Andranik Ozanjan
Generalo Andranik Toros Ozanjan (armene Զորավար Անդրանիկ Թորոսի Օզանյան) (1865 - 1927) estis armena militisto kaj batalanto por la libereco de la armenoj. Li estas agnoskata kiel nacia armena heroo. Antaŭ la katedralo Sankta Gregorio la Iluminanto, Erevano, inaŭgurita en 2001 por celebri la 1700-jariĝon de ŝtata kristanismo en Armenio, troviĝas statuo de Andranik sur du ĉevaloj[1].
Li naskiĝis en Şebinkarahisar, Okcidenta Armenio. Post la frua perdo de sia edzino kaj du filoj, Andranik aliĝis al la movado por la liberiĝo de armenoj disde la Otomana Imperio, kaj partoprenis en diversaj politikaj partioj. Sed estis en Konstantinopolo, kie li arigis la gvidantojn de la politika pensmaniero pri la sendependeco de Armenio, kiu plifirmigis liajn idealojn kaj celojn. Li akceptis ĉiujn misiojn destinitajn por li kaj post la forpaso dum batalo de la grupa gvidanto, Serob Aghbiur, estis li kiu sukcedis lin. Andranik partoprenis en la Balkanaj militoj de 1912-1913. Dum la Unua Mondmilito, partoprenis en la militkampanjo en Kaŭkazio kie estis nomumata generalo de la armenaj volontulaj trupoj de la Rusa armeo[2].
Andranik estis unu el la aktivaj anoj de la armen-naciisma politika partio Henĉako. Sed diverĝaj ideoj pri la partia politiko igis lin foriri de ĝi kaj aliĝi al la Daŝnako[3][1][4].
La sendependeco de Armenio nur estis efemera revo pro la aneksado de la armena teritorio al la nova Sovetio kaj pro la arĥivado de la Traktato de Kars. La batalo ne plu havis sencon por li kaj foriris el Armenio por vojaĝi tra Eŭropo kaj fine al Usono en Fresno en 1922, kie li fine loĝis kun nova edzino. Lia nomo kaj famo permesis al li kolekti fondusojn por helpi armenajn orfojn.
Lia sano ne bone fartis kaj en sanejo de Chico en Kalifornio li forpasis la 31-an de aŭgusto 1927. Li estis entombigita en la tombejo Ararat de Fresno la 7-an de septembro 1927. Kelkajn monatojn pli malfrue lia korpo estis eltombigita kaj repatriigita al Parizo en la tombejo Père-Lachaise, kie oni elstarigis statuon por dua enterigo. En februaro 2000, liaj cindroj estis senditaj al Armenio kie ili ripozas en la tombejo Jeraplur post kiam Armenio fariĝis sendependa kiel lia revo[5].
Andranik venas de André plus la armena sufikso -ik ekvivalenta al la esperantaj ĉj kaj nj. Do, Andranik signifas Anĉjo aŭ Andy en la angla[6].
Frua vivo
[redakti | redakti fonton]
Andranik Ozanjan naskiĝis la 25-an de februaro 1865, en Ŝabin-Karahisar , vilajeto Sivas, Otomana Imperio, filo de Mariam kaj Toros Ozanjan. Andranik signifas "unuenaskito" en la armena lingvo. Liaj patraj prapatroj venis de la proksima vilaĝo Ozan en la frua 18-a jarcento kaj ekloĝis en Ŝabin-Karahisar por eviti persekuton de la turkoj[7]. Liaj prapatroj prenis la familian nomon Ozanjan honore al sia hejmurbo. La patrino de Andranik mortis kiam li estis unujara kaj lia pli aĝa fratino Nazeli prizorgis lin[7]. Andranik iris al la tiea Musheghjan Lernejo de 1875 ĝis 1882 kaj poste laboris en la lignaĵejo de sia patro. Li edziĝis en la aĝo de 17 jaroj[8], sed lia edzino mortis nur unu jaron poste, naskante ilian filon, kiu ankaŭ mortis tagojn post la naskiĝo[7].
