Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ναρεντίνοι

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Η Παγανία τον 9ο αιώνα μ.Χ.

Οι Ναρεντίνοι ήταν Νότιοι Σλάβοι που κατέλαβαν μια περιοχή στην νότια Δαλματία δημιουργώντας ένα κράτος γύρω από τον ποταμό Νερέτβα (9ος - 10ος αιώνας μ.Χ.), έγιναν οι πιο διάσημοι πειρατές στην Αδριατική Θάλασσα.[1] Οι Βενετσιάνικες πηγές τους αποκαλούσαν "Ναρεντανούς" και οι Ελληνικές "Παγανούς", ήταν η μόνη Σλαβική φυλή που είχε παραμείνει παγανιστική όταν σε όλες τις υπόλοιπες γειτονικές είχε ολοκληρωθεί ο Εκχριστιανισμός τους. Οι Ναρεντίνοι ήταν οι βιαιότεροι εχθροί με την Δημοκρατία της Βενετίας, λεηλάτησαν πολλούς Βενετούς εμπόρους, έκαναν πολλές επιδρομές και στην ίδια την Βενετία φέρνοντας σε απελπισία ακόμα και τον ίδιο τον Δόγη. Έκλεισαν προσωρινά ειρήνη αλλά σύντομα την έσπασαν και επανήλθαν στην σκληρή πειρατεία. Η δράση τους ολοκληρώθηκε μετά την οριστική ήττα τους από τον Δόγη Πιέτρο Β΄ Ορσεόλο, η παρουσία τους δεν υπάρχει από τον 11ο αιώνα στις ιστορικές πηγές. Σε ανάμνηση της νίκης απέναντι στον πιο επικίνδυνο εχθρό καθιερώθηκε από τότε στην Βενετία η ετήσια εορτή της Αναλήψεως με την οποία γινόταν ο γάμος του Δόγη με την θάλασσα. Ο όρος "Ναρεντίνοι" ήταν ένα Δημωνύμιο που προσδιοριζόταν από την ευρύτερη περιοχή του ποταμού Νερέτβα στην οποία εγκαταστάθηκαν. Οι ορολογίες "Ναρεντίνοι", "Παγανοί" και "Παγανία" καταγράφονται σε δύο σύγχρονες πηγές, στην επιστολή Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου τον 10ο αιώνα και στον Βενετό χρονικογράφο Ιωάννη τον Διάκονο τον 11ο αιώνα.[2][3] Στην Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν οι Έλληνες τους ονόμαζαν "Παγανοί" και την χώρα τους "Παγανία", οι Λατίνοι αντίστοιχα "Αρεντανοί" και την χώρα τους "Αρέντα".[4] Ο Βενετός Ιωάννης ο Διάκονος τους καταγράφει αντίστοιχα "Ναρεντανοί" είτε ως "Πρίγκηπες Ναρεντανούς" είτε ως "Ναρεντανούς Σλάβους".[5][6]

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η επέκταση των Αράβων

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Βυζαντινό Θέμα της Δαλματίας

