Χρήστης:Actia Nicopolis/πρόχειρο

πρόχειρο
δεδομένα (π)

Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή, όπως είναι ευρύτερα γνωστός στην Πρέβεζα, Ιερός Ναός της Παναγίας των Ξένων, είναι, στις μέρες μας, ένας από τους εννέα ενοριακούς ναούς της πόλης. Ο πρώτος ναός ήταν ιδιόκτητος, του καπετάν Λιμπέριο Αγκούστι (Liberio Agusti). Παραχωρήθηκε σε αυτόν και τους κληρονόμους του με διάταγμα του Ενετού Γενικού Προβλεπτή της Θάλασσας Τζώρτζη Γκριμάνι (Zorzi Grimani) μεταξύ των ετών 1737 και 1740. Ο ναός ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 1872, μετά τις μεγάλες ζημιές που υπέστη από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1869. Ο σημερινός ναός είναι ξυλόστεγη μονόχωρη βασιλική, με σαφή μορφολογικά στοιχεία από το Επτανησιακό Μπαρόκ.

Ιστορία

Η παλαιά επιγραφή ανεγέρσεως του ναού

Η νέα επιγραφή ανεγέρσεως του ναού

Ο πρώτος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Πρέβεζα ήταν κτητορικός, δηλαδή ιδιόκτητος, όπως και οι περισσότεροι νέοι ναοί που δημιουργήθηκαν στην πόλη τον 18ο αιώνα. Κτίστηκε το 1740 περίπου, στη διάρκεια της δεύτερης ενετοκρατίας της Πρέβεζας (1718-1797). Κτήτορας το ναού ήταν ο καπετάν Λιμπέριο Αγκούστι (Liberio Agusti), στον οποίον παραχωρήθηκε ο ναός με έκδοση διατάγματος από τον Γενικό Προβλεπτή της Θάλασσας Τζώρτζη Γκριμάνι (Zorzi Grimani), ο οποίος υπηρέτησε στη θέση αυτή κατά το διάστημα 1737-1740. Έγγραφα σχετικά με την κατασκευή του ναού σώζονται στο Αρχείο της Βενετικής Διοίκησης της Πρέβεζας, το οποίο απόκειται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Τμήμα Λευκάδας.

Λίγα χρόνια αργότερα, πιθανόν περί το 1743, ο ναός φέρεται να είναι ιδιοκτησία της Αναστασούλας Αγκούστι (Anastassula Agusti), προφανώς χήρας του καπετάν Λιμπέριο Αγκούστι.

Σε απογραφή των ναών της Πρέβεζας του 1789, ιδιοκτήτες του ναού φέρονται ο ιερέας Χρήστος Ζαλογγίτης και ο γιος του, Δημήτριος Ζαλογγίτης, επίσης ιερέας, οι οποίοι ιερουργούσαν στον ναό.

Σε σωζόμενη απογραφή της Πρέβεζας ανά ενορία, η οποία έγινε από τη Βενετική Διοίκηση μεταξύ των ετών 1785 και 1793, ο ιερέας Χρήστος Ζαλογγίτης απογράφεται ως ευκατάστατος ενορίτης του ναού της Παναγίας, με δωδεκαμελή οικογένεια. Από την ίδια απογραφή προκύπτει ότι η ενορία του ναού της Παναγίας αποτελούταν, τότε, από 53 οικογένειας και συνολικά 229 μέλη. Ως ενορίτες καταχωρίζονται, στην απογραφή, αρκετές οικογένειες προερχόμενες από σχεδόν όλα τα Επτάνησα, όπως τη Λευκάδα, την Κεφαλονιά, την Ιθάκη, την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο. Μεταξύ των ενοριτών συγκαταλέγονταν οι: Σπύρος Λεκατσάς από την Ιθάκη, ο Παύλος Ερρίκος Αλεάνδρι (Paolo Enerico Alleandri), ο Νικόλαος Γαρτζούνης, ο Θανάσης Γκαβανόζης, ο Πέτρος Βαλεντίνι, ο Ευστάθιος Παρούσης, ο καπετάν Γιώργος Καραβέλας και ο Αναστάσιος Σκέφερης.

Έναν αιώνα σχεδόν αργότερα, το 1884, ο τοπικός επίσκοπος Σεραφείμ Ξενόπουλος αναφέρει, σε σύγγραμμά του, ότι ο ναός ήταν παλαιότερα κτῆμα τῆς οἰκογενείας Ζαλογγιτῶν, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ο ναός ήταν ήδη τότε (το 1884) ενοριακός, και ότι ιερέας του ναού ήταν μέλος τῆς ἰδίας οἰκογενείας Ζαλογγιτῶν. Μας πληροφορεί, επίσης, ότι η ενορία αποτελούταν τότε από 50 οικογένειες. Ιερέας του ναού το 1871 ήταν ο Ανδρέας Ζαλογγίτης.