La situacio de la armenoj en la Otomana Imperio plimalboniĝis sub la regado de Abdul Hamid la 2-a, kiu celis unuigi ĉiujn islamanojn sub sia regado[9]. En 1882, Andranik estis arestita pro atakado al turka ĝendarmo pro mistraktado de armenoj. Kun la helpo de siaj amikoj, li eskapis el malliberejo. Li ekloĝis en la otomana ĉefurbo Konstantinopolo en 1884 kaj restis tie ĝis 1886, laborante kiel ĉarpentisto[10]. Li komencis siajn revoluciajn agadojn en 1888 en la provinco Sivas[11][12]. Andranik aliĝis al la partio Hunĉak en 1891[13]. Li estis arestita en 1892 pro partopreno en la murdo de la estro de polico de Konstantinopolo, Jusup Mehmet Bej, konata pro sia kontraŭarmenismo[11][12], la 9-an de februaro[14]. Andranik denove eskapis el malliberejo. En 1892, li aliĝis al la nove kreita Armena Revolucia Federacio (ARF aŭ Daŝnakcucjun[12][15]). Dum la Hamidaj masakroj, Andranik kun aliaj fidajoj defendis la armenajn vilaĝojn Muŝ kaj Sasun de atakoj de la turkoj kaj la kurdaj hamidaj trupoj. La masakroj, okazintaj inter 1894 kaj 1896 kaj nomataj laŭ sultano Abdul Hamid la 2-a, mortigis inter 80.000 kaj 300.000 homojn[16]. En 1897, Andranik iris al Tbiliso, la plej granda urbo de Kaŭkazo kaj tiutempa ĉefa centro de armena kulturo, kie troviĝis la sidejo de ARF[12]. Andranik revenis al turka Armenio "konfidita kun ampleksaj potencoj, kaj kun granda liverado de armiloj" por la fidajoj[15]. Pluraj dekdoj da rusiaj armenoj aliĝis al li, kun kiu li iris al la regiono Muŝ-Sasun, kie Aghbjur Serob militadis[17]. La fortoj de Serob jam establis duonsendependajn armenajn areojn forpelante la otomanajn registarajn reprezentantojn[18].
Gvidanto de la fidajoj
[redakti | redakti fonton]
Aghbjur Serob, la ĉefa estro de la fidajoj en la 1890-aj jaroj[12], estis mortigita en 1899 de kurda estro, Buŝare Ĥalil Bej. Monatojn poste, Bej faris pliajn abomenaĵojn kontraŭ la armenoj mortigante pastron, du junajn virojn kaj 25 virinojn kaj infanojn en vilaĝo de Sasun en Talvorik[17]. Andranik anstataŭigis Serob kiel la estro de la armenaj neregulaj trupoj "kun 38 vilaĝoj sub lia komando"[12] en la regiono Muŝ-Sasun de Okcidenta Armenio[19][15] , kie vivis "milita duon-sendependa armena kamparana klaso". Andranik celis mortigi Bej-on; li kaptis kaj laŭdire senkapigis la kurdan estron, kaj prenis la medalon donitan al Bej fare de sultano Abdul Hamid la 2-a[17]. Andranik tiel gajnis senkontestan aŭtoritaton inter siaj fidajoj[20].
Kvankam grupetoj de armenaj fidajoj faris armitan lukton kontraŭ la otomana ŝtato kaj la kurdaj triboj, la situacio en okcidenta Armenio plimalboniĝis kiam la eŭropaj potencoj staris indiferentaj al la armena afero. Artikolo 61 de la Berlina Traktato de 1878 intencis, ke la otomana registaro "efektivigu, sen plua prokrasto, la plibonigojn kaj reformojn postulitajn de lokaj postuloj en la provincoj loĝataj de la armenoj, kaj garantii ilian sekurecon kontraŭ la ĉerkesoj kaj kurdoj" restis ne efektivigita[21] . Laŭ Christopher J. Walker, la atento de la eŭropaj potencoj estis sur Makedonio, dum Rusio "tute ne emis reaktivigi la armenan aferon"[22].
Monaĥejo de Batalo de Sanktaj Apostoloj
[redakti | redakti fonton]
En novembro 1901 la fidajoj interbatalis kun la otomanaj soldatoj en kio poste iĝis konata kiel la Batalo de Monaĥejo Sanktaj Apostoloj. Unu el la plej konataj epizodoj de la revoluciaj agadoj de Andranik, ĝi estis provo de la otomana registaro subpremi liajn agadojn. Ĉar Andranik akiris pli da influo en la regiono, pli ol 5 000 turkaj soldatoj estis senditaj por sufofi lin kaj sian bandon. La turkoj postkuris kaj fine ĉirkaŭiris lin kaj liajn virojn, ĉirkaŭ 50, ĉe la monaĥejo Arakelots (Sanktaj Apostoloj) komence de novembro. Regimento sub la komando de Feriĥ Paŝa kaj Ali Paŝa sieĝis la fortikigitan monaĥejon. La turkaj generaloj gvidantaj la armeon de dek du cent viroj petis al la fidajoj negoci sian kapitulacon[23].
