Μακεδονία (αρχαίο βασίλειο)

Η Μακεδονία ήταν αρχαίο ελληνικό βασίλειο στο βορειότερο σύνορο της αρχαίας Ελλάδας, και αργότερα το κυρίαρχο κράτος της ελληνιστικής Ελλάδας. Κυβερνήθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής του από τη Δυναστεία των Αργεαδών, με διαλείμματα από τη Δυναστεία των Αντιπατριδών και τελικά από εκείνη των Αντιγονιδών. Πατρίδα των Μακεδόνων, το αρχαιότερο βασίλειο είχε το κέντρο του στο βορειοανατολικό τμήμα της ελληνικής χερσονήσου και συνόρευε στα δυτικά με το βασίλειο της Ηπείρου, στα βόρεια με την Παιονία, στα ανατολικά με την περιοχή της Θράκης και στα νότια με τη Θεσσαλία.

Μακεδονία
653–168 π.Χ →
Έμβλημα
Τοποθεσία {{{κοινό_όνομα}}} Το βασίλειο της Μακεδονίας και η επέκτασή του
Πρωτεύουσα		Βεργίνα (7ος αιώνας–399 π.Χ.) Πέλλα (399–168 π.Χ.)
Γλώσσες		Μακεδονική γλώσσα, Ελληνιστική Κοινή, Αττική διάλεκτος
Θρησκεία		Αρχαία ελληνική θρησκεία
Πολίτευμα		Μοναρχία
Βασιλιάς της Μακεδονίας
-	7ος αιώνας π.Χ	Κάρανος (μυθικός) Περδίκκας Α΄ (πρώτος)
-	179–168 π.Χ	Περσέας της Μακεδονίας (τελευταίος)
Νομοθετικό Σώμα		Συνέδριο
Ιστορική εποχή		Κλασική αρχαιότητα και Ελληνιστική εποχή
-	Ιδρύθηκε από τον Περδίκκα Α΄	7ος αιώνας π.Χ.
-	Άνοδος της Μακεδονίας	359–336 π.Χ
-	Ιδρύεται η Πανελλήνια Συμμαχία και η Μακεδονική Αυτοκρατορία	338–337 π.Χ
-	Εκστρατεία κατά των Περσών	335–323 π.Χ
-	Συμφωνία της Βαβυλώνας	323 π.Χ
-	Μάχη της Πύδνας	168 π.Χ
-	Κατάκτηση από τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία κατά τη διάρκεια του Τρίτου Μακεδονικού Πολέμου	168 π.Χ
Νόμισμα		Τετράδραχμο

Η άνοδος της Μακεδονίας, από ένα μικρό βασίλειο στο περιθώριο των υποθέσεων των τυπικών ελληνικών πόλεων-κρατών σε ένα που κατέληξε να εξουσιάζει την τύχη ολόκληρου του Ελληνιστικού κόσμου, συνέβη επί της βασιλείας του Φιλίππου Β΄. Με τον καινοτόμο Μακεδονικό στρατό, νίκησε τις παλιές δυνάμεις της Αθήνας και της Θήβας στην αποφασιστική Μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και τις υπέταξε ενώ διατηρούσε υπό έλεγχο τη Σπάρτη. Ο γιος του Αλέξανδρος ο Μέγας συνέχισε την προσπάθεια του πατέρα του να διοικήσει όλη την Ελλάδα μέσω της ομοσπονδίας των ελληνικών κρατών, κατόρθωμα που τελικά επιτεύχθηκε μετά την καταστροφή της επαναστατημένης Θήβας. Ο νεαρός Αλέξανδρος ήταν τότε έτοιμος να ηγηθεί αυτής της δύναμης, όπως ο ίδιος φιλοδοξούσε, σε μια μεγάλη εκστρατεία κατά της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, σε αντίποινα για την εισβολή της στην Ελλάδα τον 5ο αιώνα π.Χ.

Στους πολέμους του Μεγάλου Αλεξάνδρου που ακολούθησαν, κατάφερε τελικά να κατακτήσει έκταση που εκτεινόταν μέχρι τον Ινδό Ποταμό. Για μια σύντομη περίοδο η Μακεδονική Αυτοκρατορία του ήταν η ισχυρότερη στον δυτικό κόσμο, το καθοριστικότερο ελληνιστικό κράτος, εγκαινιάζοντας τη μετάβαση στη νέα αυτή περίοδο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Στις νεοκατακτημένες χώρες άνθησαν οι ελληνικές τέχνες και τα γράμματα και στον αρχαίο κόσμο διαδόθηκαν οι πρόοδοι στη φιλοσοφία και στην επιστήμη. Σημαντικότερη ήταν η συνεισφορά του Αριστοτέλη, δάσκαλου του Αλεξάνδρου, τα γραπτά του οποίου αποτέλεσαν βασικό πυλώνα της δυτικής φιλοσοφίας.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., τους πολέμους των Διαδόχων που ακολούθησαν και το διαμελισμό της βραχύβιας αυτοκρατορίας του, η κυρίως Μακεδονία συνέχισε ως ελληνικό πολιτισμικό και πολιτικό κέντρο στη λεκάνη της Μεσογείου, μαζί με την Αίγυπτο των Πτολεμαίων, την Αυτοκρατορία των Σελευκιδών και του βασιλείου της Περγάμου. Σημαντικές πόλεις, όπως η Πέλλα, η Πύδνα και η Αμφίπολη ενεπλάκησαν σε ανταγωνισμούς για τον έλεγχο της περιοχής και νέες πόλεις ιδρύθηκαν, όπως η Θεσσαλονίκη από τον σφετεριστή Κάσσανδρο (πήρε το όνομά της από τη σύζυγό του Θεσσαλονίκη της Μακεδονίας). Η παρακμή της Μακεδονίας ξεκίνησε με τους Μακεδονικούς Πολέμους και την άνοδο της Ρώμης ως κορυφαίας δύναμης της Μεσογείου. Στο τέλος του Τρίτου Μακεδονικού Πολέμου το 168 π.Χ., η Μακεδονική μοναρχία καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από ρωμαϊκά πελατειακά κράτη. Μια βραχύβια αναβίωση της μοναρχίας κατά τη διάρκεια του Τέταρτου Μακεδονικού Πολέμου το 150-148 π.Χ. έληξε με τη δημιουργία της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας.

