Στέφανος Βόρειος

Στέφανος Βόρειος
πατήστε για μεγαλύτερη εικόνα
Συντομογραφία	CrB
Λατινικό όνομα	Corona Borealis
Γενική	Coronae Borealis
Έκταση	178,7 τετ. μοίρες (0,433 %) Κατάταξη 73ος
Αριθμός άστρων (μέγεθος ≤ 6,5)	37
Πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 90°N - 50°S

Ο Στέφανος Βόρειος (Λατινικά: Corona Borealis, συντομογραφία: CrB) είναι αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Συνορεύει με τους αστερισμούς Όφι προς Β., Βοώτη προς Α. και Ηρακλή προς Δ., αποτελούμενος από σειρά αστέρων σε κυκλοτερή διάταξη, ένα σχεδόν τέλειο ημικύκλιο 20 μοίρες βορειοανατολικά του Αρκτούρου. Σημαντικότεροι εξ αυτών είναι ο α (μεγέθους 2,3) και ο ζ που θεωρείται διπλός (εξ ενός κυανού μεγέθους 5 και ενός λευκού, μεγέθους περίπου 6).

Ονομασίες και ιστορία

Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως ο Ερατοσθένης, τον γνώριζαν αρχικά απλώς ως «ο Στέφανος», αφού δεν υπήρχε τότε ο αστερισμός Νότιος Στέφανος. Αργότερα τον προσδιόριζαν με τα επίθετα «πρώτος» και βόρειος. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν την ελληνική ονομασία ως Corona Borea, Corona Borealis και Corona Septentrionalis. Επίσης γνώριζαν τον αστερισμό ως το «Στέμμα του Βουλκάν» ή της Αμφιτρίτης, αλλά κυρίως ως Ariadnaea Corona, Corona Ariadnae, Cressa Corona, Corona Gnosida, Corona Cretica, Gnossis, όπως και Minoia Corona, Minoia Virgo (Βαλέριος Φλάκκος, Γερμανικός) ή Ariadnaea Sidus (Οβίδιος). Αυτά τα προσωνύμια αναφέρονται στην Αριάδνη, τον πατέρα της Μίνωα, το νησί τους Κρήτη και τον τόπο πάνω στο νησί, την Κνωσό (Gnossos) όπου γεννήθηκε η Αριάδνη και γνώρισε τον Θησέα. Γιατί ο μύθος λέει πως, όταν χώρισε η Αριάδνη από τον Θησέα, το στεφάνι που της είχε χαρίσει εκείνος (κατ' άλλους η θεά Αφροδίτη) μεταφέρθηκε στους ουρανούς και έγινε ο αστερισμός Στέφανος = στεφάνι ή στέμμα («κορώνα»). Άλλη εκδοχή μας λέει ότι το στεφάνι (το οποίο το είχε φιλοτεχνήσει ο Ήφαιστος) το έκανε δώρο ο Διόνυσος στην Αριάδνη ως σύμβολο του Ιερού Γάμου τους και όταν αναλήφθηκαν στα ουράνια έγινε αστερισμός. Μερικοί, όπως ο Οβίδιος, πίστευαν ότι η ίδια η Αριάδνη μετατράπηκε στον αστερισμό. Αλλά ο Απολλώνιος ο Ρόδιος γράφει στα Αργοναυτικά του:

«Ακόμα το σήμαδι της φαίνεται στα ουράνια κι ανάμεσα στα 'στραφτερά σύμβολα τ' ουρανού τ' αστροστόλιστο στέμμα της Αριάδνης γλιστρά»

Ο θρύλος που συνδέει τον αστερισμό με την Αριάδνη φαίνεται ότι καταγράφηκε για πρώτη φορά τον 5ο αι. π.Χ. από τον Φερεκύδη, και επέζησε για πολλούς αιώνες στους ποιητές, αφού ο Δάντης αποκαλεί τους αστέρες του Βορείου Στεφάνου «la Figliuola di Minoi».

Σε όλες τις εποχές ο Βόρειος Στέφανος υπήρξε δημοφιλής αστερισμός, τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαϊκή παράδοση. Στη μεσαιωνική Αγγλία συνήθως ο λαός απέδιδε το όνομα του ιδιοκτήτη του στεφανιού ως "Adrian" και "Adriane". Οι αστρολόγοι επίσης θεωρούσαν τα άστρα του ευνοϊκά, όπως διαφαίνεται από στίχους του Μανιλίου.

