Βικιπαίδεια

Μιχαήλ Γκορμπατσόφ

Ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης

Ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ (ρωσικά: Михаил Сергеевич Горбачёв‎‎, προφορά σύμφωνα με το ΔΦΑ [mʲɪxɐˈil sʲɪrˈɡʲejɪvʲɪt͡ɕ ɡərbɐˈt͡ɕof]· 2 Μαρτίου 1931 - 30 Αυγούστου 2022[16]) ήταν Ρώσος πολιτικός και πρώην ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης από το 1985 μέχρι το 1991. Οι προσπάθειές του για μεταρρύθμιση βοήθησαν να έρθει το τέλος του ψυχρού πολέμου, αλλά και τελείωσαν την πολιτική υπεροχή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1990 πήρε το Βραβείο Νόμπελ ειρήνης.

Μιχαήλ Γκορμπατσόφ
Михаил Горбачёв
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ το 1991
Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης
Περίοδος
11 Μαρτίου 1985 – 24 Αυγούστου 1991
ΠροκάτοχοςΚονσταντίν Τσερνιένκο
ΔιάδοχοςΒλάντιμιρ Ιβάσκο
Πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης
Περίοδος
15 Μαρτίου 1990 – 25 Δεκεμβρίου 1991
ΑντιπρόεδροςΓεννάντι Γιαννάγεφ
Πρόεδρος του Ανωτάτου Σοβιέτ της Σοβιετικής Ένωσης
Περίοδος
1 Οκτωβρίου 1988 – 15 Μαρτίου 1990
ΠροκάτοχοςΑντρέι Γκρόμικο
Δεύτερος Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης
Περίοδος
9 Φεβρουαρίου 1984 – 11 Μαρτίου 1985
ΠροκάτοχοςΚονσταντίν Τσερνιένκο
ΔιάδοχοςΓιέγκορ Λιγκάτσοφ
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση2 Μαρτίου 1931, Πριβόλνογε, Ρωσική ΣΟΣΔ
Θάνατος30 Αυγούστου 2022 (91 ετών)
Μόσχα, Ρωσία
ΥπηκοότηταΡωσία και Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών
Πολιτικό κόμμαΚομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης, Russian United Social Democratic Party, Social Democratic Party of Russia και Union of Social Democrats
ΣύζυγοςΡαΐσα Τιταρένκο (ν. 1953; πέθανε 1999)
Παιδιά1
ΣπουδέςΝομική σχολή του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας (έως 1955)
Stavropol State Agrarian University (έως 1967)
Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας[1]
Επάγγελμαπολιτικός
νομικός
περιβαλλοντολόγος
οικονομολόγος[2]
δικηγόρος
ΒραβεύσειςΒραβείο Νόμπελ Ειρήνης (1990)[3][4]
Διοικητής του Τάγματος των Τεχνών και των Γραμμάτων (29  Σεπτεμβρίου 1997)[5]
Επίτιμος πολίτης του Βερολίνου (9  Νοεμβρίου 1992)[6]
Βραβείο της Τιμής της Ρωσικής Ομοσπονδίας (28  Φεβρουαρίου 2001)
τάγμα της Οκτωβριανής Επανάστασης (22  Φεβρουαρίου 1978)
Collar of the Order of the White Lion
τάγμα του Παράσημου της Τιμής (22  Μαρτίου 1966)
Βραβείο Πριγκίπισσα της Αστούριας για τη διεθνή συνεργασία (1989)
Μετάλλιο ελευθερίας της Φιλαδέλφια
Free Your Mind (2008)
βραβείο Νότου-Βορρά
Alexander Men Prize
Βραβείο ελευθερίας Ρόναλντ Ρήγκαν
Delta Prize for Global Understanding
Champions of the Earth (2006)
τάγμα του Κόκκινου Λαβάρου της Εργασίας (16  Απριλίου 1949)
μετάλλιο για την αξία της εργασίας (11  Ιανουαρίου 1957)
Μετάλλιο Σύσφιξης Σχέσεων Συμπολεμιστών (2  Ιουνίου 1980)
βραβείο Χάρβεϊ (1992)[7]
Ότο Χαν Μετάλλιο Ειρήνης (1989)[8]
μετάλλιο «Στη μνήμη της 1500ής επετείου του Κιέβου» (1982)
Βραβείο χρυσής πλάκας από την Ακαδημία Επιτευγμάτων
Global Economy Prize (2015)[9][10]
Grawemeyer Award (1994)
Τάγμα του Αγίου Ανδρέα (2  Μαρτίου 2011)
μετάλλιο «Για την επέτειο των 40 χρόνων της Νίκης στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο 1941-1945» (23  Απριλίου 1985)
Τάγμα του Χριστόφορου Κολόμβου
Μεγαλόσταυρος Ειδικής Τάξης του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (7  Νοεμβρίου 1999)
Grammy Award for Best Spoken Word Album for Children (2004)
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστήμιου Κονπλουτένσε της Μαδρίτης (1990)
honorary citizen of Košice (2018)[11]
Order of Saint Agatha
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λιέγης
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μύνστερ
honorary doctor of the University of Tromsø
Point Alpha Prize (2005)
German Environmental Prize (2010)[12]
Franz Josef Strauss Award (2011)
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Λευκού Λέοντος (1999)
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος της Ελευθερίας (6  Σεπτεμβρίου 1995)[13]
τάγμα του Λένιν (28  Φεβρουαρίου 1981)
τάγμα του Λένιν (7  Δεκεμβρίου 1973)
τάγμα του Λένιν (27  Αυγούστου 1971)
Osgar (2005)
Osgar (2009)
Financial Times Person of the Year (1985 και 1989)
Dr. Friedrich Joseph Haass-Preis (2007)
Τάγμα του Λευκού Λέοντος
Τάγμα των Τεχνών και των Γραμμάτων
Τάγμα της Ελευθερίας
Τάγμα της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας
Βραβείο Πριγκίπισσα της Αστούριας
Βραβεία Grammy
Acqui Award of History
Marion Dönhoff Award
βραβείο Ίντιρα Γκάντι (1987)[14]
Golden Doves for Peace (Νοέμβριος 1989)[14]
Albert Einstein Peace Prize (Ιουνίου 1990)[14]
Honorary doctorate from the University of Paris 1 Pantheon-Sorbonne (12  Δεκεμβρίου 2001)[15]
Υπογραφή
Ιστοσελίδαhttp://www.gorby.ru
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ εφάρμοσε οικονομικές μεταρρυθμίσεις που ήλπιζε ότι θα βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο και την παραγωγικότητα των εργαζομένων ως τμήμα του προγράμματος Περεστρόικα (αναδιάρθρωση).

Έχοντας μικτή ρωσική και ουκρανική καταγωγή, ο Γκορμπατσόφ γεννήθηκε στο Πριβόλνογιε του Κράι Σταυρούπολης σε μια φτωχή οικογένεια αγροτών. Μεγαλώνοντας στην εποχή του Ιωσήφ Στάλιν, στα νιάτα του δούλευε σε θεριζοαλωνιστικές μηχανές σε συλλογικό αγρόκτημα πριν από την ένταξή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο στη συνέχεια κυβέρνησε τη Σοβιετική Ένωση ως μονοκομματικό κράτος σύμφωνα με τη Μαρξιστική-Λενινιστική θεωρία. Ενώ σπούδαζε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, παντρεύτηκε τη συμφοιτήτριά του Ράισα Τιταρένκο το 1953, πριν πάρει το πτυχίο του το 1955. Μετακόμισε στη Σταυρούπολη, όπου εργάστηκε για την τοπική Κομσομόλ και έγινε ένθερμος υποστηρικτής της αποσταλινοποίησης, που προωθούσε ο Νικίτα Χρουστσόφ. Διορίστηκε Γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής της Σταυρούπολης το 1970, όπου επέβλεψε την κατασκευή του Μεγάλου Καναλιού της Σταυρούπολης. Το 1974 μετακόμισε στη Μόσχα για να γίνει ο Πρώτος Γραμματέας του Ανωτάτου Σοβιέτ και το 1979 έγινε υποψήφιο μέλος του πολιτικού γραφείου του κόμματος. Μέσα σε τρία χρόνια από το θάνατο του Σοβιετικού ηγέτη Λεονίντ Μπρέζνιεφ και μετά τα σύντομα καθεστώτα των Γιούρι Αντρόποφ και Κονσταντίν Τσερνιένκο, το πολιτικό γραφείο εξέλεξε τον Γκορμπατσόφ ως Γενικό Γραμματέα, ντε φάκτο επικεφαλής της κυβέρνησης, το 1985.