Οι Μακεδόνες βασιλείς, οι οποίοι ασκούσαν απόλυτη εξουσία και διέθεταν κρατικούς πόρους, όπως χρυσό και ασήμι, διευκόλυναν τις επιχειρήσεις εξόρυξης για την κοπή νομισμάτων, τη χρηματοδότηση των στρατών τους και, από τη βασιλεία του Φιλίππου Β', του Μακεδονικού ναυτικού. Σε αντίθεση με τα άλλα διαδοχικά κράτη των Επιγόνων, η αυτοκρατορική λατρεία που προώθησε ο Μέγας Αλέξανδρος δεν υιοθετήθηκε ποτέ στη Μακεδονία, ωστόσο οι Μακεδόνες ηγεμόνες ανέλαβαν ρόλους αρχιερέων του βασιλείου και κορυφαίων προστατών των εγχώριων και διεθνών λατρειών της ελληνιστικής θρησκείας. Η εξουσία των Μακεδόνων βασιλέων θεωρητικά περιοριζόταν από το θεσμό του στρατού, ενώ λίγοι δήμοι εντός της Μακεδονικής κοινοπολιτείας απολάμβαναν υψηλό βαθμό αυτονομίας και είχαν ακόμη και δημοκρατικές κυβερνήσεις με λαϊκές συνελεύσεις.

Ετυμολογία

Το όνομα Μακεδονία προέρχεται από το «Μακεδόνες» ή «Μακεδνοί». Όπως και το «Μάγνητες», οι λέξεις αυτές περιέχουν το θέμα «μακ» το οποίο σημαίνει μέγεθος και απαντάται και στα ουσιαστικά «μήκος» - «μάκος» και «μάκρος» της αρχαίας και νέας ελληνικής.

Ο Όμηρος, φαίνεται να αγνοεί τα ονόματα Μακεδονία και Μακεδόνες. Γι΄ αυτόν οι πολεμιστές από τη χώρα που αρδεύει ο Αξιός είναι οι Παίονες και χώρα τους η Παιονία (Ιλιάδα Β’ 848, Π’ 287 και Φ’ 152).

Ο Ηρόδοτος ονομάζει Μακεδονία την πέρα της Πρασιάδας λίμνης και του Δυσώρου όρους χώρα (Ε 18) που ορίζεται προς Ν. από τον Πηνειό και τον Όλυμπο (Ζ’ 173), άλλως «Μακεδονίς» (Ζ 127). Οι κάτοικοι αυτής, Μακεδόνες (Ε 18) ή Μακεδνόν έθνος (Α 56, Η 43) ήταν, κατά τον Ηρόδοτο, ελληνικό φύλο και μάλιστα δωρικό γένος, που κατοικούσε πρώτα στη Φθιώτιδα επί Δευκαλίωνα, παρά την Όσσα και τον Όλυμπο επί Δώρου και που τελικά εκδιώχθηκε από τους Καδμείους και κατέφυγε στην Πίνδο, από όπου αργότερα κατέβηκε προς την Δρυοπίδα και από εκεί στην Πελοπόννησο (Α 56).

Στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν τρεις παραδόσεις για το όνομα της Μακεδονίας:

1. Από τον γενάρχη Μακεδόνα, τον γιο του Αιόλου (Ελλάν., απόσπ. 46), του γιου του Έλληνα.
2. Από τον Μακεδόνα, τον γιο του Δία και της Θυίας, κόρης του Δευκαλίωνα (Ησιόδου, απόσπ. 3), που απέκτησε τα τέκνα Άμαθον και Πίερον, από τα ονόματα των οποίων ονομάστηκαν αντιστοίχως η Ημαθία και η Πιερία με τα Πιέρια όρη.
3. Από τον Μακεδόνα (Μακεδνό), τον γιο του Λυκάονα, βασιλιά της Αρκαδίας (Απολλόδ., Βιβλιοθήκη Γ8.1). Σύμφωνα με τον Κλαύδιο Αιλιανό, ήταν γιος του Λυκάονα, βασιλιά της Ημαθίας.

Όρια

Αξιοσημείωτη τυγχάνει, για οποιονδήποτε ερευνητή, η δυσκολία που φαίνεται πως αντιμετώπιζαν από την αρχαία ακόμη εποχή οι τότε αρχαίοι συγγραφείς, ώστε να αποδώσουν ορθά τα γεωγραφικά όρια αυτού του βασιλείου, που από τα κείμενά τους δείχνουν πως ή δεν τα γνώριζαν (αμφίβολο) ή δεν προλάβαιναν (τις αλλαγές) ή και να συνέχεαν τα γεωγραφικά όρια με εκείνα τα πολιτικά (μετά από επιχειρήσεις).

Η πρωταρχική σημασία του όρου «Μακεδονία» αναφερόταν στην κοιτίδα των Μακεδόνων, την περιοχή των Πιερίων και του Ολύμπου νοτίως του Αλιάκμονα ως τις υπώρειες του κάτω Ολύμπου, τα όρια Περραιβίας και Μαγνησίας, σημασία η οποία μαρτυρείται στο έργο του Ηροδότου και του Θουκυδίδη. Ο Ηρόδοτος θεωρούσε το βόρειο όριο μεταξύ της Μακεδονίδος και της Βοττιαίας την συνένωση των ποταμών Λουδία και Αλιάκμονα: (7.127) «...μέχρι Λυδιέω τὲ ποταμοῦ καὶ Ἀλιάκμονος, οἳ ούρίζουσι γὴν τὴν Βοττιαιίδα τὲ καὶ Μακεδονίδα, ἐς τωυτὸ ῥέεθρον ὓδωρ συμμίσγοντες». Από την περιγραφή του Ηροδότου πρέπει να υποθέσουμε ότι στα χρόνια του ο Αλιάκμονας προχωρούσε βορειότερα μέχρι το Λουδία και ενωμένοι οι δύο ποταμοί χύναν τα νερά τους στο Θερμαϊκό. Έτσι η «Μακεδονίς γη» του Ηροδότου περιλαμβάνει την Πιερία και Ημαθίας. Ο Θουκυδίδης, που ζούσε πριν τη κατάληψη της Οδομαντικής και της Ηδωνίδας από τον Φίλιππο, θεωρούσε ανατολικό όριο τον Στρυμόνα ποταμό.