Ο ναός υπέστη εκτεταμένες ζημιές από τον ισχυρό, καταστρεπτικό, σεισμό που έπληξε την περιοχή τον Δεκέμβριο του 1869. Σε σχετική εγκύκλιό του ο επίσκοπος Σεραφείμ Ξενόπουλος αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι ὁ ναὸς τῆς Θεοτόκου, καλούμενος «Ἡ Παναγία τῶν Ξένων», παθὼν οὐκ ὀλίγον ἐκ τοῦ κατὰ Δεκέμβριον τοῦ 1869 ἔτους ἐπισυμβάντος καταστρεπτικοῦ σεισμοῦ, ἦτο ἑτοιμόρροπος.

Όπως προκύπτει από επιγραφή με χρονολογία 16 Φεβρουαρίου 1872, εντοιχισμένη στη νότια όψη του ναού και πάνω από τη νότια θύρα του, ο ναός ανεγέρθηκε εκ βάθρων με συνδρομή των αδελφών του ναού και ξένων, όταν επίτροποί του ήταν ο Κωνσταντίνος Μουστάκης και ο Βασίλειος Λέπας. Η επιγραφή αναφέρει: Πρέβεζα, 16 Φεβρουαρίου 1872. Ο ναός ούτος της Κοιμήσεως Θεοτόκου, Παναγία των Αδελφών και Ξένων επονομαζόμενος, ανηγέρθη εκ θεμελίων διά συνδρομών των αδελφών και των ενταύθα ξένων, επιτροπευόντων Κωνσταντίνου Μουστάκη εκ Συρράκου και Βασιλείου Λέπα εκ Πρεβέζης.

Περί το 2008, μία νέα, καλλίγραφη, επιγραφή τοποθετήθηκε δίπλα στην παλαιά, με λανθασμένη, όμως, την ημέρα του Φεβρουαρίου του 1872 (10, αντί του ορθού 16). Την ίδια εποχή ανακαινίσθηκε η στέγη του ναού.

Η ονομασία της

Στα Βενετοκρατούμενα Επτάνησα και τα Βενετικά Ηπειρωτικά Εξαρτήματα (Πρέβεζα, Πάργα, Βόνιτσα) οι περισσότεροι ναοί ήταν είτε κτητορικοί (ιδιόκτητοι) είτε συναδελφικοί (διοικούμενοι από ομάδα ατόμων, που ονομάζονταν αδελφοί, συνήθως με κληρονομικό δικαίωμα). Σε αυτούς τους αδελφούς αναφέρεται η παλαιά επιγραφή που υπάρχει στη νότια όψη του ναού. Στην ενορία της Παναγίας εγγράφονταν και πολλοί ξένοι, δηλαδή μη Πρεβεζάνοι, που εγκαθίσταντο στην πόλη. Αυτός είναι ο λόγος που ο ναός έμεινε γνωστός ως η Παναγία των Ξένων.

Παρόμοιες ονομασίες ναών υπάρχουν τόσο στην Κέρκυρα όσο και τη Λευκάδα. Ο ναός της Παναγίας των ξένων στην Κέρκυρα αφομοίωσε τους Ηπειρώτες, «ξένους» για τους ντόπιους, και για αυτόν τον λόγο ο ναός που ίδρυσαν και χρησιμοποιούσαν ονομάζεται, μέχρι και σήμερα, Παναγία των ξένων. Στη Λευκάδα ο Ιερός ναός του Γενεσίου της Παναγίας ονομάζεται Παναγία των Ξένων για τους ίδιους λόγους, δηλαδή διότι ενορίτες του ήταν ξένοι (εκτός Λευκάδας) κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στην πόλη. Τόσο στην Ιθάκη όσο και τη Ζάκυνθο η ενορία των ξένων είναι στον ναό του αγίου Νικολάου.

Τα τρία καμπαναριά του ναού

Το σημερινό καμπαναριό του ναού, σπί της οδού της κεντρικής αγοράς της Πρέβεζας. κατασεκυάστηκε το 20ΧΧ και Το προηγούμενο καμπαναριό, από οπλισμένο σκυρόδεμα Το πρώτο καμπαναριό ήταν στην βόρεια πλευρά του ναού

Σήμερα

Από το τέλος της δεκαετίας του 1960, ξεκίνησαν προσπάθειες ανέγερσης νέου ναού στη θέση του βομβαρδισμένου, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να ξεκινήσει, το φθινόπωρο του 1971, η ανέγερση του τέταρτου ναού. Ο σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα κατασκευάστηκε εσωτερικά της τοιχοποιίας του παλαιού ναού και ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1972. Η κατασκευή του κτηρίου ολοκληρώθηκε το 1974 περίπου, με την τοποθέτηση των ξύλινων εξωτερικών θυρών του ναού.