Ο Έντμουντ Σπένσερ το αποκαλεί «χρυσό Διάδημα» (στο Shepheard's Kalendar, 1579), καθώς μία από τις αρχαίες ονομασίες ήταν Diadema Coeli (= Διάδημα των Ουρανών).

Κατά τον Bayer ο Αλ Σούφι αποκαλούσε τον Βόρειο Στέφανο «Ασπίδα». Αλλά η πλειονότητα των Αράβων υιοθέτησε το κλασικό όνομα ως Al Iklil al Shamaliyah, μετάφραση που παραφθάρηκε σε Acliluschemali και Aclushemali, ενώ ο Ούλουγκ Μπεγκ το έχει ως σκέτο Iklil. Αλλά πριν υιοθετήσουν το ελληνικό όνομα, οι Άραβες ήξεραν τον Στέφανο ως Al Fakkah, δηλαδή το Πιάτο, που μετατράπηκε σε Alphaca, Alfecca, Alfacca, Foca, Alfeta, από όπου προέρχεται και το ιδιαίτερο όνομα του φωτεινότερου αστέρα του αστερισμού (βλ. παρακάτω). Ο Ριτσιόλι γράφει Alphena «παρά τοις Συροχαλδαίοις», ενώ ο Schickard Alphakhaco. Ο Βρετανός ανατολιστής Thomas Hyde αναφέρει και τα ονόματα Kasat al Salik Kasat al Masakin, δηλαδή η Κούπα του Φτωχού.

Παρόμοια, στην Περσία ο Βόρειος Στέφανος ονομαζόταν Kasah Darwishan, το Πινάκιο του Δερβίση, ή Kasah Shekesteh, το Σπασμένο Πινάκιο, επειδή ο κύκλος που σχηματίζουν οι φωτεινότεροι αστέρες είναι ημιτελής — το «Πινάκιον κεκλασμένον» του Χρυσοκόκκη.

Οι Αλφόνσειοι Πίνακες αναφέρουν το Malfelcarre, που ο Ριτσιόλι αποδίδει ως Malphelcane (από το Al Malf al Khatar = ο Βρόχος του Στεφανιού, κατά τον Γερμανό φιλόλογο Philipp Karl Buttmann).

Οι Εβραίοι υποτίθεται ότι ονόμαζαν τον Βόρειο Στέφανο Ataroth, δηλαδή το Στέμμα. Οι αρχαίοι Κινέζοι διέφεραν, με την ονομασία Kwan Soo (= Χορδή). Στη Μυθολογία των Κελτών ήταν ο Caer Arianrod, ο Οίκος της Arianrod ή Ethlenn, αδελφής της Gwydyon και κόρης του βασιλέως Don. Ας σημειωθεί εδώ η ηχητική ομοιότητα των λέξεων «Αριάδνη» και Arianrod. Οι Ινδιάνοι Shawnee γνώριζαν τους αστέρες του Στεφάνου ως τις «Ουράνιες Αδελφές», η ομορφότερη από τις οποίες παντρεύτηκε τον κυνηγό «Λευκό Γεράκι», τον δικό μας Αρκτούρο. Τέλος, οι ιθαγενείς της Αυστραλίας έβλεπαν στον αστερισμό ένα μπούμερανγκ.

Κατά τις ιουδαιοχριστιανικές αναπαραστάσεις των ουράνιων μορφών (κυρίως 17ος αιώνας) ο Βόρειος Στέφανος μετατράπηκε από τον Καίσιο στο στέμμα που τοποθετήθηκε στην κεφαλή της Εσθήρ, ή το χρυσό στέμμα του βασιλιά των Αμμωνιτών που ζύγιζε ένα τάλαντο. Επίσης, φυσιολογικά, στον Ακάνθινο Στέφανο του Ιησού Χριστού.

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο Αργκελάντερ απέδιδε στον Καρκίνο 27 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι, ενώ ο Heis 31.

