sinister Street, 1913 -14), ενισχύοντας σημαντικά το δόγμα των αισθητιστών "Η Τέχνη για την Τέχνη". Το μυθιστόρημα του Ίβλιν Γουό, ο οποίος ήταν ένα νέο μέλος στην Αισθητική κοινότητα της Οξφόρδης, αποδίδει τον αισθητισμό περισσότερο από μία σατιρική οπτική γωνία, αλλά και από την οπτική γωνία ενός που βρισκόταν μέσα στο κίνημα. Μερικά ονόματα που συμμετείχαν στο κίνημα είναι οι Ρόμπερτ Μπάυρον (Robert Byron), Χάρολντ Άκτον (Harold Acton), Τζωρτζ Μουρ (George Moore), Νάνσυ Μίτφορντ (Nancy Mitford) και Άντονυ Πάουελ, στο έργο των οποίων είναι εμφανής η σφραγίδα των ιδεών του Ουώλτερ Πέιτερ. Οπαδός του αισθητιστικού ιδεώδους ήταν και ο Όσκαρ Ουάιλντ. Ωστόσο οι υπερβολές μερικών εκπροσώπων του Αισθητισμού, όπως του ένθερμου υποστηρικτή του Όσκαρ Ουάιλντ, οδήγησαν σε εκφυλισμό του πνευματικού περιεχομένου του κινήματος στα τέλη του 19ου αιώνα.

Αισθητισμός και Προραφαηλίτες

Οι Προραφαηλίτες καλλιτέχνες, που αποτελούσαν μια ομάδα Άγγλων ζωγράφων, ίδρυσαν στο τέλος της δεκαετίας 1830 - 1840 την Προραφαηλιτική Αδελφότητα, με σκοπό να εξυγιάνουν την αγγλική ζωγραφική από το στείρο ακαδημαϊσμό της Βικτωριανής Αγγλίας. Οι βασικές αρχές τους ήταν η επιστροφή στη λιτότητα των μορφών του Τζότο, σε αντίθεση με την ψυχρή περιγραφικότητα της τεχνικής του Ραφαήλ. Ο Προραφαηλιτισμός συνδέθηκε με τον Αισθητισμό ως προς την αντίδρασή του στον κομφορμισμό της βικτωριανής εποχής με την πουριτανική ηθική και τις ωφελιμιστικές αντιλήψεις.

Οι προραφαηλίτες καλλιτέχνες διεκδικούσαν την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης, διακηρύσσοντας ότι η τέχνη, ως αυτόνομη αξία άσχετη σε ωφελιμιστικές επιδιώξεις ή ηθικές κατευθύνσεις, έπρεπε να αναδεικνύει το καλλιτεχνικό έργο ως στοιχείο ομορφιάς. Όπως οι συγγραφείς αισθητιστές, υιοθετούν κι΄ αυτοί το δόγμα "Η Τέχνη για την Τέχνη", τονίζοντας ότι η τέχνη πρέπει να εκτιμάται για την αισθητική απόλαυσή της, αδιαφορώντας για το ηθικό νόημα του καλλιτεχνικού δημιουργήματος. Παράλληλα, πρόβαλαν ένα νέο Ελληνισμό (Hellenism) στην απεικόνιση της γυναικείας μορφής. Οι οπαδοί του Αισθητισμού επηρεάζονται από το κίνημα και τις απόψεις των Πρoραφαηλιτών για το νόημα της τέχνης, η οποία πρέπει να αποσκοπεί στη διάδοση της αλήθειας και όχι να υπαγορεύει έναν τρόπο συμπεριφοράς απέναντι στα φαινόμενα της ζωής.

Ανάμεσα στους υποστηρικτές του κινήματος του Αισθητισμού περιλαμβάνονται και οι Τζαίημς Μακ Νηλ Γουίστλερ (James McNeil Whistler), Έντουαρντ Μπερν - Τζόουνς και Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι. Το γεγονός ότι οι Προραφαηλίτες αυτοί καλλιτέχνες χαρακτηρίστηκαν ως αισθητιστές, χωρίς να ταυτίζονται απόλυτα με τους καθορισμένους στόχους του Αισθητισμού, είναι επειδή οι απόψεις τους ως προς το περιεχόμενο της τέχνης συνέπεσαν. Το κίνημα ασκεί επίδραση και στον εσωτερικό σχεδιασμό χώρου. Ο σχεδιασμός του «αισθητικού» χαρακτηρίζεται από τη χρήση πραγμάτων, όπως φτερά παγονιού και μπλε και άσπρη πορσελάνη, τα οποία λέγεται ότι χρησιμοποιούνταν ως διακόσμηση από τον Όσκαρ Ουάιλντ, όταν ήταν νέος. Αυτή η πλευρά του κινήματος έγινε αντικείμενο σάτιρας από το περιοδικό Punch και την όπερα "Patience" των Γκίλμπερτ και Σάλιβαν.

Πηγές

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, λήμματα "αισθητισμός", τόμ. 5, σελ. 115 και "Πέιτερ, Γουόλτερ Χορέισο", τόμ. 48, σελ. 306, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1996/1997.
Χέρμπερτ Ρηντ: "Λεξικό Εικαστικών Τεχνών", λήμμα "Αισθητισμός", σελ. 15, Εκδόσεις ΥΠΟΔΟΜΗ ΕΠΕ, Αθήνα, 1986.
Αντίστοιχο άρθρο της Αγγλικής Βικιπαίδειας.
Peter Webb: "The Erotic Arts", Secker & Warburg, pp. 216- 217, London, 1980.

Βιβλιογραφία

The Aesthetic Adventure by William Gaunt ISBN 0-224-01105-7
Chamberlin, J.E. Ripe Was the Drowsy Hour: The Age of Oscar Wilde. New York: Seabury Press, 1977
Dynes, Wayne R. Aesthetic Movement. Encyclopedia of Homosexuality. Dynes, Wayne R. (ed.), Garland Publishing, 1990. pp. 16&17
Small, Ian, ed. The Aesthetes: A Sourcebook. Boston: Routledge and Kegan Paul, 1979