Με την επέκταση του βασιλείου ο όρος Μακεδονία έγινε συνώνυμος με το σύνολο των εδαφικών κτήσεων του βασιλιά των Μακεδόνων. Έτσι, μία δεύτερη σημασία του όρου, που απαντάται και αυτή στα γραπτά του Θουκυδίδη και συγγραφέων που τον ακολουθούν, όπως ο Ξενοφών, αναφερόταν στις κτήσεις των Αργεάδων βασιλιάδων του β΄ μισού του 5ου π.Χ. αιώνα, από την Άρνισσα ως το Στρυμόνα, δηλαδή στην «Κάτω Μακεδονία». Επί Περδίκκα Α΄, το μακεδονικό βασίλειο περιλάμβανε τις εξής έξι περιοχές: Ημαθία, Πιερία, Βοττιαία, Μυγδονία, Εορδαία και Αλμωπία. Επί Αλεξάνδρου Α΄ έλαβαν χώρα οι ανατολικές προσαρτήσεις των εξής περιοχών: Κρηστωνία, Βισαλτία, Ελιμία ή Ελιμιώτις, Ορεστίδα (Ορεστίς) και η Λυγκηστίδα (Λυγκηστίς ή Λύγκος). Επί Φιλίππου Β΄, με την ήττα του Ιλλυριού βασιλιά Βαρδύλεως το 358 π.Χ. το Μακεδονικό βασίλειο επεκτάθηκε στα δυτικά ώστε να περιλαμβάνει και την Τυμφαία, την Παραυαία και την ανατολική ακτή της λίμνης Λυχνιτίδας, περιοχές που συμπεριλήφθηκαν στην «Άνω Μακεδονία», ενώ το όριο του βασιλείου στα ανατολικά μετατοπίστηκε από το Στρυμόνα στο Νέστο, περιλαμβάνοντας τη Σιντική, την Οδομαντική και την Ηδωνίδα. Στα νότια προστέθηκαν η Κρουσίς, η Βοττική και η Χαλκιδική και στα βόρεια η Παιονία, περιοχές οι οποίες διατήρησαν τη χωριστή τους ονομασία, αλλά θεωρούνταν μέρος του βασιλείου της Μακεδονίας.

Ιστορία

Προϊστορική περίοδος

Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, όπως βλέπουμε και παραπάνω, Μακεδών ήταν το όνομα του αρχηγού της φυλής που πρωτοεγκαταστάθηκε στη δυτική, νότια και κεντρική Μακεδονία και ίδρυσε το αρχαίο μακεδονικό βασίλειο. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, το μακεδονικό έθνος ήταν ελληνικό φύλο και μάλιστα δωρικό, που μετακινούμενο από τη Εστιαιώτιδα της Θεσσαλίας (αρχικά) κατοίκησε στις παρυφές της Πίνδου, προτού μετακινηθεί στη συνέχεια νοτιότερα. Ο Περδίκκας, γενάρχης του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας, ανήκε στη φυλή των Δωριέων και ήταν Αργείος Ηρακλείδης στη καταγωγή.

Από τον Περδίκκα Α΄ μέχρι τον Φίλιππο Β΄

Η ιστορία των Μακεδόνων φαίνεται να αρχίζει γύρω στο 700 π.Χ., στην περιοχή της Ορεστίδας, την οποία μοιράζονταν με ένα ακόμη ελληνικό φύλο, τους Ορέστες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, η πρώτη μακεδονική βασιλική δυναστεία ήταν αυτή των Αργεαδών ή Τημενιδών, με ιδρυτή της τον Περδίκκα Α΄ (πρώτο μισό του 7ου αι. π.Χ.). Σε μεταγενέστερη εποχή (4ος αι. π.Χ.) αναφέρονται και βασιλείς αρχαιότεροι από τον Περδίκκα Α΄ με τα ονόματα Κάρανος, Κοίνος, Τυρίμμας, αλλά αρκετοί νεότεροι ιστορικοί πιθανολογούν ως πλαστή την πληροφορία αυτή. Κατά τη βασιλεία του Περδίκκα Α΄ οι αρχαίοι Μακεδόνες άρχισαν να επεκτείνονται προς τα ανατολικά, καταλαμβάνοντας κατά σειρά την Εορδαία, Βοττιαία, Πιερία, Αλμωπία. Την ίδια εποχή ή επί του διαδόχου του κτίστηκαν οι Αιγαί (σύγχρονη Βεργίνα), ως νέα πρωτεύουσα του βασιλείου.

Τον Περδίκκα Α΄ διαδέχτηκε ο γιος του Αργαίος (652-621 π.Χ.) ο οποίος νίκησε το ιλλυρικό φύλο των Ταυλαντίων που εισέβαλε στη Μακεδονία. Οι διάδοχοί του Φίλιππος Α' (621-588 π.Χ.) και Αεροπός (588-568 π.Χ.) απέκρουσαν επανειλημμένες επιδρομές Ιλλυριών. Μετά τον Αεροπό, βασίλευσαν οι Αλκέτας Α' (568-540 π.Χ.) και Αμύντας Α' (540-498 π.Χ.), οι οποίοι κατέλαβαν τμήματα της Μυγδονίας (η περιοχή των λιμνών Κορώνεια και Βόλβη) και τον Ανθεμούντα, στα όρια της Χαλκιδικής.