Αν και υποσχόταν τη διατήρηση του σοβιετικού κράτους και της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, ο Γκορμπατσόφ πίστευε στην ανάγκη για σημαντική μεταρρύθμιση, ιδιαίτερα μετά το ατύχημα του Τσερνομπίλ τον Απρίλιο του 1986. Αποσύρθηκε από τον Σοβιετοαφγανικό Πόλεμο και ξεκίνησε στις συνόδους κορυφής με τον Αμερικανό πρόεδρο Ρόναλντ Ρέιγκαν για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Στην εγχώρια αγορά, η πολιτική της Γκλάσνοστ ("διαφάνεια") επέτρεψε βελτιωμένη ελευθερία του λόγου και τύπου, ενώ η "περεστρόικα" ("αναδιάρθρωση") προσπάθησε να αποκεντρώσει τη διαδικασία λήψης οικονομικών αποφάσεων για τη βελτίωση της αποδοτικότητας. Τα μέτρα εκδημοκρατισμού και ο σχηματισμός του εκλεγμένου Κογκρέσου των Αντιπροσώπων του Λαού υπονόμευσε το μονοκομματικό κράτος. Ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε να παρέμβει στρατιωτικά, όταν διάφορες Ανατολικές χώρες εγκατέλειψαν τη Μαρξιστική-Λενινιστική διακυβέρνηση το 1989-90. Εσωτερικά, το αυξανόμενο εθνικιστικό συναίσθημα απείλησε να φέρει τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Επετράπη επίσης σε όσες δημοκρατίες ήθελαν να αποσχιστούν από την Σοβιετική Ένωση να το πράξουν. Ορισμένοι μαρξιστικοί-λενινιστικοί σκληροπυρηνικοί διεξήγαγαν το πραξικόπημα του 1991 κατά του Γκορμπατσόφ. Τέσσερις μήνες αργότερα, η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε και ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε τον Δεκέμβριο. Το 1992 ίδρυσε το ίδρυμα Γκορμπατσόφ. Κράτησε επικριτική στάση απέναντι στους μετέπειτα Ρώσους Προέδρους Μπόρις Γέλτσιν και Βλαντιμίρ Πούτιν, ενώ είναι κεντρικό πρόσωπο του ρωσικού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος.

Η εισαγωγή του Γκλάσνοστ (διαφάνεια, σε ελεύθερη μετάφραση) έδωσε νέες ελευθερίες στους πολίτες της Σοβιετικής Ένωσης, όπως μεγαλύτερη ελευθερία λόγου και έκφρασης και καλύτερο έλεγχο των πράξεων της διοίκησης. Ωστόσο, με τα μέτρα αυτά έγινε φανερό, πως η Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσε να στηριχτεί σε ένα τόσο κοινωνικά και πολιτικά ανοικτό και ανεκτικό καθεστώς.

Θεωρείται ευρέως ως ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Ο Γκορμπατσόφ παραμένει θέμα διαμάχης μέχρι σήμερα. Είναι παραλήπτης πολλών βραβείων, μεταξύ άλλων και του Βραβείου Νόμπελ Ειρήνης το 1990. Επαινέθηκε ευρέως για τον καθοριστικό του ρόλο στον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου, την επέκταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Σοβιετική Ένωση και την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη. Αντίθετα, στη Ρωσία χλευάζεται συχνά, καθώς δεν εμπόδισε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, γεγονός που έφερε υποχώρηση της παγκόσμιας επιρροής της Ρωσίας και την οικονομική κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Ο Γκορμπατσόφ ήταν ο γηραιότερος γενικός γραμματέας της Σοβιετικής Ενωσης.

Γέννηση και Νεότητα

Επεξεργασία
 
Ο Γκορμπατσόφ και οι Ουκρανοί μητρικοί του παππούδες στα τέλη της δεκαετίας του 1930

Ο Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ γεννήθηκε το 1931 στο Πρίβολγε της Σταυρούπολης. Γόνος αγροτικής οικογένειας, είχε πατροπαράδοτους δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η οικογένειά του ανήκε στους Μπολσεβίκους από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης και ο ίδιος έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας (Κομσομόλ) σε ηλικία μόλις 15 ετών, ενώ ήδη εργαζόταν ως οδηγός αγροτικών μηχανημάτων. Η οικογένεια του είχε μικτή Ρωσοουκρανική καταγωγή και οι γονείς του κατάγονταν από τα κυβερνεία Βορόνεζ και Τσέρνιγκοφ[17]. Στο Κ.Κ.Σ.Ε. (Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης) έγινε δεκτός έξι χρόνια αργότερα, ενώ σπούδαζε νομικά στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας. Εξακολουθώντας να ενδιαφέρεται πάντα για την αγροτική οικονομία, είτε ως επαγγελματική ενασχόληση είτε ως αντικείμενο σπουδών, πήρε στη συνέχεια των σπουδών του την ειδικότητα του γεωπόνου-οικονομολόγου από το Ινστιτούτο Αγροτικής Οικονομίας της Σταυρούπολης (1967).

Η σχέση με τον πατέρα του, τον Σεργκέι Αντρέγιεβιτς Γκορμπατσόφ, ήταν στενή, ενώ η σχέση με τη μητέρα του, την Μαρία Παντελέγιεβνα Γκορμπάτσεβα (το γένος Γκοπκάλο) ήταν ψυχρότερη και τιμωρητική.[18] Οι γονείς του ήταν φτωχοί [19] και είχαν παντρευτεί κατά την εφηβική τους ηλικία το 1928.[20]

Στην βρεφική του ηλικία, η χώρα βίωσε τον λιμό του 1932-33, όπου ο Γκορμπατσόφ έχασε τρεις θείους (τους δύο πατρικούς και ένα από τη μητέρα).[21] Αυτό ακολουθήθηκε από την Μεγάλη Εκκαθάριση, στην οποία πολλοί κατηγορήθηκαν ως "εχθροί του λαού"—συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που συμπαθούσαν αντίπαλες ιδεολογίες όπως ο Μαρξισμός και ο Τροτσκισμός. Τα θύματα της, στην καλύτερη περίπτωση, συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα εργασίας. Οι παππούδες του Γκορμπατσόφ συνελήφθησαν. Ο μητρικός συνελήφθη το 1934 και ο πατρικός συνελήφθη το 1937. Και οι δύο φυλακίστηκαν στα Γκούλαγκ πριν αποφυλακιστούν.[22] Μετά την απελευθέρωσή τους τον Δεκέμβριο του 1938, ο παππούς του Γκορμπατσόφ συζήτησε για τα βασανιστήρια του από τη μυστική αστυνομία, κάτι που επηρέασε το νεαρό αγόρι.[23]

Μετά το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το 1939, τον Ιούνιο του 1941 η Βέρμαχτ εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση. Οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν το Πριβόλνογιε για τέσσερις μήνες το 1942.[24] Ο πατέρας του κατατάχθηκε στον Κόκκινο Στρατό και πολέμησε στο μέτωπο. Δηλώθηκε καταλάθος νεκρός και πολέμησε στη Μάχη του Κουρσκ πριν επιστρέψει τραυματισμένος στην οικογένεια του.[25] Μετά την ήττα της Γερμανίας, οι Γκορμπατσόφ απέκτησαν τον δεύτερο γιο τους το 1947, τον Αλεξάντρ.[20]Μετά τον Αλεξάντρ, η οικογένεια του δεν απέκτησε κάποιο άλλο παιδί.

Το σχολείο του χωριού έκλεισε κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά άνοιξε εκ νέου το φθινόπωρο του 1944.[26] Ο Γκορμπατσόφ δεν ήθελε να επιστρέψει, αλλά όταν το έκανε είχε πολύ καλούς βαθμούς.[27] Διάβαζε αχόρταγα, ενώ οι αγαπημένοι τους συγγραφείς ήταν ο Θόμας Μέιν Ριντ, ο Αλεξάντερ Πούσκιν, ο Νικολάι Γκόγκολ και ο Μιχαήλ Λερμόντοφ.[28] Το 1946 εντάχθηκε στη Κομσομόλ, όπου ύστερα έγινε επικεφαλής της τοπικής ομάδας και αργότερα επικεφαλής της περιφερειακής επιτροπής.[29] Από το δημοτικό σχολείο μετακόμισε στο γυμνάσιο Μολοτόφσκογιε όπου έμενε εκεί κατά τη διάρκεια της εβδομάδας και μετακόμιζε στο χωριό του το Σαββατοκύριακο, περπατώντας 20 χιλιόμετρα.[30] Είχε ηγετικές θέσεις από τα νιάτα του,[31] οργανώνοντας αθλητικές και κοινωνικές δραστηριότητες και ήταν επικεφαλής της πρωινής άσκησης του σχολείου.[32] Για πέντε συναπτά καλοκαίρια από το 1946 και μετά, επέστρεψε στο σπίτι για να βοηθήσει τον πατέρα του να δουλέψει μια θεριζοαλωνιστική μηχανή, κατά την οποία μερικές φορές δούλευε και 20 ώρες την ημέρα.[33] Το 1948, μάζεψαν μια πολύ μεγάλη ποσότητα σιταριού. Ως αποτέλεσμα ο Σεργκέι τιμήθηκε με το παράσημο του Λένιν και ο υιός του με το Τάγμα του Κόκκινου Λάβαρου της Εργασίας.[34]

Πανεπιστήμιο: 1950-1955

Επεξεργασία
Θα το θεωρούσα μεγάλη τιμή να είμαι μέλος του πολύ προχωρημένου, γνήσιου επαναστατικού Κομμουνιστικού κόμματος των Μπολσεβίκων. Υπόσχομαι να πιστεύω στα μεγάλα ιδεώδη του Λένιν και του Στάλιν και να αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή μου στον αγώνα του κόμματος για τον Κομμουνισμό.