Οι Σκλαβήνοι κατέλαβαν τον 6ο αιώνα μ.Χ. τα Βαλκάνια. Οι Άβαροι και οι Σλάβοι επιτέθηκαν και κατέστρεψαν την Ναρώνα (639 μ.Χ.) μια πλούσια Ρωμαϊκή πόλη εκείνη την εποχή. Σε λίγα χρόνια οι Σλαβικές φυλές απέκτησαν τον έλεγχο στην κοιλάδα του ποταμού Νερέτβα.[7] Οι Ναρεντίνοι Σλάβοι οικοδόμησαν μια νέα πόλη στα ερείπεια της Ρωμαϊκής Ναρώνας και την αφιέρωσαν στον παγανιστικό θεό Σβάντεβιτ. Σύμφωνα με τον Έβανς η Ναρεντία έγινε εκείνη την εποχή το μεγαλύτερο κέντρο παγανισμού στα Βαλκάνια όπως η Ρύγκεν στους Σλάβους της Βαλτικής.[7] Οι Σλάβοι επιτέθηκαν από τις Δαλματικές ακτές στην νότια Ιταλία και λεηλάτησαν την Σιπιούς.[8] Η πειρατική δράση των Ναρεντίνων στην Αδριατική έκανε την θάλασσα επικίνδυνη για όλους τους εμπόρους και τους ταξιδιώτες.[8] Οι πρώτες συγκρούσεις ανάμεσα στους Ναρεντίνους και τους Βενετούς ξεκίνησαν πιθανότατα την εποχή που οι Σλάβοι έστειλαν αποστολή στον Δόγη Τζοβάννι Α΄ Παρτετσιπάτσιο για το κλείσιμο συμφωνίας.[9][10] Ο Σκοκ πιστεύει ότι την ίδια εποχή οι Βενετσιάνοι γνώρισαν για πρώτη φορά τις Δαλματικές ακτές.[9] Ο ιστορικός Πάβελ Γιόζεφ Σαφάρικ (1795–1861) ισχυρίζεται ότι στις αρχές του 9ου αιώνα μ.Χ. η δύναμη τους είχε αυξηθεί τόσο πολύ που ο Τζιοβάννι Α΄ αποφάσισε να τους επιτεθεί και κατόπιν να τους ζητήσει ειρήνη.[11] Η Βενετία ανήκε ωστόσο ακόμα στην Βυζαντινή αυτοκρατορία και είχε ζωτική ανάγκη να συνεχίσει το εμπόριο με την Ανατολή.[12] Το πρώτο μισό του 9ου αιώνα το Βυζάντιο μαστιζόταν από αναταραχές ενώ οι Βούλγαροι και οι Άβαροι προχώρησαν σε σκληρές επιδρομές.[13] Οι Άραβες κατέλαβαν την Κρήτη (825), το Παλέρμο (831), τον Τάραντα (839), κατέστρεψαν το Βενετικό ναυτικό (840) και απέκτησαν την κυριαρχία στην Αδριατική.[13] Την επόμενη χρονιά (841) άρχισαν επιδρομές σε πόλεις της Αδριατικής τόσο στην Ιταλία όπως και στις Δαλματικές ακτές, την Μπούντβα και το Κότορ.[13] Οι Άραβες κατέκτησαν το Μπάρι (842) και κατόπιν έφτασαν στην ίδια την Ρώμη (846).[13] Το Βενετσιάνικο ναυτικό ήταν υποχρεωμένο εκ μέρους των Βυζαντινών να υπερασπιστεί ολόκληρη την Αδριατική από τους Άραβες, σε λίγο έφτασαν και πλοία από την Κωνσταντινούπολη αλλά σε μικρό αριθμό.[13] Οι εχθροπραξίες με τους Άραβες έδωσε την ευκαιρία στους Ναρεντίνους να αναπτύξουν ισχυρή πειρατική δράση όταν ο στόλος των Βενετών βρισκόταν στην Σικελία, χαμήλωσαν τους τόνους με την επιστροφή τους.[13] Την ίδια εποχή ένας αρχηγός των Ναρεντίνων δήλωσε υποταγή στους Βενετούς αλλά οι Σλάβοι ήταν πολύ ασταθείς και σύντομα άρχισαν πάλι την σκληρή πειρατεία. Μια επίθεση (834 - 835) στην οποία οι Ναρεντίνοι λήστεψαν Βενετικά πλοία που ερχόντουσαν από το Μπενεβέντο και σκότωσαν το πλήρωμα τους εξόργισε τους Βενετούς, αποφάσισαν να τους αντιμετωπίσουν δυναμικά.[13]

Εχθροπραξίες με τους Βενετούς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τα Σλαβικά πριγκιπάτα στις αρχές του 9ου αιώνα μ.Χ.