Η σταδιακή επέκταση του Μακεδονικού βασιλείου

Όμως, η σημαντικότερη επέκταση της Μακεδονίας έγινε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 5ου αι. π.Χ., επί της βασιλείας του Αλεξάνδρου Α' (498-454 π.Χ.). Ο Αλέξανδρος Α' ήταν μια πολύ σημαντική προσωπικότητα με ιδιαίτερες πολιτικές, διπλωματικές και στρατιωτικές ικανότητες. Χειρίστηκε επιδέξια την εξωτερική πολιτική κατά την περίοδο της υποτέλειας της χώρας του στους Πέρσες (η οποία είχε ήδη επιβληθεί κατά τη βασιλεία του πατέρα του Αμύντα) και της εισβολής τους στην Ελλάδα. Μετά τη λήξη της περσικής εισβολής, βρήκε την ευκαιρία να επεκτείνει το βασίλειό του απωθώντας τους Παίονες από την κάτω κοιλάδα του Αξιού και επιβάλλοντας υποτέλεια στους ηγεμόνες των τεσσάρων γειτονικών ελληνικών φύλων (Ορέστες, Λυγκηστές, Πελαγόνες, Ελιμιώτες). Στη συνέχεια, κατέστησε υποτελείς τους Βισάλτες και τους Κρηστωνούς (θρακικά φύλα δυτικά του ποταμού Στρυμόνα) και έθεσε υπό την εκμετάλλευσή του ορισμένα μεταλλεία αργύρου της περιοχής. Αναφέρεται ως ο πρώτος Μακεδόνας βασιλιάς που έκοψε νόμισμα.

Με τον διάδοχο του Αλεξάνδρου, Περδίκκα Β΄ (454-413 π.Χ.), αρχίζουν τα προβλήματα με τις επεκτατικές διαθέσεις της Αθήνας, η οποία εκμεταλλεύτηκε τη διαμάχη του μακεδόνα βασιλιά με τα αδέλφια του Αλκέτα και Φίλιππο. Ήταν χαρακτηριστική, όμως, η αδυναμία του μακεδονικού βασιλείου μπροστά στην πανίσχυρη Αθηναϊκή συμμαχία, γι αυτό και ο πανούργος Περδίκκας συνήθως απέφευγε να κάνει φανερές τις αντιαθηναϊκές ενέργειές του. Τελικά οι συνεχείς προστριβές με τους Αθηναίους οδήγησαν τους τελευταίους σε πόλεμο εναντίον του, ο οποίος έληξε με συνθήκη, το 413 π.Χ.. Γενικά, η βασιλεία του Περδίκκα χαρακτηριζόταν από μεγάλες εσωτερικές και εξωτερικές δυσκολίες τις οποίες όμως κατάφερε να αντεπεξέλθει με μεγάλη επιδεξιότητα.

Εξ αιτίας των αυξανόμενων δυσκολιών των Αθηναίων, προς το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, οι σχέσεις τους με το μακεδονικό βασίλειο έγιναν φιλικές. Έτσι, ο διάδοχος του Περδίκκα Αρχέλαος Α' (413-399 π.Χ.) έμεινε απερίσπαστος στην αναδιοργάνωση του βασιλείου του ενώ η ισχύς που απέκτησε ήταν αρκετή για να του επιτρέψει μια αιματηρή επέμβαση στα εσωτερικά της Θεσσαλίας. Στον τομέα της οργάνωσης, προχώρησε σε διοικητική διαίρεση της Κάτω Μακεδονίας (η οποία ήταν πιο ανεπτυγμένη) σε περιφέρειες πόλεων και στρατιωτική αναδιοργάνωση. Επίσης πιθανολογείται ότι ήταν αυτός ο οποίος μετέφερε την πρωτεύουσα από τις Αιγές στην Πέλλα η οποία ήταν, τότε, πολύ κοντά στη θάλασσα. Φιλοξένησε στην αυλή του διάσημους καλλιτέχνες μεταξύ των οποίων ο Ευριπίδης (ο οποίος έμεινε εκεί μέχρι το θάνατό του) και σοφούς (λέγεται πως είχε καλέσει και τον Σωκράτη), των οποίων τη συναναστροφή εκτιμούσε.

Επί βασιλιά Περδίκκα Γ' (365-359 π.Χ.), η Μακεδονία συνέχισε την προσπάθεια για διοικητική αναδιοργάνωση και μείωση της απόστασης που το χώριζε πολιτιστικά από τη Νότια Ελλάδα. Όμως, σε μια εκστρατεία εναντίον μιας ακόμη εισβολής των Ιλλυριών σε μακεδονικό έδαφος, ο Περδίκκας έπεσε στο πεδίο της μάχης, μαζί με 4.000 άνδρες του. Η ιλλυρική εισβολή συνεχίστηκε, οι Παίονες εισέβαλλαν κι αυτοί αποσπώντας εδάφη, λάφυρα και αιχμαλώτους και η χώρα βυθίστηκε στην αναρχία με διαμάχες μεταξύ των μελών της βασιλικής οικογένειας.