Αίτηση του Γκορμπατσόφ για προσχώρηση στο ΚΚΣΕ, 1953

Τον Ιούνιο του 1950, ο Γκορμπατσόφ έγινε υποψήφιο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος.[35] Υπέβαλε αίτηση για να σπουδάσει στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας (ΚΠΜ) το πιο διάσημο πανεπιστήμιο της χώρας. Έγινε δεκτός χωρίς εξέταση, πιθανώς λόγω της καταγωγής του από εργαζόμενο χωρικό και επειδή είχε ήδη τιμηθεί με το Τάγμα του Κόκκινου Λάβαρου της Εργασίας.[36] Στην ηλικία των 19 ετών, ταξίδεψε με το τρένο στη Μόσχα και ήταν η πρώτη φορά που έφυγε από την περιοχή του.[37]

Στην πόλη διέμενε με τους συμφοιτητές του, σε κοιτώνα κοντά στην επαρχία Σοκόλνικι.[38] Ο ίδιος και άλλοι φοιτητές από αγροτικές περιοχές ήταν σε κόντρα με τους Μοσχοβίτες ομολόγους τους, αλλά σύντομα συμφιλιώθηκαν.[39] Οι συμφοιτητές του τον θυμούνται να εργάζεται ιδιαίτερα σκληρά, συχνά μέχρι αργά τη νύχτα.[40] Κέρδισε φήμη ως διαμεσολαβητής κατά τη διάρκεια διαφορών,[41] και ήταν επίσης γνωστός για την ειλικρίνεια του στην τάξη, αν και δεν θα αποκάλυπτε μερικές απόψεις τους σε ιδιώτες, όπως για παράδειγμα την αντίθεσή του προς τη σοβιετική διαδικασία για την ονομασία κάποιου ως ενόχου.[42] Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, εξαπλώθηκε αντισημιτική εκστρατεία στη Σοβιετική Ένωση, με αποκορύφωμα τη συμμορία των Γιατρών. Ο Γκορμπατσόφ υπερασπίστηκε δημόσια έναν Εβραίο συμφοιτητή που κατηγορήθηκε για απιστία προς το κράτος.[43]

Στο πανεπιστήμιο, έγινε ο επικεφαλής της Κομσομόλ στην τάξη του και στη συνέχεια έγινε αναπληρωτής γραμματέας της αγκιτάτσιας και προπαγάνδας της Κομσομόλ στη νομική σχολή.[44] Μια από τις πρώτες εργασίες του για τη Κομσομόλ στη Μόσχα ήταν να παρακολουθεί την εκλογική συμμετοχή στην επαρχία Κρασνοπρεσνένσκαγια, για να εξασφαλίσει την επιθυμία της κυβέρνησης για ποσοστό συμμετοχής που θα πλησιάζει το 100%. Ο Γκορμπατσόφ διαπίστωσε ότι οι περισσότεροι από εκείνους που ψήφισαν το έκαναν "από φόβο".[45] Το 1952 έγινε πλήρες μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος.[46] Επίσης είχε επιφορτιστεί με την παρακολούθηση των συμφοιτητών του και την παράδοση πληροφοριών στις αρχές, αλλά οι συμφοιτητές του τον εμπιστεύονταν να κρατήσει εμπιστευτικές πληροφορίες μυστικές από τις αρχές.[47] Έγινε στενός φίλος με τον Ζντένεκ Μλινάρ, Τσεχοσλοβάκο φοιτητή και πρωτεύων ιδεολόγο της Άνοιξης της Πράγας του 1968.[48] Μετά τον θάνατο του Στάλιν το Μάρτιο του 1953, ο Γκορμπατσόφ και ο Μλινάρ μαζεύτηκαν στο πλήθος για να δουν το πτώμα του Στάλιν.[49]

 
Γκορμπατσόφ σπούδασε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας από το 1950 έως το 1955

Στο κρατικό πανεπιστήμιο, ο Γκορμπατσόφ γνώρισε τη Ράισα Τιταρένκο, Ουκρανή φοιτήτρια που σπούδαζε στο τμήμα φιλοσοφίας.[50] Ήταν αρραβωνιασμένη με έναν άλλο άντρα, αλλά μετά τη διάλυση του αρραβώνα ξεκίνησε σχέση με τον Γκορμπατσόφ[51]. Πήγαιναν μαζί στα βιβλιοπωλεία, μουσεία και εκθέσεις τέχνης.[52] Στις αρχές του 1953, προσλήφθηκε ως εισαγγελέας στην επαρχία Μολοτόφσκογιε, αλλά εξοργίστηκε από την ανικανότητα και αλαζονεία εκείνων που εργάζονται εκεί.[53] Εκείνο το καλοκαίρι, επέστρεψε στο Πριβόλνογιε για να εργαστεί στη συγκομιδή του πατέρα του. Με τα χρήματα που κέρδισε μπορούσε να πληρώσει τη διεξαγωγή ενός γάμου.[54] Στις 25 Σεπτεμβρίου 1953 ο Γκορμπατσόφ και η Ράισα καταχώρησαν τον γάμο τους στα γραφεία της επαρχίας Σοκόλνικι[54]. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους μετακόμισαν μαζί στον κοιτώνα των λόφων Λένιν.[55] Η Ράισα έμεινε έγκυος και παρόλο που το ζευγάρι ήθελε να κρατήσει το παιδί τους, αρρώστησε και έπρεπε να κάνει έκτρωση.[56]

Το 1955, ο Γκορμπατσόφ αποφοίτησε με διατριβή για τα πλεονεκτήματα της "σοσιαλιστικής δημοκρατίας" πάνω από την "αστική δημοκρατία".[57] Στη συνέχεια προσελήφθη σε πληρεξουσικό γραφείο, με επίκεντρο την αποκατάσταση των αθώων θυμάτων των εκκαθαρίσεων του Στάλιν, αλλά διαπίστωσε ότι δεν του άρεσε η δουλειά[58]. Τότε του προσφέρθηκε μια θέση σε μεταπτυχιακό μάθημα του ΚΠΜ για το δίκαιο των κολχόζ αλλά αρνήθηκε.[59] Ήθελε να παραμείνει στη Μόσχα, όπου η Ράισα ενεγράφη σε Διδακτορικό πρόγραμμα αλλά βρήκε δουλειά στη Σταυρούπολη. Τότε η Ράισα εγκατέλειψε τις σπουδές της για να μείνει μαζί του.[60]

Σταδιοδρομία στο ΚΚΣΕ

Επεξεργασία

Το 1966 ανεδείχθη Γραμματέας της τοπικής Επιτροπής του Κ.Κ.Σ.Ε. στη Σταυρούπολη. Η εξέλιξή του μέσα στο Κ.Κ.Σ.Ε. ήταν ραγδαία, καθώς ο ίδιος πάντα ακολουθούσε προσεκτική πορεία. Το 1971 εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1978 αναδεικνύεται μέλος της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής, το 1979 αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου (Πολίτμπιρο) του Κ.Κ.Σ.Ε. και το 1985, διαδεχόμενος τον αποθανόντα Κονσταντίν Ουστίνοβιτς Τσερνιένκο, Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Σ.Ε. Πρόεδρος του Πρεζίντιουμ (Presidium) του Ανώτατου Σοβιέτ, τη θέση του Αρχηγού του Κράτους ανέλαβε το 1988, όταν το όργανο αυτό απήλλαξε των καθηκόντων του τον Αντρέι Γκρομίκο.