• Ο αστέρας α Βορείου Στεφάνου είναι και ο φωτεινότερος του αστερισμού, με φαινόμενο μέγεθος 2,23. Είναι γνωστός με το ιδιαίτερο όνομα Αλφέκκα (Alphecca), όπου και παραπέμπουμε.
• Ο β Βορείου Στεφάνου είναι γνωστός με το όνομα Νουσακάν (Nusakan).
• Ο γ, διπλός, έχει φαινόμενο μέγεθος 3,84 και ο φασματικός τύπος του είναι B9IV + A3V.
• Ο ε έχει φαιν.μέγεθος 4,15 και φασματικό τύπο K2 III.
• Ο θ έχει φαιν.μέγεθος 4,14 και φασμ.τύπο B6 V.

Αξιοσημείωτα στον αστερισμό

Παρότι μικρός, ο αστερισμός αυτός έχει αρκετούς ενδιαφέροντες αστέρες:

- Ο ρ Βορείου Στεφάνου (ρ Coronae Borealis, ρ CrB) δορυφορείται από ένα από τους πρώτους εξωηλιακούς πλανήτες που ανακαλύφθηκαν, στα τέλη του 20ού αιώνα. Ο αστέρας έχει μάζα ίση με τη μάζα του Ηλίου, φαιν.μέγεθος 5,41, απόλυτο 4,2 και φασμ.τύπο G0 Va, ενώ ο πλανήτης του περιφέρεται γύρω του μία φορά κάθε 39,65 γήινες ημέρες σε μέση απόσταση από αυτόν 34,4 εκατομμύρια χιλιόμετρα σε τροχιά σχεδόν κυκλική (εκκεντρότητα 0,028) και έχει μάζα μεγαλύτερη εκείνης του Δία. Το όλο σύστημα απέχει από εμάς 56,86 έτη φωτός και απομακρύνεται με ταχύτητα 66.200 χιλιόμετρα την ώρα. Η σημαντική του ιδία κίνηση πάντως, 0,790 δευτερόλεπτο του τόξου ανά έτος, φανερώνει ότι ποτέ στο παρελθόν δεν μας πλησίασε πολύ περισσότερο.

- Ο μεταβλητός αστέρας R Βορείου Στεφάνου (R Coronae Borealis, R CrB) (δεν πρέπει να συγχέεται με τον προηγούμενο) έδωσε το όνομά του στους «μεταβλητούς τύπου R Coronae Borealis». Το μεταβλητό του ανακαλύφθηκε το 1795 από τον E. Pigott, οπότε ονομάσθηκε Variabilis Coronae ως ο μοναδικός τότε γνωστός μεταβλητός σε όλο τον αστερισμό.

- Ο T Βορείου Στεφάνου (πάλι δεν πρέπει να συγχέεται με τον τ Βορείου Στεφάνου — το T του πρώτου είναι λατινικό) εμφανίσθηκε «αιφνιδίως» στις 12 Μαΐου 1866 ως αστέρας δευτέρου ή τρίτου μεγέθους, που παρέμεινε ορατός με γυμνό μάτι επί οκτώ ημέρες γενόμενος γνωστός ως "the Blaze Star". Παρόλα αυτά, ο Αργκελάντερ τον είχε χαρτογραφήσει 11 χρόνια νωρίτερα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι πρόκειται για επαναληπτικό καινοφανή αστέρα, που έδωσε εκρήξεις και τα έτη 1946 και 1975, ενώ συνήθως, ως κατακλυσμικός μεταβλητός, έχει φαιν.μέγεθος 10. Υπήρξε ο πρώτος καινοφανής αστέρας που μελετήθηκε φασματοσκοπικώς.

- O V Βορείου Στεφάνου (V CrB) είναι μεταβλητός τύπου Mira με φαιν.μέγεθος που κυμαίνεται από 6,9 ως 12,2 και περίοδο 358 ημέρες, ενώ ο UU Βορείου Στεφάνου, με φαιν.μέγεθος 8,6 και φασμ.τύπο F8 V, εμφανίζει υπερεκλάμψεις με πλάτος 0,3 του μεγέθους επί 40 λεπτά της ώρας.

- Ο HD 140913 συνιστά διπλό σύστημα με πιθανό φαιό νάνο. Ο φαιός νάνος έχει μάζα τουλάχιστον 46 φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Δία.

• Πέρα από τους παραπάνω αστέρες του Γαλαξία μας, ο Βόρειος Στέφανος έχει και ένα σμήνος γαλαξιών, γνωστό ως Σμήνος Βορείου Στεφάνου.

Διαδικτυακοί τόποι

Ερατοσθένης, Καταστερισμοί ή Αστροθεσίαι: Βόρειος Στέφανος