Post semajnoj da rezisto kaj intertraktado, en kiuj armenaj pastroj kaj la estro de Muŝ kaj eksterlandaj konsuloj partoprenis, Andranik kaj liaj kunuloj forlasis la monaĥejon kaj fuĝis en grupetoj. Laŭ Leon Trockij , Andranik, vestita per la uniformo de turka oficiro, "ĉirkaŭiris la tutan gardistaron, parolante kun ili en bonega turka lingvo", kaj "samtempe montrante la eliron al siaj propraj viroj.[12][24]" Post trarompado de la sieĝo de la monaĥejo, Andranik akiris legendan statuson inter provincaj armenoj[25][26]. Li iĝis tiel populara ke la viroj kiujn li gvidis nomis linper la antaŭnomo. Andranik intencis altiri la atenton de la eksterlandaj konsuloj en Muŝ pri la malfacilaĵoj de la armenaj kamparanoj kaj doni esperon al la subpremataj armenoj de la orientaj provincoj. Laŭ Trockij, la "politika pensado de Andranik formiĝis en kadro de karbonara agado kaj diplomatia intrigo[15]."
1904 Ribelo de Sasun kaj eliro
[redakti | redakti fonton]
En 1903, Andranik postulis al la otomana registaro ĉesi la ĉikanadon kontraŭ la armenoj kaj efektivigi la reformojn en la armenaj provincoj[27]. La plejmulto el la armenaj milicoj koncentriĝis en montara regiono de Sasun, areo de ĉirkaŭ 12.000 km 2 kun granda armena plimulto: 1,769 armenaj hejmoj kaj 155 kurdaj kiuj estis tradicie konsiderita la ĉefa operaca areo[28]. La regiono estis en "stato de revolucia tumulto" ĉar la lokaj armenoj rifuzis pagi impostojn dum la pasintaj sep jaroj[18][29]. Andranik kaj dekoj da aliaj fidajoj inkluzive de Hrajr kaj Sebuh kunvenis en la vilaĝo Gelieguzan en la tria trimestro de 1903 por administri la estontan defendon de la armenaj vilaĝoj kontraŭ eblaj turkaj kaj kurdaj atakoj. Andranik proponis vastan ribelon de la armenaj regionoj Tarono kaj Vaspurakano ; Hrajr kontraŭis lian opinion kaj sugestis malgrandan lokan ribelon en Sasuno, ĉar al la armenaj neregulaj trupoj mankis rimedoj. La sugesto de Hrajr estis fine aprobita de la fidaja kunveno. Andranik estis elektita kiel ĉefa estro de la ribelo[30].
La unuaj kolizioj okazis en januaro 1904 inter la fidajoj kaj kurdaj neregulaj trupoj subtenataj de la otomana registaro. La turka ofensivo ekis komence de aprilo kun ĉirkaŭ 10.000 ĝis 20.000 soldatoj kaj 7.000 kurdaj neregulaj trupoj kontraŭ 100 ĝis 200 armenaj fidajoj kaj 700 ĝis 1.000 lokaj armenaj viroj[31]. Hrajr estis mortigita dum la intensa batalado. Andranik pluvivis kaj rekomencis la batalon[32]. Inter 7 000 kaj 10 000 armenaj civiluloj estis mortigitaj dum la du monatoj de la ribelo[33], dum ĉirkaŭ 9 000 restis senhejmaj. Ĉirkaŭ 4.000 vilaĝanoj de Sasun estis devigitaj ekziliĝi post la ribelo[30][29].
Post semajnoj da batalado kaj kanonbombado de la armenaj vilaĝoj[34], la otomanaj trupoj kaj kurdaj neregulaj trupoj subpremis la ribelon antaŭ majo 1904; ili pli multis ol la armenaj trupoj plurfoje. Negravaj kolizioj okazis poste[18][32]. Laŭ Christopher J. Walker, la fidajoj venis "proksima al organizado de ribelo kaj skuado de otomana potenco en Armenio", sed "eĉ tiam estis nepenseble ke la imperio perdus ion el ĝia teritorio, ĉar la ideo de interveno estis malproksime de Rusio[22]". Trockij skribis, ke internacia atento estis pri la Rusa-Japana Milito kaj la ribelo pasis plejparte nerimarkita de la eŭropaj potencoj[34] kaj Rusio[34].