Στην Κομσομόλ

Επεξεργασία
 
Ο Νικίτα Χρουστσόφ

Τον Αύγουστο του 1955, ο Γκορμπατσόφ άρχισε να εργάζεται στην περιφερειακή εισαγγελία της Σταυρούπολης, αλλά αντιπαθούσε την εργασία και χρησιμοποίησε τις επαφές του για να πάρει μετάθεση στην Κομσομόλ,[61] όπου έγινε αναπληρωτής διευθυντής της αγκιτάτσιας και προπαγάνδας της Κομσομόλ στην περιοχή.[62] Σε αυτή τη θέση, επισκέφθηκε χωριά της περιοχής και προσπάθησε να βελτιώσει τις ζωές των κατοίκων, όπου ίδρυσε κυκλική συζήτηση στο χωριό Γκόρκαγια Μπάλκα για να βοηθήσει τους χωρικούς κατοίκους να αποκτήσουν κοινωνικές επαφές.[63]

Ο Γκορμπατσόφ και η σύζυγός του αρχικά νοίκιασαν ένα μικρό δωμάτιο στη Σταυρούπολη,[64] κάνοντας βραδινές βόλτες γύρω από την πόλη και σαββατοκυριακάτικη πεζοπορία στην ύπαιθρο.[65] Τον Ιανουάριο του 1957, απέκτησαν μια κόρη, την Ιρίνα,[66] και το 1958 μετακόμισαν σε δύο δωμάτια σε ένα κοινόχρηστο διαμέρισμα.[67] Το 1961 ο Γκορμπατσόφ σπούδασε για δεύτερο πτυχίο σχετικά με τη γεωργική παραγωγή στην τοπική γεωργική σχολή και το πήρε το 1967.[68] Η γυναίκα του επεδίωξε να πάρει δεύτερο πτυχίο, την επίτευξη Διδακτορικού στην κοινωνιολογία το 1967 από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Μόσχας[69], ενώ στη Σταυρούπολη έγινε επίσης μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος.[70]

Ο Νικίτα Χρουστσόφ, ο οποίος διαδέχτηκε τον Στάλιν, κατήγγειλε τις πράξεις και τη λατρεία προσωπικότητας του Στάλιν, ενώ σε ομιλία του τον Φεβρουάριο του 1956 υποσχέθηκε την αρχή διαδικασίας αποσταλινοποίησης σε όλη τη Σοβιετική κοινωνία.[71] Ο βιογράφος του Γουίλιαμ Τόμπμαν πρότεινε ότι ο Γκορμπατσόφ "ενσωμάτωνε" το "μεταρρυθμιστικό πνεύμα" της εποχής του Χρουστσόφ.[72] Ο Γκορμπατσόφ ήταν ανάμεσα σε εκείνους που έβλεπαν τον εαυτό τους ως "γνήσιοι Μαρξιστές" ή "γνήσιοι λενινιστές".[73] Βοήθησε στην εξάπλωση του αντισταλινισμού στην Σταυρούπολη, αλλά αντιμετώπισε πολλούς που συνέχιζαν να θεωρούν τον Στάλιν ως ήρωα ή εξήραν τις εκκαθαρίσεις ως δίκαιες.[74]

Ο Γκορμπατσόφ αναρριχήθηκε σταθερά μέσα από τις τάξεις της τοπικής αυτοδιοίκησης.[75] Οι αρχές τον θεωρούσαν πολιτικά αξιόπιστο,[76] και κολάκευε τους ανωτέρους του, π.χ. κερδίζοντας την εύνοια του διακεκριμένου πολιτικού Φιοντόρ Κουλάκοφ.[77] Έχοντας την ικανότητα να ξεφύγει από τους αντιπάλους του, κάποιοι συνάδελφοι αγανάκτησαν με την επιτυχία του.[78] Τον Σεπτέμβριο του 1956 προήχθη σε επικεφαλής της Κομσομόλ της πόλης της Σταυρούπολης,[79] ενώ τον Απρίλιο του 1958 έγινε αναπληρωτής επικεφαλής της Κομσομόλ για ολόκληρο το κράι Σταυρούπολης.[80] Σε αυτό το σημείο κέρδισε καλύτερη κατοικία: ένα δίχωρο διαμέρισμα με ιδιωτική κουζίνα, τουαλέτα και μπάνιο.[81] Στη Σταυρούπολη σχημάτισε μια ομάδα συζήτησης για τους νέους[82] και βοήθησε στη κινητοποίηση των νέων να λάβουν μέρος σε εκστρατείες του Χρουστσόφ για τη γεωργία και την ανάπτυξη.[83]

 
Γκορμπατσόφ σε επίσκεψη στην Ανατολική Γερμανία το 1966

Το Μάρτιο του 1961, ο Γκορμπατσόφ έγινε Πρώτος Γραμματέας της περιφερειακής Κομσομόλ,[84] ενώ πρωτοπόρησε διορίζοντας γυναίκες ως επικεφαλής πόλεων και επαρχιών.[85] το 1961, ο Γκορμπατσόφ φιλοξένησε την ιταλική αντιπροσωπεία για το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας στη Μόσχα.[86] Τον Οκτώβριο παρακολούθησε το 22ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.[87] Τον Ιανουάριο του 1963 ο Γκορμπατσόφ προήχθη σε προσωπικό αρχηγό για τη περιφερειακή επιτροπή γεωργίας του κόμματος,[88] και τον Σεπτέμβριο του 1966 έγινε Πρώτος Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης της Σταυρούπολης ("Γκόρκομ").[89] Μέχρι το 1968 απογοητευόταν όλο και περισσότερο από τη δουλειά του—σε μεγάλο βαθμό επειδή οι μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ έμεναν σε στασιμότητα ή αντιστρέφονταν και σκεφτόταν να αφήσει την πολιτική δουλειά του και να μεταστραφεί στον ακαδημαϊκό χώρο.[90] Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1968 διορίστηκε αναπληρωτής του Λεονίντ Εφρέμοφ (ο Εφρέμοφ ήταν Πρώτος Γραμματέας της επιτροπής του Κράι Σταυρούπολης) και έγινε ο δεύτερος σημαντικότερος άνδρας του κράι Σταυρούπολης.[91]

Έχοντας άδεια για ταξίδια σε χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, το 1966 ήταν μέρος μιας αντιπροσωπείας που επισκέφθηκε την Ανατολική Γερμανία, ενώ το 1969 και το 1974 επισκέφθηκε τη Βουλγαρία.[92] Τον Αύγουστο του 1968 η Σοβιετική Ένωση ηγήθηκε εισβολής στην Τσεχοσλοβακία για να βάλει τέλος στην Άνοιξη της Πράγας, σε μια περίοδο πολιτικής απελευθέρωσης στην Μαρξιστική–Λενινιστική χώρα. Αν και ο Γκορμπατσόφ αργότερα δήλωσε ότι είχε ανησυχίες σχετικά με την εισβολή, την υποστήριξε δημοσίως.[93] Τον Σεπτέμβριο του 1969 ήταν μέρος της Σοβιετικής αντιπροσωπείας που εστάλη στην Τσεχοσλοβακία, όπου βρήκε τους Τσεχοσλοβάκους σε μεγάλο βαθμό αφιλόξενους.[94] Εκείνο το έτος, οι Σοβιετικές αρχές τον διέταξαν να τιμωρήσει τον Φάγκιεν Β. Σαντίκοφ, γεωπόνος με έδρα τη Σταυρούπολη, του οποίου οι ιδέες θεωρούνταν κριτική από τη Σοβιετική γεωργική πολιτική. Ωστόσο αγνόησε τις εκκλήσεις για την επιβολή της πιο σκληρής τιμωρίας.[95] Ο Γκορμπατσόφ αργότερα δήλωσε ότι "επηρεάστηκε βαθιά" από το συμβάν, δηλώνοντας επίσης ότι "η συνείδησή μου με βασάνιζε" για την επίβλεψη του διωγμού του Σαντίκοφ.[96]

Στο τιμόνι της Ε.Σ.Σ.Δ.