Η ζώσα ενορία του Αγίου Ιωάννου είχε πλέον τον νέο της ναό. Σε αυτήν είχε ήδη ενσωματωθεί, από το 1941 περίπου, η ενορία του όμορου κατεστραμμένου από τους βομβαρδισμούς ναού του Αγίου Δημητρίου, με απόφαση του τότε μητροπολίτη Ανδρέα Μαντούδη (1936-1952). Το 1976 κατασκευάστηκε, από τους εκ Μετσόβου ξυλογλύπτες αδελφούς Μπλέτσου, το σκαλιστό από ξύλο φλαμουριάς τέμπλο του ναού, το οποίο ολοκληρώθηκε την 1η Φεβρουαρίου 1977, όπως μαρτυρούν δύο ενσωματωμένες σε αυτό επιγραφές.

Η Πλατυτέρα των Ουρανών στην κόγχη του ναού

Ο ναός εγκαινιάστηκε τη 13η Νοεμβρίου 1980, ημέρα της πανήγυρης του Αγίου Ιωάννου, από τον νεο-εκλεγέντα, τότε, μητροπολίτη Νικοπόλεως και Πρεβέζης Μελέτιο και τον μητροπολίτη Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως Θεόφιλο. Την 30ή Μαΐου 1982 τοποθετήθηκε εφημέριος του ναού ο αρχιμανδρίτης Θεοδόσιος Μαρτζούχος, ο οποίος διακονεί τον ναό επί 40 συνεχή χρόνια. Μέχρι το 2012 η θεία λειτουργία τελούταν από τον εφημέριο στη δημοτική γλώσσα και τα κηρύγματα της Κυριακής είναι ουσιαστικά και ο λόγος του είναι συγκλονιστικός.

Οι αρχικές εικόνες του τέμπλου αντικαταστάθηκαν το 1985 με τις υπάρχουσες δεσποτικές εικόνες, αγιογραφημένες στην πλειονότητά τους από την αδελφότητα της Ιεράς Μονής Παρακλήτου στον Ωρωπό Αττικής. Η αγιογράφηση της κάτω ζώνης του ναού, του τρούλου και του ιερού έγινε την περίοδο 1978-1980 από τους εκ Τρικάλων αδελφούς Μηλιώνη. Οι τοιχογραφίες του ιερού βήματος καθαρίστηκαν και αποκαταστάθηκαν το καλοκαίρι του 2018. Η αγιογράφηση της οροφής του ναού έγινε από τον Βασίλειο Μπισμπίκη. Το 2003, διαμορφώθηκε, στη νότια πλευρά του ναού, ειδικός χώρος για τα μικρά παιδιά των ενοριτών, ο οποίος αγιογραφήθηκε το 2005 από τους Βορειοηπειρώτες αδελφούς Ανδρούτσου.

Όταν κατεδαφίστηκε η Αίθουσα Πνευματικής Εστίας Πρεβέζης «Ο Άγιος Δημήτριος», η παλαιά εικόνα του Αγίου Δημητρίου, έργο του Γεωργίου Μπελεζίνη του 1742, που φυλασσόταν εκεί, μεταφέρθηκε στον ναό του Αγίου Ιωάννου. Μετά την απόφαση ανέγερσης παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου στην Πρέβεζα, η εικόνα αυτή μεταφέρθηκε, το 1999, προσωρινά στον ναό της Αγίας Ειρήνης, στον οποίο ανήκει το ανεγειρόμενο παρεκκλήσιο. Στις 15 Οκτωβρίου 2018, η εικόνα μεταφέρθηκε στον νέο ναό του αγίου Δημητρίου στην Πρέβεζα.