En julio-aŭgusto 1904, Andranik kaj liaj fidajoj atingis la lagon Van kaj atingis la insulon Aĥtamar per velŝipoj[35][34]. Ili eskapis al Persio tra Van en septembro 1904[35], "lasante nur heroan memoron." Trockij deklaris ke ili estis devigitaj forlasi turkan Armenion por eviti pliajn mortigojn de armenoj kaj malaltigi la streĉitecojn[34], dum Catur Aghajan skribis ke Andranik forlasis la Otomanan Imperion ĉar li serĉis "kolekti novajn rimedojn kaj trovi praktikajn programojn "por la armena lukto"[10].
Enmigrado kaj konflikto kun la ARF
[redakti | redakti fonton]
El Persio Andranik translokiĝis al Kaŭkazo[12], kie li renkontis la armenajn estrojn en Bakuo kaj Tbiliso. Li tiam forlasis Rusion kaj vojaĝis al Eŭropo[26], kie li okupiĝis pri pledado por subteni la nacian liberigan lukton de la armenoj. En 1906 en Ĝenevo, li publikigis libron pri militaj taktikoj. La plej granda parto de la laboro temis pri liaj agadoj kaj la strategioj kiujn li uzis dum la la ribelo de Sasun en 1904[10][35].
En februaro-marto 1907, Andranik iris al Vieno por partopreni en la kvara kongreso de la Armena Revolucia Federacio. La ARF, kiu asociiĝis kun politikaj grupoj de enmigrintoj en Eŭropo ekde 1902, diskutis kaj aprobis la intertraktadon kun la Junaj Turkoj, kiuj poste faris la Armenan genocidon, por faligi la sultanon Abdul Hamid la 2-a. Andranik forte denuncis ĉi tiun kunlaboron kaj forlasis la partion[18][36]. En 1908, la ARF petis al Andranik translokiĝi al Konstantinopolo kaj nomumi sian kandidatecon en la elekto de la otomana parlamento, sed li malakceptis la oferton, dirante "Mi ne volas sidi tie kaj fari nenion"[37][38]. Andranik distanciĝis de aktivaj politikaj kaj militaj aferoj dum kelkaj jaroj.
Unua Balkana Milito
[redakti | redakti fonton]
En 1907 Andranik ekloĝis en Sofio, kie li renkontis la gvidantojn de la Interna Makedona Revolucia Organizo, inkluzive de revoluciulo Boris Sarafov, kaj la du promesis labori kune por la subpremataj popoloj de Armenio kaj Makedonio[34][39]. Dum la Unua Balkana Milito (1912-1913), Andranik gvidis kompanion de 230 armenaj volontuloj, parto de la Makedona-Adrianopola Volontula Korpo de Aleksandar Protogerov ene de la bulgara armeo, kontraŭ la Otomana Imperio[12][40][41]. Li kundividis la komandadon kun Garegin Nĵdeh[42]. Sur la kontraŭa flanko, ĉirkaŭ 8.000 armenoj batalis por la Otomana Imperio[43]. Andranik ricevis la rangon de ĉefleŭtenanto fare de la bulgara registaro[35]. Li distingiĝis en pluraj bataloj, inkluzive en la Batalo de Merhamli, kiam li helpis la bulgarojn kapti turkan komandanton Javer Paŝao[44][45]. Andranik estis honorita per la Ordeno de Braveco fare de generalo Protogerov en 1913[45][46] . Tamen, Andranik dissolvis siajn trupojn en majo 1913, kaj antaŭvidante la militon inter Bulgario kaj Serbio li "demisiis al vilaĝo proksime al Varna, kaj vivis kiel kamparano ĝis aŭgusto 1914"[35].
Unua Mondmilito
[redakti | redakti fonton]
Kun la ekapero de Unua mondmilito en julio 1914 inter Rusio, Francio kaj Britio sur unu flanko kaj Germanio, la Otomana Imperio kaj Aŭstrio sur la alia, Andranik forlasis Bulgarion kaj vojaĝis al Rusio[12]. Li estis nomumita komandanto de la unua armena volontula bataliono fare de la rusa registaro. De novembro 1914 ĝis aŭgusto 1915, Andranik partoprenis en la militkampanjo en Kaŭkazio kiel ĉefkomandanto de la unua armena bataliono de ĉirkaŭ 1200 volontuloj ene de la Imperia Rusa Armeo[47][45]. La bataliono de Andranik aparte elstaris en la Batalo de Dilman en aprilo 1915[12]. Per la venko ĉe Dilman, la rusaj kaj armenaj trupoj sub la ordonrajto pri generalo Nazarbekjan, efike maldaŭrigis la turkojn invadi Kaŭkazon tra irana Azerbajĝano[45][48].