Επεξεργασία

Στα επτά χρόνια που ηγήθηκε της Ε.Σ.Σ.Δ. προσπάθησε να οικοδομήσει ένα μοντέλο σοσιαλισμού, στο οποίο να συνυπάρχουν και οι νόμοι της αγοράς και του ελεύθερου εμπορίου, ένα κομμουνιστικό καθεστώς με πλουραλιστική βάση λειτουργίας. Οι προσπάθειές του, όμως, οδήγησαν στην αποσύνθεση της χώρας του. Όμως η γρήγορη μετάβαση στον καπιταλισμό οδήγησε και στην δημιουργία των ολιγαρχών που προέκυψαν από την ιδιωτικοποίηση της περιουσίας του κράτους. Προήγαγε τη συνεργασία και το διάλογο μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, συναντώντας τον Αμερικανό Πρόεδρο Ρόναλντ Ρήγκαν στην Ουάσιγκτον, με στόχο τον πυρηνικό αφοπλισμό. Παράλληλα επέτρεψε την επανένωση της Γερμανίας αν και αναγκάστηκε να δεχθεί την ένταξη της στο ΝΑΤΟ, αλλά και την ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία για τα πρώην κομμουνιστικά κράτη. Στη Μόσχα υπήρξε ιδιαίτερα δριμύς στην κριτική του για το παρελθόν. Αποκατέστησε σχέσεις με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και τους αντιφρονούντες. Παράλληλα προσπάθησε να δώσει περισσότερη αυτονομία στις Σοβιετικές δημοκρατίες, ενώ επετράπη και η αύξηση της χρήσης των τοπικών γλωσσών στις δημοκρατίες. Επίσης επέτρεψε στις δημοκρατίες που ήθελαν να εγκαταλείψουν την Σοβιετική Ένωση να το κάνουν, κάτι που απετέλεσε και βασικό λόγο για το πραξικόπημα του 1991. Στόχος του ήταν η δημιουργία ενός σοσιαλδημοκρατικού κράτους, και επετράπη η συμμετοχή υποψηφίων στις εκλογές που δεν ανήκαν στο κομμουνιστικό κόμμα.

Από τις κρισιμότερες στιγμές κατά τη διάρκεια της ταραχώδους θητείας του στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η αντιμετώπιση του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1991. Τη χρονιά εκείνη, και ενώ βρισκόταν στη θερινή προεδρική κατοικία στην Κριμαία, η αντιπολιτευόμενη πτέρυγα του Κ.Κ.Σ.Ε., υπό τον τότε αντιπρόεδρο Γενάντι Γιανάγιεφ, απαίτησε την παραίτησή του. Ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε και επέστρεψε στη Μόσχα. Οι πραξικοπηματίες απέτυχαν, χάρη στην παράλληλη εξέγερση των δημοκρατικών στοιχείων στην πρωτεύουσα και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Έχασε, όμως, τον έλεγχο του σοβιετικού πολιτικού συστήματος και υποσκελίστηκε από τον Μπορίς Γιέλτσιν. Μετά τον Αύγουστο του 1991 οι δημοκρατίες αποσχίστηκαν από την ΕΣΣΔ υπό τον φόβο νέου πραξικοπήματος.

Τον Οκτώβριο του 1991 στη διάσκεψη της Μαδρίτης για την ειρήνευση στη Μέση Ανατολή, η θέση του ήταν ήδη αποδυναμωμένη. Οι φυγόκεντρες τάσεις στην πολύκεντρη και πολυεθνική Ε.Σ.Σ.Δ. ενισχύονταν συνεχώς. Το Νοέμβριο του ιδίου έτους, επτά δημοκρατίες (ανάμεσά τους και η Ρωσία) αποφάσισαν την ίδρυση της Ένωσης Ανεξαρτήτων Κρατών, οπότε ο ρόλος του Γκορμπατσόφ περιορίστηκε στο συντονισμό της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής. Τον Δεκέμβριο εκπρόσωποι της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας, συναντήθηκαν για να ιδρύσουν την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991 ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε και την επομένη (26 Δεκεμβρίου) το Ανώτατο Σοβιέτ κήρυξε επίσημα τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Μετά την προεδρία

Επεξεργασία

Πρώτα χρόνια: 1991-1999

Επεξεργασία
 
Ο Γκορμπατσόφ σε επίσκεψη στον Ρόναλντ Ρήγκαν, στο Ράντσο ντε Σιέλο το 1992, φορώντας καπέλο της «Άγριας Δύσης»

Όταν παραιτήθηκε, ο Γκορμπατσόφ είχε περισσότερο χρόνο για να περάσει με τη γυναίκα και την οικογένειά του.[97] Αυτός και η Ράισα ζούσαν αρχικά σε ένα ερειπωμένο εξοχικό στο Ρουμπλέβσκογιε Σόσε, αν και είχαν επίσης τη δυνατότητα να ιδιωτικοποιήσουν το μικρό τους διαμέρισμα στην οδό Κοσίγκιν.[97] Επικεντρώθηκε στην ίδρυση του Διεθνούς Ιδρύματος για τις Κοινωνικοοικονομικές και Πολιτικές Σπουδές ή ίδρυμα Γκορμπατσόφ,[98] ξεκινώντας τον Μάρτιο του 1992,[99] με τους Γιάκοβλεφ και Γκρεγκόρ Ρεβένκο ως πρώτους Αντιπροέδρους.[99] Τα αρχικά του καθήκοντα ήταν η ανάλυση και δημοσίευση υλικού για την ιστορία της περεστρόικα, καθώς και η υπεράσπιση της πολιτικής από ό, τι ονομάζεται "συκοφαντία και παραποιήσεις". Το ίδρυμα ανέλαβε τη παρακολούθηση και το σχολιασμό της ζωής στη μετασοβιετική Ρωσία και την παρουσίαση εναλλακτικών μορφών ανάπτυξης από αυτές που επιδιώκονταν από τον Γέλτσιν.[99] Το 1993 ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε την Green Cross International, η οποία επικεντρώνεται στην προώθηση της βιώσιμης μελλοντικής εκπλήρωσης, και στη συνέχεια το Παγκόσμιο Πολιτικό Φόρουμ.[100]

Για τη χρηματοδότηση του ιδρύματος ο Γκορμπατσόφ άρχισε να παραδίδει διαλέξεις διεθνώς με μεγάλες αμοιβές.[99] Για μια επίσκεψη στην Ιαπωνία, τον υποδέχτηκαν με πολλά τιμητικά πτυχία.[101] Το 1992, περιόδευσε τις ΗΠΑ σε ιδιωτικό τζετ για να συγκεντρώσει χρήματα για το ίδρυμα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού συναντήθηκε με τον Ρήγκαν για κοινωνική επίσκεψη.[101] Από εκεί πήγε στην Ισπανία, όπου παρακολούθησε την παγκόσμια έκθεση στη Σεβίλλη και συναντήθηκε επίσης με τον Πρωθυπουργό Φελίπε Γκονζάλες, που είχε γίνει φίλος του.[102] Τον Μάρτιο, επισκέφθηκε τη Γερμανία, όπου τον υποδέχθηκαν θερμά πολλοί γερμανοί πολιτικοί, οι οποίοι εξήραν το ρόλο στη διευκόλυνση της επανένωσης της Γερμανίας.[103] Για να συμπληρώσει τα έσοδα από διαλέξεις και πωλήσεις βιβλίων, εμφανίστηκε και σε διαφημίσεις για εταιρίες όπως οι Pizza Hut και Louis Vuitton, επιτρέποντας στο ίδρυμα να επιβιώσει[104]. Με τη γυναίκα του για βοήθεια, ο Γκορμπατσόφ εργάστηκε στα απομνημονεύματά του, τα οποία δημοσιεύθηκαν το 1995.[105] Άρχισε να γράφει μια μηνιαία στήλη στους The New York Times.[106]

Ο Γκορμπατσόφ είχε υποσχεθεί να μην επικρίνει τον Γέλτσιν όσο ο δεύτερος επιδίωκε δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, αλλά σύντομα οι δύο άνδρες επέκριναν δημοσίως ο ένας τον άλλο.[107] Μετά την απόφαση του Γέλτσιν να άρει τα ανώτατα όρια των τιμών δημιουργώντας τεράστιο πληθωρισμό και βυθίζοντας πολλούς Ρώσους στη φτώχεια, ο Γκορμπατσόφ τον επέκρινε ανοιχτά συγκρίνοντας τη μεταρρύθμιση της βίαιης κολεκτιβοποίησης του Στάλιν.[107] Αφού τα κόμματα που τάσσονταν υπέρ του Γέλτσιν δεν πήγαν καλά στις βουλευτικές εκλογές του 1993, ο Γκορμπατσόφ τον κάλεσε να παραιτηθεί.[108] Το 1995, το ίδρυμα διοργάνωσε συνέδριο με θέμα "Η Διανόηση και η "Περεστρόικα". Εκεί ήταν που ο Γκορμπατσόφ πρότεινε στη Δούμα ένα νόμο που θα μειώσει πολλές από τις προεδρικές εξουσίες που είχε από Γιέλτσιν [109] Ο Γκορμπατσόφ συνέχισε να υπερασπίζεται την περεστρόικα, αλλά αναγνώρισε ότι είχε κάνει λάθη τακτικής ως ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης.[100] , Ενώ πίστευε ακόμα ότι η Ρωσία υποβαλλόταν σε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα χρειαστεί δεκαετίες και όχι σε χρόνια όπως προηγουμένως νόμιζε.[110]

 
Ο Γκορμπατσόφ, η κόρη του Ιρίνα και η αδερφή της γυναίκας του Λιουντμίλα, στην κηδεία της Ράισα το 1999