Μακεδονικός φιλίππειος στατήρας του 323-317 π.Χ., ένα από τα πλέον διαδεδομένα νομίσματα της αρχαιότητας

Μέσα από αυτή την εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση ξεπρόβαλε η ηγετική φυσιογνωμία του Φιλίππου Β΄ (359-336 π.Χ.) ο οποίος, αφού πρώτα απαλλάχτηκε από τους αντιζήλους του, στράφηκε διαδοχικά εναντίον των εισβολέων Παιόνων και Ιλλυριών και τους κατανίκησε. Σημαντικότατο είναι το οργανωτικό του έργο καθώς πριν τον Φίλιππο η Μακεδονία ήταν μια καθυστερημένη αγροτική χώρα με χαλαρούς πολιτικούς θεσμούς. Ο Φίλιππος έκανε πιο συγκεντρωτικό το κράτος του και κατάργησε την μέχρι τότε αυτονομία των Ορεστών, Λυγκηστών και Τυμφαίων. Με μεθοδικότητα, έθεσε υπό τον έλεγχό του τη Θεσσαλία και τη Δελφική Αμφικτυονία και στράφηκε εναντίον των Αθηναίων και των συμμάχων τους οι οποίοι ήταν εμπόδιο στα σχέδιά του για κυριαρχία σε ένα ενοποιημένο ελληνικό χώρο. Μετά τη νίκη του επί του αντιμακεδονικού σχηματισμού στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), ένωσε υπό την ηγεμονία του τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις-κράτη και δημιούργησε μία πανελλήνια συμμαχία (Συνέδριο της Κορίνθου) της οποίας είχε τον έλεγχο.

Μέγας Αλέξανδρος και ελληνιστική εποχή

Η Ελληνιστική αυτοκρατορία του Μ. Αλεξάνδρου

Ο γιος του Φιλίππου Αλέξανδρος, αποκαλούμενος ως «Μέγας», συνέχισε το έργο του πατέρα του. Ολοκλήρωσε την ενοποίηση των ανεξάρτητων ελληνικών πόλεων-κρατών της εποχής και, λίγα χρόνια αργότερα και μέχρι τον πρώιμο θάνατό του το 323 π.Χ., κατέκτησε την Περσική αυτοκρατορία και μεγάλο μέρος του τότε γνωστού κόσμου.

Το βασίλειο της Μακεδονίας σύντομα έχασε τον έλεγχο των αχανών ασιατικών εκτάσεων, αλλά διατήρησε την κυριαρχία του στην Ελλάδα έως ότου καταλύθηκε από τους Ρωμαίους μετά τους Μακεδονικούς Πολέμους (215 - 148 π.Χ.).

Η κατάλυση από τους Ρωμαίους

Ο ελληνιστικός κόσμος της μητροπολιτικής Ελλάδας (200 π.Χ.)

Πρώτο ελληνιστικό βασίλειο που καταλύθηκε ήταν το μακεδονικό βασίλειο ή βασίλειο των Αντιγονιδών. Η Ρώμη κήρυξε τον πόλεμο στο μακεδονικό βασίλειο κατά τον Δεύτερο Μακεδονικό Πόλεμο (200-197). Ο λόγος της επιλογής αυτής της χρονικής περίστασης για την έναρξη του πολέμου ήταν ότι τότε οι Ρωμαίοι αποφάσισαν την επέκταση της πολιτικής τους ηγεμονίας, λόγω του ότι το 202 π.Χ. μετά τη μάχη στη Ζάμα, που σηματοδότησε τη λήξη του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου, μπορούσαν πλέον να χρησιμοποιήσουν το στρατό που απασχολούνταν έως τότε εκεί. Η αφορμή δόθηκε το 203-202 π.Χ., όταν ο Φίλιππος Ε’, βασιλιάς της Μακεδονίας, και ο Αντίοχος Γ’, βασιλιάς του βασιλείου των Σελευκιδών, έκαναν μεταξύ τους συμφωνία για την κατάλυση και τη διαίρεση του πτολεμαϊκού βασιλείου, στο θρόνο του οποίου βρισκόταν ο, επιτροπευόμενος, λόγω του μικρού της ηλικίας του, Πτολεμαίος Στ' Φιλομήτωρ. Η πολιτική της Ρώμης, όμως, αποσκοπούσε στη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων. Σε εφαρμογή του σχεδίου που είχε συμφωνήσει με τον Αντίοχο Γ’, την άνοιξη του 202 π.Χ. προχώρησε στην Προποντίδα και κατέλαβε τη Θάσο, το 201 π.Χ. το ανατολικό Αιγαίο, εισέβαλε στο βασίλειο της Περγάμου και έφτασε μέχρι την Καρία. Το φθινόπωρο του 201 π.Χ. απεσταλμένοι της Ρόδου και του Αττάλου του Α’ στη Ρώμη, διαμαρτυρήθηκαν για την πολιτική του Φιλίππου Ε’. Πριν οι Ρωμαίοι λάβουν επίσημα απόφαση, διεμήνυσαν δύο φορές στο Φίλιππο ότι δεν έπρεπε να επιτίθεται στο πτολεμαϊκό κράτος και να αφήσει τις πτολεμαϊκές κτήσεις που είχε καταλάβει, την περιοχή ανατολικά του Νέστου με τις μεγάλες πόλεις, Μαρώνεια, Άβδηρα και Αίνος, κατά τον Γ΄ Συριακό πόλεμο (241-202 π.Χ.)

Ο Φίλιππος και τις δύο φορές απέρριψε το αίτημα των Ρωμαίων που του μετέφερε επιτροπή της Συγκλήτου. Τα μέσα του θέρους 200 π.Χ. ελήφθη απόφαση να μεταβεί στρατός στην Ιλλυρία για τη διεξαγωγή του πολέμου. Το 200 και το 199 π.Χ. δεν έγινε κάποια αποφασιστική επιχείρηση. Τα πράγματα πήραν νέα τροπή από το 198 π.Χ. όταν ο Φλαμινίνος ανέλαβε ως ύπατος την ευθύνη για τη διεξαγωγή του πολέμου. Ενώ προηγουμένως λάμβαναν χώρα μικρότερες επιχειρήσεις, τώρα έγινε μία μεγάλη μάχη, τον Ιούνιο του 197 π.Χ., στην τοποθεσία Κυνός Κεφαλαί, η οποία και έκρινε την έκβαση του πολέμου. Τη σημασία του Β’ Μακεδονικού Πολέμου και της μάχης αυτής διαπιστώνουμε κυρίως αν λάβουμε υπόψη τους όρους της συνθήκης που ανακοίνωσε ο Φλαμινίνος στο Φίλιππο και που το 196 π.Χ. εστάλη για επικύρωση στη Ρώμη.