Laŭlonge de 1915, la Armena genocido estis survoje en la Otomana Imperio[48]. Antaŭ la fino de la milito, praktike ĉiuj la armenaj loĝantoj en sia praula patrujo estis aŭ mortigitaj aŭ devigitaj ekziliĝi fare de la otomana registaro. Laŭtakse 1,5 milionoj da armenoj mortis en la procezo, tiel metante finon al, minimume, du mil jaroj da armena ĉeesto en Okcidenta Armenio[49][50]. La sola grava rezisto al la turkaj abomenaĵoj okazis en Van[51].
La turka armeo sieĝis la urbon sed la lokaj armenoj, sub la gvidado de Aram Manukjan, tenis ilin eksteren ĝis la armenaj volontuloj atingis Van, devigante la turkojn retiriĝi[52]. Andranik kun sia trupo eniris en Van la 19-an de majo 1915[48]. Andranik poste helpis al la rusa armeo ekregi super Ŝataĥ, Moks kaj Tatvan sur la suda bordo de Lago Van[53]. Dum la somero de 1915, la armenaj volontulaj trupoj diseriĝis kaj Andranik iris al Tbiliso por varbi pli da volontuloj kaj daŭrigis la batalon de novembro 1915 ĝis marto 1916. Kun la subteno de Andranik, la urbo Muŝ estis kaptita de la rusoj en Februaro 1916[52]. En rekono de generala leŭtenanto Theodore G. Chernozubov, la sukcesoj de rusa armeo en multaj lokoj estis signife asociitaj kun la batalado de la unua armena bataliono, estrita de Andranik. Ĉernozubov laŭdis Andranikon kiel kuraĝan kaj spertan ĉefon, kiu bone komprenis la batalsituacion; Ĉernozubov priskribis lin kiel estron de milico, ĝuante grandan prestiĝon inter la volontuloj[54].
La situacio draste ŝanĝiĝis en 1916 kiam la rusa registaro ordonis malmobilizi la armenajn volontulajn unuojn kaj malpermesis ĉian armenan civitanan agadon[51]. Andranik eksiĝis kiel komandanto de la unua armena bataliono[52]. Malgraŭ la pli fruaj rusaj promesoj, ilia plano por la regiono estis igi Okcidentan Armenion integra parto de Rusio kaj "eble reloĝigi ĝin de rusaj kamparanoj kaj kozakoj"[55]. Richard Hovannisian skribis ke ĉar la "rusaj armeoj regis firme la plej grandan parton de la Armena altebenaĵo antaŭ la somero de 1916, ne plu necesis elspezi dolĉajn vortojn al la armenoj"[56]. Laŭ Catur Aghajan, Rusio uzis la armenajn volontulojn por siaj propraj interesoj[52]. Andranik kaj aliaj armenaj volontuloj, seniluziigitaj de la rusa politiko, forlasis la fronton en julio 1916[52].
Rusia revolucio kaj turka reokupado
[redakti | redakti fonton]
La Februara Revolucio estis pozitive akceptita de la armenoj ĉar ĝi finis la aŭtokratecan regadon de Nikolao la 2-a[54]. La Speciala Transkaŭkaza Komitato (konata kiel OZAKOM) estis starigita en la Suda Kaŭkazio fare de la Rusa Provizora Registaro[56]. En aprilo 1917, Andranik iniciatis la eldonadon de la ĵurnalo Hajastan (Armenio) en Tbiliso[54][57]. Vahan Totovenc fariĝis la redaktoro de ĉi tiu nepartia, otomana armen-orientita gazeto. Ĝis decembro 1917, Andranik restis en la Suda Kaŭkazio, kie li klopodis helpi la armenajn rifuĝintojn de la Otomana Imperio serĉi bazajn bezonojn[58]. La dekreto de la provizora registaro de la 9-a majo 1917 metis turkan Armenion sub civilan administracion, kun la armenoj tenante ŝlosilajn poziciojn[56]. Ĉirkaŭ 150 000 lokaj armenoj komencis rekonstrui detruitan turkan Armenion; tamen la rusaj armeaj unuoj iom post iom diseriĝis kaj multaj soldatoj dizertis kaj revenis al Rusio[52].