Οι ρωσικές προεδρικές εκλογές ήταν προγραμματισμένες για τον Ιούνιο του 1996, και παρόλο που η γυναίκα και οι περισσότεροι φίλοι του τον παρότρυναν να μη συμμετάσχει, ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε να το πράξει.[111] Μισούσε την ιδέα ότι η εκλογή θα οδηγήσει σε επαναληπτικό γύρο μεταξύ του Γέλτσιν και του Γκενάντι Ζιουγκάνοφ του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας, τον οποίο ο Γέλτσιν θεωρούσε σταλινικό. Δεν ανέμενε να κερδίσει, αλλά πίστευε ότι θα δημιουργούταν είτε γύρω από τον ίδιο ή κάποιον υποψήφιο με παρόμοιες απόψεις, όπως ο Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι, ο Σβιάτοσλαβ Φιοντόροφ ή ο Αλεξάντερ Λέμπεντ.[112] Μετά την εξασφάλιση των απαραίτητων 1.000.000 υπογραφών, ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του το Μάρτιο.[113] Στην έναρξη της εκστρατείας του ταξίδεψε σε όλη τη Ρωσία, δίνοντας συλλαλητήρια σε είκοσι πόλεις.[113] Αντιμετώπισε πολλούς διαδηλωτές εναντίον τους, ενώ μερικοί τοπικοί αξιωματούχοι υπέρ του Γέλτσιν προσπάθησαν να λογοκρίνουν την κάλυψή του από τα μέσα ενημέρωσης ή αρνήθηκαν την πρόσβαση σε χώρους. Επίσης, προσπάθησαν να απαγορεύσουν τα μέσα ενημέρωσης από το να τραβήξουν την εκστρατεία του, ενώ η εκστρατεία του δέχθηκε τόσο λίγη κάλυψη, που πολλοί δεν ήξεραν καν ότι είναι υποψήφιος.[114] Στις εκλογές, ο Γκορμπατσόφ ήταν έβδομος με 386.000 ψήφους, ή περίπου 0.5% του συνόλου.[115] Ο Γέλτσιν και ο Ζιουγκάνοφ πέρασαν στο δεύτερο γύρο και κέρδισε ο πρώτος.[115]

Αντί να είναι αφιερωμένοι στην υποψηφιότητα του Γκορμπατσόφ, πολλά μέλη του κοινού σε προεκλογικές ομιλίες του Γκορμπατσόφ είχαν ως κίνητρο την ευκαιρία που είχαν να δουν από κοντά ένα τόσο σημαντικό ιστορικό πρόσωπο.

Σε αντίθεση με τον άντρα της και τις πολιτικές προσπάθειες του, η Ράισα εστίασε την προσοχή της στην εκστρατεία δημιουργίας φιλανθρωπικών ιδρυμάτων για παιδιά.[116] Το 1997 ίδρυσε την υποδιαίρεση του Ιδρύματος Γκορμπατσόφ γνωστή ως Σύλλογος Ράισα Μαξίμοβνα για να επικεντρωθεί στη βελτίωση της κοινωνικής πρόνοιας των γυναικών στη Ρωσία.[117] Το Ίδρυμα αρχικά στεγαζόταν στο πρώην κτίριο του Ινστιτούτου Κοινωνικών Επιστημών, αλλά ο Γέλτσιν θέσπισε όρια για τον αριθμό των δωματίων που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει[118]. Ο Αμερικανός φιλάνθρωπος Τεντ Τέρνερ στη συνέχεια δώρισε πάνω από 1 εκατομμύριο δολάρια για να επιτρέψει στο ίδρυμα να οικοδομήσει νέες εγκαταστάσεις στον δρόμο Λενινγκράντσκι.[119] Το 1999, ο Γκορμπατσόφ έκανε την πρώτη του επίσκεψη στην Αυστραλία, όπου έδωσε ομιλία στο κοινοβούλιο της χώρας.[120] Λίγο μετά, τον Ιούλιο, η Ράισα διαγνώστηκε με λευχαιμία. Με τη βοήθεια του Γερμανού Καγκελάριου Γκέρχαρντ Σρέντερ, μεταφέρθηκε σε κέντρο αποκατάστασης στο Μύνστερ της Γερμανίας και υποβλήθηκε σε χημειοθεραπεία.[121] Τον Σεπτέμβριο έπεσε σε κώμα και πέθανε.[122] Μετά τον θάνατο της Ράισα, η κόρη του Γκορμπατσόφ, Ιρίνα και οι δύο εγγονές του μετακόμισαν στο σπίτι του στη Μόσχα για να ζήσουν μαζί του.[123] Όταν ρωτήθηκε από δημοσιογράφους δήλωσε ότι δεν θα ξαναπαντρευτεί ποτέ.[106]

Προσωπική ζωή

Επεξεργασία
 
Το επίσημο σοβιετικό πορτραίτο του Γκορμπατσόφ είχε τροποποιηθεί για να καταργήσει το σημάδι. Αυτή είναι η κάρτα μέλους του Γκορμπατσόφ στο ΚΚΣΕ (ως γενικός γραμματέας).

Ο Γκορμπατσόφ αναφέρεται συχνά στον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο.[124] Ο Γκορμπατσόφ είχε αυτοπεποίθηση,[125] είναι ευγενικός,[126] και διακριτικός[126] και είχε μια ευτυχισμένη και αισιόδοξη ιδιοσυγκρασία.[127] Χρησιμοποίησε αυτοσαρκαστικό χιούμορ,[128] και μερικές φορές χρησιμοποιούσε βωμολοχίες.[128] Ο πανεπιστημιακός του φίλος Μλινάρ τον περιέγραψε ως "πιστό και προσωπικά ειλικρινή".[129] Ήταν ικανός διαχειριστής[85] και είχε καλή μνήμη.[130] Από τότε που σπούδαζε στο πανεπιστήμιο, θεωρούσε τον εαυτό του διανοούμενο;[39] Οι Ντόντερ και Μπράνσον σκέφτονται ότι "ο διανοουμενισμός ήταν ελαφρώς αμήχανος",[131] και να σημειωθεί ότι σε αντίθεση με τους περισσότερους Ρώσους διανοούμενους, ο Γκορμπατσόφ δεν ήταν στενά συνδεδεμένος με τον κόσμο της επιστήμης, του πολιτισμού, των τεχνών, ή την εκπαίδευση".[132] Όταν ζούσε στη Σταυρούπολη αυτός και η γυναίκα του συνέλεγαν εκατοντάδες βιβλία.[133] Οι αγαπημένοι του συγγραφείς περιλαμβάνουν τον Άρθουρ Μίλερ, τον Ντοστογιέφσκι και τον Τσινγκίζ Αϊχμάτοφ ενώ επίσης απολαμβάνει την ανάγνωση αστυνομικών μυθιστορημάτων.[134] Αυτός απολαμβάνει το περπάτημα ως χόμπι[135] και είχε αγάπη για το φυσικό περιβάλλον.[136]

Προτιμούσε τις μικρές συγκεντρώσεις όπου συζητούνταν θέματα όπως η τέχνη και η φιλοσοφία και όχι μεγάλα θέματα όπως το αλκοόλ.[137] Ο Τάουμπμαν τον αποκάλεσε "εξαιρετικά αξιοπρεπή άνθρωπο" και[138] πίστευε ότι ο Γκορμπατσόφ είχε "υψηλά ηθικά πρότυπα".[139] Σημείωσε επίσης ότι ο πρώην Σοβιετικός ηγέτης έχει "αίσθηση της αυτοσημασίας και φαρισαϊσμού", καθώς και "την ανάγκη για προσοχή και θαυμασμό" το οποίο έδειχνε σε μερικούς από τους συναδέλφους του.[139] Ένας αριθμός των συναδέλφων του νόμιζαν ότι ήταν από αυτούς που προσβάλλονται εύκολα,[140] και συχνά απογοητεύονταν όταν θα άφηνε καθήκοντα ημιτελή.[141] Ήταν σκληρά εργαζόμενος, καθώς ως Γενικός Γραμματέας ξύπναγε στις 7 με 8 το πρωί και πήγαινε για ύπνο κάπου στις 1 ή 2 μετά τα μεσάνυχτα.[142] Οι βιογράφοι Ντόντερ και Μπράνσον σκέφτονταν ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν "πουριτανός", με "ροπή προς την τάξη στην προσωπική του ζωή".[143] Ο Τάουμπμαν σημειώνει ότι ήταν "ικανός στον αέρα για να υπολογίσει το αποτέλεσμα".[144] Δήλωσε επίσης ότι, από το 1990, όταν η εγχώρια δημοτικότητά του έφθινε, ο Γκορμπατσόφ έγινε "ψυχολογικά εξαρτημένος από το να λεονταροποιείται στο εξωτερικό", ένα χαρακτηριστικό για το οποίο επικρίθηκε στη Σοβιετική Ένωση.[145]