Οι όροι της ειρήνης δείχνουν τη σημασία της έκβασης του μακεδονικού πολέμου και την επέκταση της ρωμαϊκής πολιτικής, αφού για πρώτη φορά έχουμε ενεργό ανάμιξη στα ελληνικά πράγματα. Οι όροι της ειρήνης ήταν οι εξής:

1. Ο Φίλιππος υποχρεωνόταν να εγκαταλείψει όλες τις κτήσεις του στην Ασία και στην Ευρώπη εκτός από τη Μακεδονία, να αποσύρει τις φρουρές που διατηρούσε εκτός των ορίων της Μακεδονίας μέχρι τα Ίσθμια του 196 π.Χ.
2. Υποχρεούνταν να παραδώσει όλους τους αυτόμολους και τους αιχμαλώτους στη Ρώμη.
3. Υποχρεωνόταν να παραδώσει στη Ρώμη όλο τον στόλο του εκτός από πέντε ελαφρά πλοία και το βασιλικό πλοίο, μία τριήρη εκκαιδεκήρη.
4. Έπρεπε να καταβάλει ως πολεμική αποζημίωση στη Ρώμη χίλια τάλαντα και να συνάψει συνθήκη συμμαχίας με τον όρο να εκστρατεύει μαζί με τους Ρωμαίους.

Επίσης ο μικρότερος γιος του, ο Δημήτριος στάλθηκε ως όμηρος στη Ρώμη. Κατά τα Ίσθμια του 196 π.Χ. ο Τίτος Κουίνκτιος Φλαμινίνος διακήρυξε στο στάδιο της Κορίνθου ενώπιον του συγκεντρωμένου πλήθος την αυτονομία και την ελευθερία των ελληνικών πόλεων. Ο ίδιος ήταν ο πρώτος Ρωμαίος στον οποίο αποδόθηκαν λατρευτικές τιμές από τους Έλληνες ως δείγμα ευγνωμοσύνης. Ο Φλαμινίνος παρέμεινε στην Ελλάδα ως το 194 π.Χ., οπότε ανακλήθηκε στη Ρώμη, όπου επέστρεψε παίρνοντας μαζί του πολλά έργα τέχνης με τα οποία κόσμησε τον θρίαμβό του. Ο Δεύτερος Μακεδονικός Πόλεμος, λοιπόν, αποτελεί σημαντική τομή, καθώς είναι η πρώτη φορά που οι Ρωμαίοι παρεμβαίνουν ρυθμιστικά στα ελληνικά πράγματα.

Ερείπια της αρχαίας Πέλλας

Ο Φίλιππος Ε' ήταν ο πιο διάσημος από τους Αντιγονίδες και είχε ως πρότυπό του τον Φίλιππο Β’. Ήταν ο μόνος από τους Αντιγονίδες που επεκτάθηκε ανατολικά του Νέστου, το 202 π.Χ. και το 187 π.Χ. Αν και ηττήθηκε από τη Ρώμη, δεν ησύχασε και δεσμευόταν από ανασυγκρότησε το κράτος του και το 187 π.Χ. κατέλαβε τις ελληνικές πόλεις ανάμεσα στους ποταμούς Νέστο και Έβρο, Μαρώνεια, Άβδηρα και Αίνος. Όμως, στην ίδια περιοχή ζητούσε να κυριαρχήσει και ο Ευμένης Β’, ανταγωνιστής του Φιλίππου Ε’ και, αργότερα, του Περσέα. Ο Φίλιππος Ε’ διεξήγαγε εκστρατείες εναντίον των θρακικών φύλων κατά τα έτη 184, 183 και 181 π.Χ. Το 179 π.Χ., ενώ βρισκόταν σε εκστρατεία στη Θράκη κατευθυνόμενος από την Αμφίπολη προς τον βορρά πέθανε και τον διαδέχτηκε στο θρόνο του ο Περσέας, ο τελευταίος βασιλιάς του μακεδονικού βασιλείου (179-168).

Με την άνοδό του στο θρόνο, ο Περσέας ζήτησε από τους Ρωμαίους ανανέωση της συμμαχίας μαζί τους και αναγνώρισή του από τη ρωμαϊκή Σύγκλητο. Ο Ευμένης, όμως, τον διέβαλε ότι δήθεν προετοίμαζε πόλεμο, κάτι που δεν προέκυπτε από τη διπλωματική του δραστηριότητα, από την οποία φαίνεται ότι επιζητούσε καλές σχέσεις με όλα τα ελληνιστικά κράτη, βασίλεια και πόλεις. Ένα περιστατικό, ωστόσο, του 172 π.Χ. δημιούργησε στη Ρώμη την άποψη ότι ο Περσέας είναι επικίνδυνος. Καθώς ο Ευμένης επέστρεφε από ένα ταξίδι του στη Ρώμη, πέρασε από τους Δελφούς όπου σημειώθηκε απόπειρα δολοφονίας του, ηθικός αυτουργός της οποίας θεωρήθηκε ο Περσέας. Σώζεται μέρος της επιγραφής που αναφέρεται με αρνητικό για τον Περσέα περιεχόμενο στο περιστατικό. Η επίσημη ρωμαϊκή άποψη ήταν ότι ο Μακεδόνας βασιλιάς ήταν ο ηθικός αυτουργός ενίσχυσε το αρνητικό κλίμα εις βάρος του και οδήγησε στην απόφαση των αρχών του 171 π.Χ. για πόλεμο εναντίον του.