Post la Oktobra Revolucio de 1917, la kaosa retiriĝo de rusaj trupoj el Okcidenta Armenio pliiĝis[59]. Bolŝevika Rusio kaj la Otomana Imperio subskribis la Armisticon de Erzincan la 5-an de decembro 1917, metante finon al la malamikecoj. La soveta rusa registaro formale agnoskis la rajton je memdecido de la otomanaj armenoj en januaro 1918, sed la 3-an de marto 1918, Rusio subskribis la Traktaton de Brest-Litovsk kun la Centraj Potencoj, cedante Okcidentan Armenion kaj grandajn areojn en Orienta Eŭropo por koncentrigi ĝiajn fortojn kontraŭ la blankuloj en la Rusia enlanda milito[60].
En decembro 1917, ĉar la rusaj sekcioj amase forlasis la regionon, la rusa komando rajtigis la formadon de la Armena Korpuso sub la Transkaŭkaza Komisariato. Sub la komando de generalo Tovmas Nazarbekian, la Korpuso estis poziciigita en la unua linio de Van al Erzincan, urbo kun ĉirkaŭ 20 000 homoj. Du el la tri sekcioj de la trupoj konsistis el rusaj armenoj, dum Andranik komandis la turkan (okcidentan) armenan divizion[61]. La kartvelaj trupoj patrolis la areon inter Erzincan kaj Nigra Maro. Hovannisian deklaras, ke la solaj "pluraj miloj da viroj nun defendis 300-mejlan fronton antaŭe garantiitan de duonmiliono da rusaj ordinaruloj"[62]. Ekde decembro 1917, Andranik komandis la armenajn trupojn en Erzurum. En januaro 1918, li estis nomumita komandanto de la okcidenta armena divizio de la Armena Korpuso kaj ricevis la rangon de generala majoro per la komando de Kaŭkaza Fronto. Andranik ne povis defendi Erzurum por longa tempo kaj la pli multaj turkoj konkeris la urbon la 12-an de marto 1918, devigante la armenajn loĝantojn evakui la urbon[63][61][12].
Dum la transkaŭkaza delegacio kaj la turkoj okazigis konferencon en Trebizond, ĝis marto kaj aprilo la turkaj trupoj, laŭ Walker, "superis la provizoran starigon de armena regado en turka Armenio, estingante la esperon tiel lastatempe levitan"[64]. Hovannisian skribis, "la batalo por turka Armenio estis rapide decidita; la lukto por rusa Armenio nun estis proksima"[61]. Post kiam la turkoj kaptis Erzurum, la plej grandan urbon en turka Armenio, Andranik retiriĝis tra Kars, pasis tra Aleksandropol kaj Ĝalaloghli, kaj alvenis en Dsegh antaŭ la 18-a de majo[65]. Komence de aprilo 1918, la turkaj trupoj atingis la antaŭmilitajn internaciajn limojn. Andranik kaj lia trupo en Dsegh ne povis partopreni en la bataloj de Sardarapat[64],Aparan kaj Karakilisa[65].
Unua Respubliko Armenio
[redakti | redakti fonton]
Ĉar la otomanaj trupoj estis efike haltigitaj en Sardarapat, la Armena Nacia Konsilio deklaris la sendependecon de la rusaj armenaj teritorioj la 28-an de majo 1918. Andranik kondamnis ĉi tiun movon kaj denuncis la Armenan Revolucian Federacion[66]. Kolera kontraŭ la Daŝnakoj, li preferis bonajn rilatojn kun bolŝevika Rusio anstataŭe[12][65]. Andranik rifuzis agnoski la Respublikon Armenio ĉar pro la Traktato de Batumo ĝi "estis nur polvokovrita provinco sen turka Armenio kies savon la armenoj serĉis dum 40 jaroj.[67][68]" Komence de junio Andranik foriris de Diliĝano kun miloj da rifuĝintoj; ili vojaĝis tra Jelenovka , Nor-Bajazet kaj Daralagyaz , kaj alvenis en Naĥiĉevano la 17-an de junio. Li poste provis helpi la armenajn rifuĝintojn de Van en Ĥoj , Irano. Li serĉis ligi la britajn trupojn en norda Irano, sed post renkontado de granda nombro da turkaj soldatoj li retiriĝis al Naĥiĉevano[67]. La 14-an de julio 1918, li proklamis Naĥiĉevanon integra parto de Rusio. Lia movado estis bonvenigita de armena bolŝeviko Stepan Ŝahumjan kaj sovetia gvidanto Vladimir Lenin[12][69].