Ο Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Τραντονίκο ξεκίνησε μεγάλη εκστρατεία για να αντιμετωπίσει τις Σλαβικές φυλές στις Δαλματικές ακτές (839).[10] Ο Φέρντο Σίσιτς γράφει ότι ο Δόγης διέταξε την επίθεση στους Ναρεντίνους την άνοιξη του 839.[14] Σύμφωνα με τον Βιέκοσλάβ Κλάιτς ο Πιέτρο Τραντονίκο ηττήθηκε από τους Κροάτες και έκλεισε μαζί τους ειρήνη, στην συνέχεια έκλεισε ειρήνη με κάποιον αρχηγό των Ναρεντίνων.[13] Ο Βενετός Ιωάννης ο Διάκονος καταγράφει επίσης μιά νέα Συνθήκη με τους Ναρεντίνους.[15] Η συνθήκη δεν κράτησε πολύ επειδή οι Ναρεντίνοι την έκλεισαν προσωρινά από φόβο είτε επειδή ο Δόγης την υπέγραψε με κάποιον από τους οπλαρχηγούς σε διαφωνία με τους υπόλοιπους.[13] Σύμφωνα με τον Κλάικ την ειρηνική συνθήκη την καταπάτησαν οι Ναρεντίνοι.[16] Ο Δόγης της Βενετίας επιτέθηκε αλλά γνώρισε δύο φορές την συντριβή από τον νέο οπλαρχηγό τους και έχασε εκατοντάδες άνδρες, τον Φεβρουάριο του 840 η πειρατεία των Ναρεντίνων έφτασε μέχρι την Ίστρια.[14] Η Βενετο-Φραγκική Συνθήκη (840) περιείχε συνεργασία με στόχο την κοινή επίθεση εναντίον των Σλαβικών φυλών.[17] Το Βενετσιάνικο ναυτικό διαλύθηκε ωστόσο μετά από δύο νέες ήττες από τους Άραβες και ήταν ανίκανο να τους αντιμετωπίσει, οι Ναρεντίνοι το εκμεταλλεύτηκαν απειλώντας ακόμα και την ίδια την πόλη της Βενετίας.[13][18]

Ο νέος Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ ξεκίνησε δυναμικές αλλαγές, για να προστατέψει την αυτοκρατορία του έκλεισε συμμαχίες με τους Βούλγαρους ακόμα και τους μακρινούς Κροάτες.[19] Το Ντούμπροβνικ ζήτησε την βοήθεια του αυτοκράτορα απέναντι στους Σαρακηνούς και ο Βασίλειος Α΄ έστειλε έναν ισχυρό στόλο στην Αδριατική.[19] Ο Βυζαντινός ναύαρχος Νικήτας Ωορυφάς ξεκίνησε επαφές με Σλαβικές φυλές όπως οι Ζαχλουμίοι, οι Τερβουνίοι και οι Καλαμίται, τους προσκάλεσε να αντιμετωπίσουν μαζί τους Σαρακηνούς σε ξηρά και θάλασσα (869).[19] Ο Λουδοβίκος Β΄ της Ιταλίας κάλεσε τις βόρειες Σλαβικές φυλές να συνεργαστούν μαζί του, το δέχτηκαν προς μεγάλη απογοήτευση των Βυζαντινών.[19] Μια φυλή Σλάβων πιθανότατα οι Ναρεντίνοι συνέλαβαν τους απεσταλμένους του πάπα που επέστρεφαν από την Δ΄ Καθολική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης.[18] Ο Βασίλειος Α΄ είδε την πράξη αυτή σαν μια καλή αφορμή να τους επιτεθεί και να τους υποτάξει (871).[19] Οι Ναρεντίνοι δεν συμμετείχαν στο Βυζαντινό εκστρατευτικό σώμα στο Μπάρι, κάτι που έκαναν όλοι οι υπόλοιποι Σλάβοι της Δαλματίας.[20] Οι Κροάτες και οι υπόλοιποι Σλάβοι σύμμαχοι των Βυζαντινών διέσχισαν το Θέμα Λογγοβαρδίας και κατέλαβαν το Μπάρι.[21] Ο Βασίλειος Α΄ επέστρεψε στο Θέμα Δαλματίας και προσάρτησε την εκκλησία της περιοχής στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.[19][20] Οι Βυζαντινοί απέτυχαν να πείσουν τους Ναρεντίνους να βαπτιστούν χριστιανοί, κάτι που πέτυχαν με τους υπόλοιπους Σλάβους.[20] Σύμφωνα με τον Έβανς οι Ναρεντίνοι παρέμειναν παγανιστές μέχρι το 873 που ο Ωορυφάς τους έπεισε να ασπαστούν τον χριστιανισμό.[7] Ο Δόγης Όρσο Α΄ Παρτετσιπάτσιο και ο γιος του Τζοβάννι Β΄ Παρτετσιπάτσιο συμμάχησαν και έκλεισαν ειρήνη με τους Κροάτες αλλά με τους Ναρεντίνους εξακολουθούσαν πάντα οι Ενετοί να βρίσκονται σε σύγκρουση.[22]

Σερβική επαρχία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τα Δυτικά Βαλκάνια στα τέλη του 9ου αιώνα μ.Χ.