Σημειώσεις

Η επιγραφή στο αριστερό τμήμα του τέμπλου Η επιγραφή στο αριστερό τμήμα του τέμπλου   Η επιγραφή στο δεξί τμήμα του τέμπλου Η επιγραφή στο δεξί τμήμα του τέμπλου   Η επιγραφή στην κόγχη του ιερού Η επιγραφή στην κόγχη του ιερού   Η επιγραφή στον παιδικό χώρο του ναού Η επιγραφή στον παιδικό χώρο του ναού

Πηγές

• Αρχείο Μητροπόλεως Νικοπόλεως & Πρεβέζης, Καπίτουλον Ιερού Ναού Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου
• Χριστίνα Παπακώστα, Το αρχείο των βενετών προβλεπτών της Πρέβεζας. Διοίκηση και οργάνωση της πόλης τον 18ο αιώνα, Πρέβεζα 2014
• Σταύρος Β. Μαμαλούκος, "Η πολεοδομική εξέλιξη και η αρχιτεκτονική της Πρέβεζας", Νικόπολις-Πρέβεζα, Πρέβεζα 1994
• Νίκος Δ. Καράμπελας, Ο Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στην Πρέβεζα. Σύντομη ιστορική αναδρομή, Πρέβεζα 2017

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Ναός αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στο Wikimedia Commons