Zangezuro
[redakti | redakti fonton]
Ĉar la turkaj trupoj moviĝis direkte al Naĥiĉevano, Andranik kun sia armena Divizio de Specialaj Atakoj moviĝis al la montara regiono Zangezuro por starigi defendon[70]. Antaŭ mezo de 1918, la rilatoj inter la armenoj kaj azeroj en Zangezuro sufiĉe malboniĝis. Andranik alvenis en Zangezuro en malfacila momento kun ĉirkaŭ 30.000 rifuĝintoj kaj ĉirkaŭkalkulata forto de inter 3.000 kaj 5.000 viroj. Li establis efektivan regadon de la regiono ĝis septembro. La rolo de Zangezuro estis decida ĉar ĝi estis ligpunkto inter Turkio kaj Azerbajĝano. Sub Andranik, la regiono fariĝis unu el la lastaj centroj de armena rezisto post la Traktato de Batumo[67].
La neregulaj trupoj de Andranik restis en Zangezuro ĉirkaŭitaj de islamaj vilaĝoj, kiuj regis la ŝlosilajn itinerojn ligantajn la malsamajn partojn de Zangezuro[67]. Laŭ Donald Bloxham , Andranik iniciatis la ŝanĝon de Zangezuro en firme armenan landon detruante islamajn vilaĝojn kaj provante etne unuecigi ĉefajn areojn de la armena ŝtato[71]. Malfrue en 1918, Azerbajĝano akuzis Andranikon je mortigado de senkulpaj azeraj kamparanoj en Zangezuro kaj postulis ke li retiru armenajn unuojn de la areo. Antranig Chalabian skribis ke, "Sen la ĉeesto de la generalo Andranik kaj lia Speciala Ataka Divizio, kio nun estas la distrikto Zangezuro de Armenio estus hodiaŭ parto de Azerbajĝano. Sen generalo Andranik kaj liaj viroj, nur miraklo povus savi la sesdek mil armenajn loĝantojn de la distrikto Zangezuro de kompleta neniigo fare de la turk-tataraj fortoj en la aŭtuno de 1918[72]"; li plue deklaris, ke Andranik "ne masakris pacajn tatarojn"[73]. La agadoj de Andranik en Zangezuro estis protestitaj fare de otomana generalo Halil Paŝa , kiu minacis la Daŝnakan registaron kun reprezalio pro la agoj de Andranik. La ĉefministro de Armenio Hovhannes Kaĉaznuni diris, ke li ne havas kontrolon pri Andranik kaj liaj fortoj[74].
Montara Karabaĥo
[redakti | redakti fonton]
La Otomana Imperio estis oficiale venkita en la Unua mondmilito kaj la Armistico de Mudros estis subskribita la 30-an de oktobro 1918. La otomanaj trupoj evakuis Montaran Karabaĥon en novembro 1918 kaj antaŭ la fino de oktobro de tiu jaro, la fortoj de Andranik estis koncentritaj inter Zangezuro kaj Karabaĥo[75]. Antaŭ moviĝi al Karabaĥo, Andranik certigis, ke la lokaj armenoj subtenos lin batali kontraŭ la azeroj. Meze de novembro 1918, li ricevis leterojn de karabaĥaj armenaj oficialuloj petantaj al li prokrasti la ofensivon por 10 tagoj por permesi intertraktadojn kun la islamanoj de la regiono. Laŭ Hovannisian, "la perdita tempo rezultis kerna". Fine de novembro, la fortoj de Andranik direktis sin al Ŝuŝo, La ĉefa urbo de Montara Karabaĥo kaj ĉefa armena kultura centro de la regiono. Post intensa batalo kontraŭ la kurdoj, liaj fortoj trarompis Abdalljar kaj la ĉirkaŭajn vilaĝojn[76].