Η Συνθήκη ανάμεσα στους Φράγκους και τους Βενετούς ανανεώθηκε ξανά (880).[23] Ο Δόγης Πιέτρο Α΄ Καντιάνο έστειλε στρατεύματα εναντίον των Ναρεντίνων (887), οι Ναρεντίνοι ηττήθηκαν τον Αύγουστο του 887 στην Μακάρσκα και τα πέντε πλοία τους καταστράφηκαν με τσεκούρια.[10][23] Με την βοήθεια των γειτόνων τους οι Ναρεντίνοι συνέτριψαν τους Βενετούς και ο Δόγης τους σκοτώθηκε στην μάχη (18 Σεπτεμβρίου 887).[23] Τα Βενετικά Χρονικά δεν αναφέρουν από τότε συγκρούσεις με τους Κροάτες μέχρι το 948, έκλεισαν πιθανότατα ειρήνη και τους πλήρωναν φόρο υποτέλειας.[23] Την εποχή που κυβερνούσε ο βασιλιάς των Σέρβων Πέταρ Γκοϊνίκοβιτς (892-917) η Παγανία είναι ήταν τμήμα του Σερβικού πριγκιπάτου. Ο Πέταρ Γκοϊνίκοβιτς και ο Βυζαντινός διοικητής του Δυρραχίου Λέων Ραβδούχος συναντήθηκαν σε εδάφη των Ναρεντίνων για να οργανώσουν συμμαχία εναντίον των Βουλγάρων.[24] Ο τοπικός διοικητής Μιχαήλ της Ζαχλουμίας που είχε εκδιωχθεί από τον Πέτρο ενημέρωσε τους Βούλγαρους για τις διαπραγματεύσεις.[24] Ο Πέταρ Γκοϊνίκοβιτς ξεγέλασε τους Βούλγαρους (917) και προσάρτησε την Σερβία (924-927) μέχρι την εποχή που ο Τζεέσθλαβος της Σερβίας επέστρεψε αφού τον βοήθησαν οι Βυζαντινοί με την συμμαχία τους.[25] Το κράτος του Τζεέσθλαβου περιείχε και την Παγανία, την δεκαετία του 940 τα νησιά Μπρατς και Χβαρ που ανήκαν στο Κροατικό βασίλειο ενσωματώθηκαν στην Σερβική επαρχία των Ναρεντίνων.[26] Οι Ναρεντίνοι εκμεταλλεύτηκαν τις ταραχές που ξέσπασαν στην Κροατία όταν πέθανε ο Κρέζιμιρ Α΄ της Κροατίας (945) και κατέλαβαν τα νησιά Βις και Λάστοβο.[24] Ο Δόγης Πιέτρο Γ΄ Καντιάνο έστειλε 33 πολεμικές γαλέρες Ναρεντίνων (948) αλλά ηττήθηκε.[26] Οι Βενετοί ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν φόρο στους Ναρεντίνους για την ασφαλή τους διέλευση.[24] Η Σερβία κατέρρευσε με τον θάνατο του Τζεέσθλαβου (960) και χωρίστηκε σε μικρότερα κρατίδια.[24]