Το 170 και 169 έλαβαν χώρα ελάσσονος σημασίας επιχειρήσεις στην Ιλλυρία. Η αποφασιστική μάχη δόθηκε στις 22 Ιουνίου 168 π.Χ. στην Πύδνα της Μακεδονίας και έληξε με νίκη του ρωμαϊκού στρατού, που είχε ως αρχηγό τον ύπατο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο. Λόγω της διάλυσης του στρατού του, ο Περσέας πέρασε στην Πέλλα και, στη συνέχεια, στην Αμφίπολη και στη Σαμοθράκη, όπου και παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Ο ίδιος και τα παιδιά του κόσμησαν τον θρίαμβο του νικητή και ο Περσέας πέθανε στη Ρώμη το 165 π.Χ. Το 167 π.Χ. ο Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος συγκέντρωσε τους εκπροσώπους των μακεδονικών πόλεων στην Αμφίπολη και τους ανακοίνωσε τις νέες ρυθμίσεις.

Η είσοδος σε έναν από τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO

Μετά την κατάλυση του μακεδονικού βασιλείου, οι Ρωμαίοι προέβλεπαν το χωρισμό των εδαφών της Μακεδονίας σε τέσσερις διοικητικές περιοχές, που ονομάστηκαν μερίδες. Καθεμία από αυτές τις περιοχές ήταν αυτοδιοίκητη, ενώ δεν επιτρεπόταν επιγαμίες και ανταλλαγές ανάμεσα στους κατοίκους των περιοχών αυτών. Η πρώτη περιοχή ήταν μεταξύ του Νέστου και του Στρυμώνα με πρωτεύουσα την Αμφίπολη (σε αυτήν υπήχθησαν και οι κτήσεις του Περσέα μεταξύ Νέστου και Έβρου), η δεύτερη τα εδάφη μεταξύ Στρυμώνα και Αξιού, με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη, η τρίτη, γνωστή ως κάτω ή παράλια Μακεδονία, περιλάμβανε την περιοχή μεταξύ Αξιού και Πηνειού με πρωτεύουσα την Πέλλα και η τέταρτη, Άνω Μακεδονία, με πρωτεύουσα την Ηράκλεια Λυγκηστίδα (η σημερινή πόλη Μπίτολα, γνωστή και ως Μοναστήρι) που περιλάμβανε ολόκληρη την ορεινή βορειοδυτική Μακεδονία, την ενδοχώρα της τρίτης μερίδας. Με βάση τις νέες ρυθμίσεις οι Ρωμαίοι επέτρεψαν τη διατήρηση στρατού για την άμυνα από επιθέσεις, εκτός από την τρίτη μερίδα. Η απαγόρευση της μεταξύ των μερίδων επικοινωνίας ίσως οφείλεται στην αποτροπή της επιβίωσης του βασιλείου. Οι μερίδες διατηρήθηκαν υπό αυτό το καθεστώς από το 167 π.Χ. έως ότου οργανώθηκαν ως επαρχία του ρωμαϊκού κράτους.

Το 150 π.Χ. εμφανίστηκε κάποιος Ανδρίσκος ο οποίος ισχυριζόταν ότι ήταν γιος του Περσέα, αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς ως Φίλιππος και από τη Θράκη ξεκίνησε, ακολουθούμενος από πλήθη στρατιωτών, σχεδιάζοντας να αναβιώσει το βασίλειο της Μακεδονίας. Το 149 π.Χ. εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, ηττήθηκε, όμως, περί το θέρος του 148 π.Χ. και κατέφυγε στη Θράκη, όπου χάνονται τα ίχνη του. Το κίνημα αυτό ήταν η τελευταία προσπάθεια αναβίωσης του μακεδονικού βασιλείου.

Κοινωνία και πολιτισμός

Γλώσσα και διάλεκτοι

Οι συγγραφείς της αρχαίας Μακεδονίας έγραψαν τα έργα τους στην Ελληνιστική Κοινή. Σπάνια γραπτά στοιχεία δείχνουν ότι η μητρική μακεδονική γλώσσα ήταν μια ελληνική διάλεκτος παρόμοια με την Αιολική και την Δωρική. Η μεγάλη πλειοψηφία των σωζόμενων επιγραφών από την αρχαία Μακεδονία είναι γραμμένη στην Αττική διάλεκτο και στην Ελληνιστική Κοινή.

Ο Μέγας Αλέξανδρος (αριστερά) που πολεμάει ένα λιοντάρι με τον φίλο του τον Κρατερό. Ψηφιδωτό του 4ου αιώνα π.Χ. που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας

Εικαστικές τέχνες

Από την εποχή του Αρχέλαου Α΄ τον 5ο αιώνα π.Χ., η αρχαία Μακεδονία εισήγαγε έθιμα και καλλιτεχνικές παραδόσεις από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Διατήρησε πιο αρχαϊκές, ίσως ομηρικές, ταφικές συνήθειες που συνδέονταν με το συμπόσιο και τη χρήση αντικειμένων όπως διακοσμητικοί μεταλλικοί κρατήρες που περιείχαν των μακεδόνων αριστοκρατών. Από τον 6ο αιώνα π.Χ., η μακεδονική μεταλλοτεχνία ακολουθούσε συνήθως τα αθηναϊκά σχήματα βάζων, με ποτά, κοσμήματα, δοχεία, στέμματα και νομίσματα ανάμεσα στα πολλά μεταλλικά αντικείμενα που βρέθηκαν στους μακεδονικούς τάφους.

Τα ζωγραφισμένα έργα τέχνης της μακεδονικής ζωγραφικής περιλαμβάνουν νωπογραφίες και τοιχογραφίες, αλλά και διακόσμηση σε γλυπτά έργα τέχνης όπως αγάλματα και ανάγλυφα.

Θεατρικές και μουσικές τέχνες

Ο Φίλιππος Β' δολοφονήθηκε το 336 π.Χ. σε θέατρο στην Μακεδονία, ενώ γιόρταζε τον γάμο της κόρης του, της Κλεοπάτρας της Μακεδονίας. Ο Μέγας Αλέξανδρος φαίνεται να ήταν ένας τεράστιος θαυμαστής του θεάτρου και της μουσικής. Του άρεσαν τα έργα των αρχαίων αθηναίων τραγικών ποιητών και ιδιαίτερα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, τα έργα των οποίων αποτελούσαν μέρος μιας σωστής ελληνικής εκπαίδευσης, με τις σπουδές στην ελληνική γλώσσα, συμπεριλαμβανομένων των επικών επών του Ομήρου.