Οι Ντόντερ και Μπράνσον αναφέρουν για τον Γκορμπατσόφ ότι ήταν "Ρώσος στον πυρήνα, έντονα πατριωτικός όπως μόνο οι άνθρωποι που ζούσαν στις παραμεθόριες περιοχές."[146]

 
Ο Γκορμπατσόφ στο Δυτικό Τείχο στην Ιερουσαλήμ, 16 Ιουνίου 1992

Ως ενήλικας, ο Γκορμπατσόφ πλησίασε τα 1,75 μέτρα ύψος.[147] Είχε διακριτικό σημάδι σε χρώμα ερυθρού κρασιού στην κορυφή του κεφαλιού του[148]. Από το 1955 τα μαλλιά του λέπτυναν,[149] και από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν φαλακρός.[150] Σε όλη τη ζωή του προσπάθησε να ντύνεται μοντέρνα.[151] Μιλούσε με νότια ρωσική προφορά,[152] και ήταν γνωστός για το ότι τραγούδησε δύο λαϊκά τραγούδια και τραγούδια ποπ.[153] Καθόλη τη δεκαετία του 1960, πάλεψε ενάντια στην παχυσαρκία και έκανε δίαιτα για τον έλεγχο σε αυτό το θέμα.[90] Οι Ντόντερ και Μπράνσον τον χαρακτηρίζουν ως "στιβαρό αλλά χωρίς λίπος".[147] Από τότε που ήταν νέος, είχε μια απέχθεια για το αλκοόλ και[154] έπινε με φειδώ και δεν κάπνιζε.[126] Ασχολούταν με την προστασία της ιδιωτικής ζωής του και δεν καλούσε ανθρώπους στο σπίτι του.[155] Ο Γκορμπατσόφ τιμούσε τη γυναίκα του,[138] που με τη σειρά του ήταν εξαιρετικά προστατευτική σε αυτόν.[156] Ήταν εμπλεκόμενος γονιός και παππούς.[157] Έστειλε την κόρη του σε ένα τοπικό σχολείο της Σταυρούπολης και όχι σε σχολείο για τα παιδιά των κομματικών ελίτ.[158] Σε αντίθεση με πολλούς από τους συγχρόνους του στη Σοβιετική διοίκηση, δεν ήταν γυναικάς και ήταν γνωστός για την αντιμετώπιση γυναικών με όλο το σεβασμό.[85]

Το 2013, η Lubbock Avalanche-Journal ανέφερε τη συνάντηση μεταξύ του Γκορμπατσόφ και του Ότις Γκέιτγουντ το 1992, ενός Χριστιανού υπουργού που εστάλη με μια προσπάθεια ανακούφισης για τα ορφανά και τους ηλικιωμένους στη Ρωσία από τις Εκκλησίες του Χριστού στο Τέξας. Στη συνάντηση, ο Γκορμπατσόφ φέρεται να ισχυρίστηκε ότι ήταν "πράγματι Χριστιανός και είχε βαπτιστεί από τον παππού του στο Βόλγα πολλά χρόνια πριν".[159] Στις 19 Μαρτίου 2008, κατά τη διάρκεια επίσκεψης-έκπληξη για να προσευχηθεί στον τάφο του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη της Ιταλίας, ο Γκορμπατσόφ έκανε μια ανακοίνωση, η οποία ερμηνεύθηκε υπό την έννοια ότι είναι Χριστιανός. Ο Γκορμπατσόφ δήλωσε: "Ο Άγιος Φραγκίσκος είναι, για μένα, το alter Christus, ο άλλος Χριστός. Η ιστορία συναρπάζει και έχει διαδραματίσει ένα θεμελιώδη ρόλο στη ζωή μου". Και πρόσθεσε: "ήταν μέσα από το Άγιο Φραγκίσκο που έφτασα στην Εκκλησία, γι' αυτό ήταν σημαντικό που ήρθα να επισκεφτώ τον τάφο του".[160] Ωστόσο, λίγες ημέρες αργότερα, δήλωσε στο ρωσικό πρακτορείο ειδήσεων Interfax: "τις τελευταίες ημέρες ορισμένα ΜΜΕ διαδίδουν φαντασιώσεις—δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω άλλη λέξη—για το μυστικό μου τον Καθολικισμό, [...] Για να συνοψίσω και να αποφευχθούν τυχόν παρεξηγήσεις, θα ήθελα να πω ότι ήταν και παραμένω άθεος".[161]