Η οριστική ήττα και διάλυση από τους Βενετούς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Δημοκρατία της Βενετίας σε συμμαχία με την επικυρίαρχο της Βυζαντινή αυτοκρατορία απέκτησε τον έλεγχο στις περιοχές της Δαλματικής Κροατίας (998). Η Κροατία ήταν διαιρεμένη, οι Ναρεντίνοι ήταν αυτόνομοι με συνεχείς επιδρομές μέσω της πειρατείας στους Βενετούς και τους συμμάχους τους.[27] Οι υπόλοιπες Δαλματικές πόλεις που ήθελαν να απαλλαγούν από την δράση των Ναρεντίνων δήλωσαν συμμαχία με την Βενετία.[27] Οι ενέργειες αυτές θα οδηγήσουν στην ήττα από τους Βενετούς και την διάλυση τους, τον 11ο αιώνα οι Ναρεντίνοι ήταν τμήμα του Κροατικού βασιλείου.[28] Ο Δόγης Πιέτρο Β΄ Ορσεόλο αναζήτησε ειρήνη ανάμεσα σε Κροάτες και Ναρεντίνους (9 Μαίου 1000), ήθελε να λήξει ο Κροάτο-Βουλγαρικός πόλεμος ώστε να προστατεύσει το εμπόριο της Βενετίας στις Δαλματικές ακτές. Με έξι πλοία έκαψε χωρίς δυσκολία τις ανατολικές ακτές της Αδριατικής, μονάχα οι Ναρεντίνοι του αντιστάθηκαν οι οποίοι λεηλάτησαν αγαθά και 40 εμπόρους από το Ζαντάρ. Ο δόγης συνέλαβε 10 πλοία Νερεντίνων κοντά στο νησί Κάσα και μετέφερε θριαμβευτικά τα λάφυρα στο Σπλιτ. Οι Νερεντίνοι απεσταλμένοι ήρθαν και ζήτησαν απελευθέρωση των αιχμαλώτων, ο δόγης συμφώνησε μόνο αν οι αρχηγοί τους γονατίσουν μπροστά του, ζήτησε επίσης κατάργηση της φορολογίας και ελεύθερη διακίνηση των Βενετσιάνικων πλοίων στην Αδριατική Θάλασσα. Ο Πιέτρο Β΄ ελευθέρωσε όλους τους αιχμαλώτους εκτός από 6 Ναρεντίνους που τους κράτησε ομήρους, οι περισσότεροι Ναρεντίνοι υποτάχθηκαν. Οι κάτοικοι της Κόρτσουλας του κήρυξαν τον πόλεμο αλλά τελικά κατακτήθηκαν, το Λάστοβο που είχε την φήμη ότι ήταν ένα νησί παράδεισος για τους πειρατές εξακολουθούσε να αντιστέκεται. Ο Πιέτρο Β΄ διέταξε την εκκένωση της πρωτεύουσας του Λάστοβο, η αντίσταση εξακολουθούσε να υπάρχει αλλά τελικά το ισοπέδωσε.

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Fine 1991, σ. 306
  2. ↑ Živković 2012b, σσ. 11–12
  3. ↑ Ančić 2011, σ. 255
  4. ↑ Moravcsik 1967, σσ. 152, 164–165
  5. ↑ Fine 2006, σ. 62
  6. ↑ Fine 2006, σ. 39
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Evans 2007, σ. 363
  8. ↑ 8,0 8,1 Ćorović 2001, ch. "Prva srpska država"; Narayan 2009, σ. 3
  9. ↑ 9,0 9,1 Filozofski fakultet 1964, σ. 147
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Fine 2006, σ. 37
  11. ↑ Kostić 1963, σ. 23
  12. ↑ Šišić 1990, σ. 321
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 Ćorović 2001, ch. "Prva srpska država"
  14. ↑ 14,0 14,1 Šišić 1990, σ. 328
  15. ↑ Klaić 1971, σ. 217
  16. ↑ Klaić 1972, σ. 73
  17. ↑ Fine 2006, σσ. 37–38
  18. ↑ 18,0 18,1 Narayan 2009, σ. 4
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Ćorović 2001, ch. "Pokrštavanje Južnih Slovena"
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Ferjančić 1997, σ. 15
  21. ↑ Živković 2008, σ. 165
  22. ↑ Klaić 1972, σ. 80
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Brković 2001, σ. 32
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Ćorović 2001, ch. "Srbi između Vizantije, Hrvatske i Bugarske"
  25. ↑ Fine 1991, σ. 159
  26. ↑ 26,0 26,1 Šišić 1990, σ. 436
  27. ↑ 27,0 27,1 Fine 1991, σ. 276
  28. ↑ Ćirković 2004, σ. 24