Η μουσική εκτιμήθηκε επίσης στην αρχαία Μακεδονία. Εκτός από την αγορά, το Γυμνάσιον, το θέατρο και ναούς αφιερωμένους στους Έλληνες θεούς και θεές, ένας από τους κύριους δείκτες μιας πραγματικής ελληνικής πόλης στην αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν η παρουσία ενός ωδείου για μουσικές παραστάσεις.

Γλυπτό που απεικονίζει τον Αριστοτέλη φτιαγμένο από τον Λύσιππο

Λογοτεχνία, εκπαίδευση και φιλοσοφία

Ο Περδίκκας Β΄ μπόρεσε να φιλοξενήσει γνωστούς Κλασικούς Έλληνες διανοούμενους στην πόλη του, όπως τον λυρικό ποιητή Μελανιππίδη, τον γνωστό ιατρό Ιπποκράτη αλλά και πιθανόν τον Πίνδαρο. Ο ξακουστός φιλόσοφος Αριστοτέλης, ο οποίος σπούδασε στην Πλατωνική Ακαδημία Αθηνών, μετακόμισε στη Μακεδονία και έγινε ο δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς και αξιόπιστος διπλωμάτης του Φιλίππου Β'. Όσον αφορά στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία και αργότερα τη ρωμαϊκή ιστοριογραφία, ο Φέλιξ Γιακόμπι (Γερμανός ιστορικός) προσδιόρισε δεκατρείς, πιθανώς, αρχαίους ιστορικούς που έγραψαν για την αρχαία Μακεδονία. Εκτός από τoν Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, τα έργα που κατονομάζονται από τον Γιακόμπι είναι αποσπασματικά, ενώ άλλα έργα χάνονται εντελώς, όπως η ιστορία ενός ιλλυρικού πολέμου που πολέμησε ο Περδίκκας Γ΄, γραμμένη από τον Αντίπατρο. Οι Μακεδόνες ιστορικοί Μαρσύας ο Πελλαίος και Μαρσύας ο Φιλιππεύς έγραφαν ιστορίες της Μακεδονίας, ο βασιλιάς Πτολεμαίος Α΄ συνέθεσε μία ιστορία του Αλεξάνδρου και ο Ιερώνυμος ο Καρδιανός έγραψε την ιστορία των Διαδόχων του Αλεξάνδρου. Μετά την ινδική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Μακεδόνας επικεφαλής του στόλου, Νέαρχος, έγραψε ένα έργο για το ταξίδι του από τον Ινδού ποταμό μέχρι ττον Περσικό Κόλπο. Ο ιστορικός της Μακεδονίας Κρατερός δημοσίευσε συλλογή διαταγμάτων της λαϊκής συνέλευσης της αθηναϊκής δημοκρατίας, ενώ φοίτησε στο σχολείο του Αριστοτέλη. Ο Φίλιππος Ε΄ είχε χειρόγραφα της ιστορίας του Φιλίππου Β΄, γραμμένα από τον Θεόπομπο, που συγκεντρώθηκαν από τους λόγιούς του και διαδόθηκαν με περαιτέρω αντίγραφα.

Αθλητισμός και αναψυχή

Όταν ο Αλέξανδρος Α΄ της Μακεδονίας υπέβαλε αίτηση συμμετοχής στον αγώνα δρόμου των αρχαίων Ολυμπιακών Αγώνων, οι διοργανωτές της εκδήλωσης απέρριψαν πρώτα το αίτημα του, εξηγώντας του ότι μόνο οι Έλληνες είχαν τη δυνατότητα να λάβουν μέρος. Ωστόσο, ο Αλέξανδρος Α΄ απέδειξε πως άνηκε στην γενεαλογία της Δυναστείας των Αργεαδών, που σήμαινε ότι είχε καταγωγή από το Άργος, πείθοντας τελικά τους Ελλανοδίκες των Ολυμπιακών Αγώνων για την ελληνική καταγωγή και την ικανότητά του. Στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., ο Μακεδόνας βασιλιάς Αρχέλαος Α΄ στέφθηκε με το στεφάνι ελιάς και στην Ολυμπία (στους Ολυμπιακούς Αγώνες) αλλά και στους Δελφούς (στους Πυθικούς Αγώνες) για τις νίκες του στους αγώνες ιππασίας. Μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ., ορισμένοι απλοί Μακεδόνες (πολίτες) συναγωνίστηκαν και κέρδισαν διάφορους Ολυμπιακούς αγώνες. Εκτός από λογοτεχνικούς διαγωνισμούς, ο Μέγας Αλέξανδρος διοργάνωσε διαγωνισμούς μουσικής και αθλητισμού σε όλη την αυτοκρατορία του.

Δείτε επίσης

• Βασιλείς της Μακεδονίας
• Μέγας Αλέξανδρος
• Διακυβέρνηση στην αρχαία Μακεδονία
• Ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας
• Δυναστεία των Αργεαδών
• Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
• Ήλιος της Βεργίνας

Πηγές

• Hammond, N. G. L. (1995). «Connotations of 'Macedonia' and of 'Macedones' Until 323 B. C.». The Classical Quarterly 45 (1): 120-128. http://www.jstor.org/stable/639722. 
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Β΄, Αθήνα 1971.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Γ1΄, Αθήνα 1972.
• Ελλάνικος, Αποσπάσματα.
• Ησίοδος, Αποσπάσματα - Γυναικῶν Κατάλογος ή Ἠοῖαι.
• Ηρόδοτος, Ἱστορίαι.
• Ψευδο-Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, τ. Γ΄.

Διαβάστε επίσης

• Zahrnt, Michael (2002). «Makedonien als politischer Begriff in vorrömischer Zeit». Hermes 130 (1): 48-62. http://www.jstor.org/stable/4477482.