Δείτε επίσης

Επεξεργασία

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ Ανακτήθηκε στις 1  Σεπτεμβρίου 2022.
  2. ↑ Τσεχική Εθνική Βάση Δεδομένων Καθιερωμένων Όρων. jn19990210249. Ανακτήθηκε στις 15  Δεκεμβρίου 2022.
  3. ↑ www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1990/.
  4. ↑ www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/.
  5. ↑ www.siv.archives-nationales.culture.gouv.fr/siv/rechercheconsultation/consultation/ir/pdfIR.action?irId=FRAN_IR_026438. Ανακτήθηκε στις 19  Απριλίου 2019.
  6. ↑ «Michail Sergejewitsch Gorbatschow». (Γερμανικά) Abgeordnetenhaus of Berlin. Ανακτήθηκε στις 2  Σεπτεμβρίου 2022.
  7. ↑ harveypz.net.technion.ac.il/harvey-prize-laureates/.
  8. ↑ dgvn.berlin/2017/03/01/verleihung-der-otto-hahn-friedensmedaille/. Ανακτήθηκε στις 28  Απριλίου 2019.
  9. ↑ www.ifw-kiel.de/konfer/wwp.
  10. ↑ www.ifw-kiel.de/de/institut/veranstaltungen/preisverleihungen/weltwirtschaftlicher-preis/.
  11. ↑ www.mzv.sk/cestovanie_a_konzularne_info/detail/-/asset_publisher/Iw1ppvnScIPx/content/m-gorbacov-cestny-obcan-mesta-kosice.
  12. ↑ www.dbu.de/123artikel30793_2418.html. Ανακτήθηκε στις 5  Οκτωβρίου 2020.
  13. ↑ www.ordens.presidencia.pt?idc=154.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 www.gorby.ru/gorbachev/awards/.
  15. ↑ www.pantheonsorbonne.fr/universite/presentation/dhc.
  16. ↑ «Πέθανε ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ». Voria.gr. 30 Αυγούστου 2022. Ανακτήθηκε στις 31 Αυγούστου 2022. 
  17. ↑ Mikhail Sergeevich Gorbachev, Daisaku Ikeda (2005). "Moral Lessons of the Twentieth Century: Gorbachev and Ikeda on Buddhism and Communism". I.B.Tauris. p. 11. (ISBN 1-85043-976-1)
  18. ↑ Taubman 2017, σελίδες 8–9.
  19. ↑ Taubman 2017, σελ. 9.
  20. ↑ 20,0 20,1 Taubman 2017, σελ. 16.
  21. ↑ McCauley 1998, σελ. 16· Taubman 2017, σελ. 7.
  22. ↑ McCauley 1998, σελίδες 15–16· Taubman 2017, σελίδες 7, 8.
  23. ↑ Taubman 2017, σελίδες 18–19.
  24. ↑ Doder & Branson 1990, σελίδες 5–6· McCauley 1998, σελ. 17· Taubman 2017, σελίδες 7, 20–22.
  25. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 5· McCauley 1998, σελ. 17· Taubman 2017, σελίδες 8, 26–27.
  26. ↑ Taubman 2017, σελ. 27.
  27. ↑ Taubman 2017, σελίδες 9, 27–28.
  28. ↑ Taubman 2017, σελίδες 29–30.
  29. ↑ Taubman 2017, σελίδες 8, 28–29.
  30. ↑ Taubman 2017, σελ. 30.
  31. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 7· McCauley 1998, σελ. 18· Taubman 2017, σελ. 32.
  32. ↑ Taubman 2017, σελ. 32.
  33. ↑ McCauley 1998, σελ. 18· Taubman 2017, σελ. 34.
  34. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 6· McCauley 1998, σελ. 18· Taubman 2017, σελίδες 8, 34.
  35. ↑ Taubman 2017, σελ. 42.
  36. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 6, 8· McCauley 1998, σελ. 18· Taubman 2017, σελίδες 40–41.
  37. ↑ Taubman 2017, σελ. 43.
  38. ↑ Taubman 2017, σελ. 50.
  39. ↑ 39,0 39,1 Taubman 2017, σελ. 44.
  40. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 14· Taubman 2017, σελ. 48.
  41. ↑ Taubman 2017, σελ. 53.
  42. ↑ Taubman 2017, σελ. 52.
  43. ↑ McCauley 1998, σελ. 19· Taubman 2017, σελίδες 45, 52.
  44. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 10· McCauley 1998, σελ. 19· Taubman 2017, σελ. 46.
  45. ↑ Taubman 2017, σελ. 46.
  46. ↑ McCauley 1998, σελ. 19· Taubman 2017, σελ. 46.
  47. ↑ Taubman 2017, σελ. 47.
  48. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 11· McCauley 1998, σελ. 19· Taubman 2017, σελίδες 45, 53, 56–57.
  49. ↑ McCauley 1998, σελ. 20· Taubman 2017, σελίδες 57–58.
  50. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 15· Taubman 2017, σελίδες 59, 63.
  51. ↑ Taubman 2017, σελίδες 59–63.
  52. ↑ Taubman 2017, σελ. 66.
  53. ↑ Taubman 2017, σελίδες 72–73.
  54. ↑ 54,0 54,1 McCauley 1998, σελ. 20· Taubman 2017, σελ. 68.
  55. ↑ Taubman 2017, σελ. 70.
  56. ↑ Taubman 2017, σελίδες 70–71.
  57. ↑ McCauley 1998, σελ. 20.
  58. ↑ McCauley 1998, σελίδες 20–21· Taubman 2017, σελίδες 73–74.
  59. ↑ McCauley 1998, σελ. 20· Taubman 2017, σελ. 74.
  60. ↑ McCauley 1998, σελίδες 20–21· Taubman 2017, σελ. 75.
  61. ↑ McCauley 1998, σελ. 21· Taubman 2017, σελ. 77.
  62. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 31· Taubman 2017, σελ. 78.
  63. ↑ Taubman 2017, σελ. 95.
  64. ↑ McCauley 1998, σελ. 210· Taubman 2017, σελίδες 81–83.
  65. ↑ Taubman 2017, σελ. 81.
  66. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 19· McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελ. 86.
  67. ↑ McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελ. 89.
  68. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 19· McCauley 1998, σελ. 29· Taubman 2017, σελίδες 115–116.
  69. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 19· McCauley 1998, σελ. 29· Taubman 2017, σελίδες 111–113.
  70. ↑ Taubman 2017, σελ. 86.
  71. ↑ Taubman 2017, σελίδες 90–91.
  72. ↑ Taubman 2017, σελ. 90.
  73. ↑ Taubman 2017, σελ. 91.
  74. ↑ McCauley 1998, σελ. 22· Taubman 2017, σελίδες 96–98.
  75. ↑ Taubman 2017, σελ. 78.
  76. ↑ Taubman 2017, σελ. 80.
  77. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 32· McCauley 1998, σελ. 25· Taubman 2017, σελίδες 105–106.
  78. ↑ Taubman 2017, σελίδες 103, 105.
  79. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 31· McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελ. 98.
  80. ↑ McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελ. 100.
  81. ↑ Taubman 2017, σελ. 89.
  82. ↑ McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελ. 99.
  83. ↑ Taubman 2017, σελ. 100.
  84. ↑ McCauley 1998, σελ. 23.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 Taubman 2017, σελ. 102.
  86. ↑ Taubman 2017, σελ. 149.
  87. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 24· McCauley 1998, σελ. 24.
  88. ↑ Taubman 2017, σελ. 107.
  89. ↑ McCauley 1998, σελ. 26.
  90. ↑ 90,0 90,1 Taubman 2017, σελ. 116.
  91. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 32· McCauley 1998, σελ. 28· Taubman 2017, σελ. 119.
  92. ↑ McCauley 1998, σελ. 30.
  93. ↑ Taubman 2017, σελίδες 123–124.
  94. ↑ McCauley 1998, σελ. 30· Taubman 2017, σελ. 124.
  95. ↑ McCauley 1998, σελίδες 28–29· Taubman 2017, σελ. 125.
  96. ↑ Taubman 2017, σελίδες 125–126.
  97. ↑ 97,0 97,1 Taubman 2017, σελ. 653.
  98. ↑ Taubman 2017, σελ. 651.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 99,3 Taubman 2017, σελ. 654.
  100. ↑ 100,0 100,1 Taubman 2017, σελ. 652.
  101. ↑ 101,0 101,1 Taubman 2017, σελ. 656.
  102. ↑ Taubman 2017, σελίδες 656–657.
  103. ↑ Taubman 2017, σελ. 657.
  104. ↑ Taubman 2017, σελίδες 654–655.
  105. ↑ Taubman 2017, σελ. 664.
  106. ↑ 106,0 106,1 Taubman 2017, σελ. 675.
  107. ↑ 107,0 107,1 Taubman 2017, σελ. 655.
  108. ↑ Taubman 2017, σελ. 658.
  109. ↑ Taubman 2017, σελ. 659.
  110. ↑ Taubman 2017, σελίδες 652–653.
  111. ↑ Taubman 2017, σελ. 660.
  112. ↑ Taubman 2017, σελίδες 660–661.
  113. ↑ 113,0 113,1 Taubman 2017, σελ. 661.
  114. ↑ Taubman 2017, σελ. 662.
  115. ↑ 115,0 115,1 Taubman 2017, σελ. 663.
  116. ↑ Taubman 2017, σελίδες 663–664.
  117. ↑ Taubman 2017, σελίδες 664–665.
  118. ↑ Taubman 2017, σελίδες 658–659.
  119. ↑ Taubman 2017, σελ. 665.
  120. ↑ Taubman 2017, σελίδες 666–667.
  121. ↑ Taubman 2017, σελ. 668.
  122. ↑ Taubman 2017, σελ. 272.
  123. ↑ Taubman 2017, σελ. 674.
  124. ↑ Taubman 2017, σελ. 1.
  125. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 22· McCauley 1998, σελ. 23· Taubman 2017, σελίδες 5, 689.
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 Taubman 2017, σελ. 142.
  127. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 38· Taubman 2017, σελ. 8.
  128. ↑ 128,0 128,1 Doder & Branson 1990, σελ. 32.
  129. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 13.
  130. ↑ McCauley 1998, σελ. 51.
  131. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 16.
  132. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 150.
  133. ↑ Taubman 2017, σελίδες 114–115.
  134. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 17.
  135. ↑ Taubman 2017, σελ. 137.
  136. ↑ Taubman 2017, σελ. 163.
  137. ↑ Taubman 2017, σελίδες 136–137.
  138. ↑ 138,0 138,1 Taubman 2017, σελ. 4.
  139. ↑ 139,0 139,1 Taubman 2017, σελ. 134.
  140. ↑ Taubman 2017, σελίδες 134, 135.
  141. ↑ Taubman 2017, σελ. 117.
  142. ↑ Taubman 2017, σελ. 229.
  143. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 14.
  144. ↑ Taubman 2017, σελ. 516.
  145. ↑ Taubman 2017, σελ. 541.
  146. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 22.
  147. ↑ 147,0 147,1 Doder & Branson 1990, σελ. 50.
  148. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 50· Taubman 2017, σελ. 7.
  149. ↑ Taubman 2017, σελ. 77.
  150. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 32· Taubman 2017, σελ. 121.
  151. ↑ Taubman 2017, σελ. 179.
  152. ↑ Doder & Branson 1990, σελ. 50· Taubman 2017, σελ. 44.
  153. ↑ Taubman 2017, σελ. 94.
  154. ↑ McCauley 1998, σελ. 18.
  155. ↑ Taubman 2017, σελ. 153.
  156. ↑ Taubman 2017, σελ. 157.
  157. ↑ Taubman 2017, σελίδες 4–5.
  158. ↑ Taubman 2017, σελ. 155.
  159. ↑ Westbrook, Ray (1 April 2013). «Otis Gatewood helped rebuild Germany with God's word, supplies». Lubbock Avalanche-Journal (Lubbock, Texas): σελ. A1, A5. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 March 2016. https://web.archive.org/web/20160314031752/http://www.lubbockonline.com/life-columnists/2013-03-31/otis-gatewood-helped-rebuild-germany-gods-word-supplies. Ανακτήθηκε στις 8 March 2018. 
  160. ↑ Moore, Malcolm (19 March 2008). «Mikhail Gorbachev admits he is a Christian». The Daily Telegraph (London). https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1582213/Mikhail-Gorbachev-admits-he-is-a-Christian.html. Ανακτήθηκε στις 14 September 2018. 
  161. ↑ «Gorbachev a closet Christian?». Chicago Tribune. 23 March 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 May 2008. https://web.archive.org/web/20080511153411/http://www.chicagotribune.com/news/nationworld/chi-out_there_gorbachev_rodriguez_23mar24%2C1%2C4698255.story. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Συνεντεύξεις και άρθρα
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Μιχαήλ_Γκορμπατσόφ&oldid=10825444"