Πηγές

• Hadjimihali, Angeliki (1950). La sculpture sur bois. Athènes. 
• Leake, William M. (1835). Travels in northern Greece. London: J. Rodwell. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (1953). «Το τέμπλο του Ναού του Αγίου Χαραλάμπους». Εφημερίδα «Βήμα Πρεβέζης», φ. 544 (22.6.1953), (Πρέβεζα): σελ. 1 και 2. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (1980). «Χρονολογία οικοδομήσεως του Ιερού Ναού Αγ. Χαραλάμπους». Εφημερίδα «Πρέβεζα», φ. 363 (10.12.1980), (Πρέβεζα): σελ. 1 και 6. 
• Βασιλάς, Ηλίας Β. (2012). Νίκος Δ. Καράμπελας, επιμ. Άπαντα. Πρέβεζα: Δήμος Πρέβεζας & Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις. ISBN 978 960 93 3692 5. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2007α). «Ο Άγγλος λοχαγός William Leake στην Πρέβεζα, τη Νικόπολη και το Άκτιο». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 43-44: 164–263. ISSN 1105-753X. https://www.academia.edu/953698. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2007β). «Στοιχεία περί του ξυλόγλυπτου τέμπλου του αγίου Χαραλάμπους Πρεβέζης και της εικονογράφησής του». Εφημερίδα «η Πρέβεζα», φ. 629 (26.10.2007), (Πρέβεζα): σελ. 12-13. https://www.academia.edu/111507649. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2017α). Ο Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στην Πρέβεζα. Σύντομη ιστορική αναδρομή. Πρέβεζα. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2017β). «Ο βενετσιάνικος πύργος του ρολογιού της Πρέβεζας και η κατασκευασμένη από τους Canciani καμπάνα του. Η ιστορική τους διαδρομή από το 1792 μέχρι σήμερα». Ηπειρωτικό Ημερολόγιο (Ιωάννινα) (36): 355-406. https://www.academia.edu/35727372. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2019). «Το καπίτολο του αγίου Δημητρίου του μυροβλύτου & το δεκρέτο του αγίου». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 55-56: 62–98. ISSN 1105-753X. https://www.academia.edu/61987856. 
• Καρύδης, Σπύρος Χρ. (2019). «Η Λευκάδα και οι ηπειρωτικές πόλεις του βενετικού Stato da Mar στην απογραφή ναών και μονών του 1788-1789». Περί Ιστορίας (Κέρκυρα) 9: 51–165. ISSN 1107-1559. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ieim/article/view/24761/20566. 
• Κατσαούνης, Μιχαήλ (1990). «Η Πρέβεζα και οι δρόμοι της. Κεντρική αγορά. β) Κύριο τμήμα». Εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη», φ. 11 (25.9.1990), (Πρέβεζα): σελ. 4. 
• Κοντογιάννης, Σπυρίδων Δ. (1978). Ο εν Κερκύρα ναός της Παναγίας των Ξένων. Αθήνα. 
• Λαμπάκης, Γεώργιος (1903). «Μουσείον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μελέται, εργασίαι και περιηγήσεις του 1898». Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (Αθήνα) 3 (1894-1902): 63–111. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/5061/4832. 
• Μάμαλος, Νικόλαος Δ. (2017). «Ο Άγιος Χαράλαμπος Πρέβεζας και ο λοιμός της δεκαετίας του 1850. Ιστορική προσέγγιση του θαύματος». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 53-54: 199–220. ISSN 1105-753X. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/prevchr/article/view/28282/22199. 
• Μαμαλούκος, Σταύρος B. (1998). «Ο ναός του Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα». Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση (Αθήνα: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σπουδαστήριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής) 5: 119–132. https://www.academia.edu/2147262. 
• Μαφρέδας, Θωμάς Στ. (2010). «Η μεταβυζαντινή εκκλησιαστική ζωγραφική στην πόλη της Πρέβεζας (1780-1886). Συμβολή στην ιστορική πορεία της πόλεως». Πρέβεζα Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (16-20 Σεπτεμβρίου 2009) (Πρέβεζα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις): 367–393. ISBN 978-960-99475-1-0. https://www.academia.edu/25749018/. 
• Ξενόπουλος, Σεραφείμ (1884). Δοκίμιον ἱστορικὸν περὶ Ἄρτης καὶ Πρεβέζης. Αθήναι. 
• Pallas, D. (1956). «Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1955; Leucade». Bulletin de Correspondance Hellénique (BCH) (Athènes) LXXX: 292-293. https://www.persee.fr/doc/bch_0007-4217_1956_num_80_1_21002?pageId=T1_292. 
• Πάλλας, Δημήτριος Ι. (1971). «Η Ζωγραφική στην Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση. Ζητήματα Μεθόδου». Αρχαιολογικόν Δελτίον (Μελέται) (Αθήνα) 26: 239-263. 
• Παπαδοπούλου, Βαρβάρα Ν. (2003). «Η Ουρανία του Ναού Αγίου Αθανασίου στην Πρέβεζα». Μίλτος Γαρίδης (1926 - 1996) Αφιέρωμα (Ιωάννινα) Β΄: 527-563. https://www.academia.edu/2308326. 
• Παπακώστα, Χριστίνα Ευ. (2018). Το αρχείο των Βενετών Προβλεπτών της Πρέβεζας. Διοίκηση και οργάνωση της πόλης τον 18ο αιώνα. Πρέβεζα: Περιφέρεια Ηπείρου - Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας. ISBN 978 960 89533 1 4. 
• Πιομπίνος, Φοίβος Ι. (1984). Έλληνες αγιογράφοι μέχρι το 1821 (δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη και συμπληρωμένη). Αθήνα. 
• Ρέντζος, Ιωάννης Μ. (2014). Γιάννης Δ. Ρέντζος, επιμ. Ημερολόγιο 1913-1933. Η διχασμένη Πρέβεζα. Πρέβεζα. ISBN 978 960 93 6626 7. 
• Ροντογιάννης, Πάνος Γ. (1974). «Η Χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα». Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών (Αθήνα) 3. https://lefkadika.gr/publications/epetirides/epetiris_03.html. 
• Σιούλης, Τριαντάφυλλος Α. (2008). Ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος των εκκλησιών στην Ήπειρο και οι τεχνίτες του ξύλου. Μεταβυζαντινή περίοδος. Ιωάννινα. 
• Σισιλιάνος, Δημήτριος (1935). Έλληνες αγιογράφοι μετά την Άλωσιν. Αθήνα. 
• Σκλαβενίτης, Σπύρος Α. (2021). «Αρχειακές μαρτυρίες για την εικονογράφηση του ναού του Αγίου Αθανασίου Πρέβεζας». Περί Ιστορίας (Κέρκυρα) 10: 407–419. ISSN 1107-1559. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ieim/article/view/30380/23391. 
• Σολδάτος, Χρίστος Σ. (1999). Χριστιανική ζωγραφική. Η μεταβυζαντινή και επτανησιακή τέχνη στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ός αι.). Αθήνα. ISBN 978 960 7498 04 5. 
• Συνέσιος, Λάζαρος (2015). Ιερός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου [Παναγία των Ξένων] Πρεβέζης. Πρέβεζα [Ιδιωτική έκδοση σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων]. 
• Τσιμπούκης, Γεώργιος Δ. (2020). «Το αρχείο επιγραφών του βυζαντινολόγου Γεωργίου Λαμπάκη». Πρακτικά Ε΄ Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης (Πολεμικό Μουσείο, Ριζάρη 2, Αθήνα, 15-16 Δεκεμβρίου 2017) (Αθήνα): 681–694. ISBN 978-618-84068-5-8. https://drive.google.com/file/d/1rvZYiu0Ow6qgpdUZATWQpHbH8eF92Nca/view. Ανακτήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2023. 
• Χατζηδάκης, Μανόλης· Δρακοπούλου, Ευγενία (1997). Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), II. Αθήνα. 
• Χουλιαράς, Ιωάννης Π. (2018). «Εκκλησιαστική τοπογραφία Περιφερειακής Ενότητας Πρέβεζας (5ος-18ος αι.)». Βελλά. Επιστημονική επετηρίδα Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς Ιωαννίνων (Ιωάννινα) 8, τχ. Β΄: 1035–1056. ISSN 1109-0200. https://www.academia.edu/38759590. Ανακτήθηκε στις 22 Μαρτίου 2024.