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Ančić, Mladen (2011). "Miho Barada i mit o Neretvanima". Povijesni prilozi (in Croatian). 41: 17–43.
  • Ančić, Mladen (2011). "Ranosrednjovjekovni Neretvani ili Humljani: Tragom zabune koju je prouzročilo djelo De administrando imperio" [The Early Medieval Narentines or Chulmians: Tracing the confusion caused by De administrando Imperio]. In Lučić, Ivica (ed.). Hum i Hercegovina kroz povijest: Zbornik radova.
  • Brković, Milko (October 2001). "The Papal Letters of the second half of the IXth Century to addressees in Croatia". Radovi (in Croatian). Institute for Historical Sciences of the Croatian Academy of Sciences and Arts in Zadar (43): 29–44. Retrieved 27 July 2012.
  • Budak, Neven (1994). Prva stoljeća Hrvatske. Hrvatska sveučilišna naklada.
  • Budak, Neven (2018), Hrvatska povijest od 550. do 1100. [Croatian history from 550 until 1100], Leykam international.
  • Ćirković, Sima (2004). The Serbs. Malden: Blackwell Publishing.
  • Ćorović, Vladimir (2001) [1997]. Istorija srpskog naroda (in Serbo-Croatian) (Internet ed.). Belgrade: Ars Libri.
  • Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Dvornik, F.; Jenkins, R. J. H.; Lewis, B.; Moravcsik, Gy.; Obolensky, D.; Runciman, S. (1962). P. J. H. Jenkins (ed.). De Administrando Imperio: Volume II. Commentary. University of London: The Athlone Press.
  • Dvornik, F. (1970). Byzantine missions among the Slavs. Rutgers University Press.
  • Evans, Arthur (2007). Through Bosnia and the Herzegovina on Foot During the Insurrection, August and September 1875. Cosimo, Inc.
  • Ferjančić, Božidar (1997). Basile Ier et la restauration du pouvoir byzantin au IXème siècle (in Serbian). Vol. 36. Naučno delo.
  • Filozofski fakultet (1964). Zbornik Filozofskog fakulteta. Vol. 8. Univerzitet u Beogradu; Naučno delo.
  • Fine, John V. A. Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor: University of Michigan Press.
  • Fine, John Van Antwerp Jr. (2006). When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
  • Goldstein, Ivo (1995). Hrvatski rani srednji vijek [Croatian Early Medieval]. Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu.
  • Gračanin, Hrvoje (2008). "Od Hrvata pak koji su stigli u Dalmaciju odvojio se jedan dio i zavladao Ilirikom i Panonijom: Razmatranja uz DAI c. 30, 75-78". Povijest U Nastavi (in Croatian). VI (11): 67–76.
  • Institut za hrvatsku povijest (1974). Radovi (in Serbo-Croatian). Vol. 6–7. Institut.
  • Janković, Đorđe (2007). Српско поморје од 7. до 10. столећа (PDF) (in Serbian). Srpsko arheološko društvo.
  • Klaić, Vjekoslav (1972). Povijest Hrvata od najstarijih vremena do svršetka XIX stoljeća (in Croatian). Nakladni zavod Matice hrvatske.
  • Klaić, Nada (1971). Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku (in Croatian). Školska knjiga.
  • Kostić, Lazo M. (1963). Srpska istorija i srpsko more (in Serbian). Srpska misao.
  • Moravcsik, Gyula, ed. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2nd revised ed.). Washington D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
  • Narayan, S. S. (2009). Sea pirates. Sumit Enterprises.
  • Šišić, Ferdo (1990). Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara (in Croatian). Nakladni zavod Matice hrvatske.
  • Vedriš, Trpimir (2015). "Balkanske sklavinije i Bugarska – Hrvatska u međunarodnom kontekstu" [Balkan 'sklavinias' and Bulgaria – Croatia in the international context]. In Zrinka Nikolić *Jakus (ed.). Nova zraka u europskom svjetlu: Hrvatske zemlje u ranome srednjem vijeku (oko 550 − oko 1150) [Croatian lands in the Early Middle Ages (o. 550. – o. 1150.)] (in Croatian). *Zagreb: Matica hrvatska.
  • Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX—XII vek) (in Serbian). Belgrade.
  • Živković, Tibor (2008). Forging unity: The South Slavs between East and West 550-1150. Belgrade: The Institute of History, Čigoja štampa.
  • Živković, Tibor (2012a). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History.
  • Živković, Tibor (2012b). "Неретљани – пример разматрања идентитета у раном средњем веку" [Arentani - an Example of Identity Examination in the Early Middle Ages]. Istorijski časopis. 61: 11–25.
  • Кунчер, Драгана (2009). Gesta Regum Sclavorum. Vol. 1. Београд-Никшић: Историјски институт, Манастир Острог.
  • Живковић, Тибор (2009). Gesta Regum Sclavorum. Vol. 2. Београд-Никшић: Историјски институт, Манастир Острог.
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ναρεντίνοι&oldid=10587234"