Antaŭ frua decembro, Andranik estis 40 kilometrojn for de Ŝuŝo kiam li ricevis mesaĝon de brita generalo WM Thomson en Bakuo, sugestante ke li retiriĝu el Karabaĥo ĉar la mondmilito finiĝis kaj ĉiu plia armena armea agado influus en la solvo de la armena afero, kiu baldaŭ estis pripensota de la paca konferenco de 1919 en Parizo. Fidante la britojn, Andranik revenis al Zangezuro. La regiono estis lasita sub limigita regado de la Armena Karabaĥa Konsilio. La brita misio sub komando de Thomson alvenis en Karabaĥon en decembro 1918. Thomson insistis, ke la konsilio "agu nur en lokaj nepolitikaj aferoj", kio estigis malkontenton inter la armenoj[75]. "Arda tutturkisma" Ĥosrov bej Sultanov baldaŭ estis nomumita kiel la guberniestro de Karabaĥo kaj Zangezuro fare de Thomson por "dispremi ajnan agitadon en la regiono"[77]. Christopher J. Walker skribis ke "[Karabaĥo] kun sia granda armena plimulto restis azera dum la tuta antaŭsovetia kaj sovetia periodo" pro "la fido de Andranik pri la vorto de brita oficiro"[78].
Foriro
[redakti | redakti fonton]
Dum la vintro de 1918-1919, Zangezuro estis izolita de Karabaĥo kaj Erevano pro neĝo. La rifuĝintoj intensigis la malsatojn kaj epidemiajn kondiĉojn kaj cedis al inflacio. En decembro 1918, Andranik retiriĝis de Karabaĥo al Goris. Survoje, li renkontiĝis kun britaj oficiroj, kiuj sugestis, ke la armenaj unuoj restu en Zangezuro dum la vintro. Andranik konsentis tian proponon kaj la 23-an de decembro 1918, grupo de armenaj gvidantoj kunvenis en konferenco kaj konkludis, ke Zangezuro ne povas trakti la enfluon de rifuĝintoj ĝis printempo. Ili konsentis ke la unua logika paŝo por trankviligi la streĉitecon estis la riparo de kondiĉoj por pli ol 15,000 rifuĝintoj el Naĥiĉevano, la apuda distrikto evakuita de la otomanaj armeoj. Andranik kaj la konferenco alvokis la britojn provizi la rifuĝintojn dumtempe. Generalo WD Gibbon alvenis kun limigitaj provizoj kaj mono donacita de la armenoj de Bakuo, sed tio ne sufiĉis por subteni la rifuĝintojn[79] .
Fine de februaro 1919, Andranik estis preta forlasi Zangezuron. Gibbon sugestis, ke Andranik kaj liaj soldatoj foriru per Baku-Tbilisa fervojo en la stacio Jevlaĥ. Andranik malakceptis ĉi tiun planon kaj la 22-an de marto 1919, li forlasis Goris kaj vojaĝis trans Sisian tra profundaj neĝkovritaj zonoj al Daralagjaz, poste translokiĝis al la ebenaĵo Ararat kun siaj malmultaj miloj da viroj el la neregulaj trupoj[80].
Post trisemajna marŝo, liaj viroj kaj ĉevaloj atingis la stacidomon de Davalu . Lin renkontis Dro, la Helpministro pri Militaj Aferoj kaj Sargis Manasian, la Helpministro pri Internaj Aferoj, kiu proponis konduki lin viziti Erevanon, sed li malakceptis ilian inviton ĉar li kredis, ke la registaro Daŝnako perfidis la armenojn kaj respondecis pri la perdo de la granda patrujo kaj la neniigo de lia popolo[79]. Zangezuro fariĝis pli vundebla pro azeraj minacoj post kiam Andranik forlasis la distrikton. Krome, antaŭ la foriro de Andranik kaj liaj soldatoj, la lokaj armenaj trupoj petis subtenon de Erevano[80] .
La 13-an de aprilo 1919, Andranik atingis Eĉmiadzin, kie troviĝas la sidejo de la Katolikoso de ĉiuj armenoj kaj seve la Patrina Seĝo de la Armena Apostola Eklezio, kiuj helpis la trupojn prepariĝi por dissolvado[81]. Lia 5.000-forta divizio malpliiĝis ĝis nur 1.350 soldatoj. Kiel rezulto de la malkonsentoj de Andranik kun la daŝnaka registaro kaj la diplomatiaj intrigoj de la britoj en Kaŭkazo, Andranik dissolvis sian divizion kaj donis siajn havaĵojn kaj armilojn al la Katolikoso Georgo la 5-a[82]. La 27-an de aprilo 1919, li forlasis Eĉmiadzin akompanata de 15 oficiroj, kaj iris al Tbiliso per speciala trajno. Laŭ Blackwood, "novaĵoj pri lia vojaĝo vojaĝis pli rapide il li. Ĉe ĉiu stacio homamasoj atendadis por ekvidi sian nacian heroon.[81]" Li forlasis Armenion la lastan fojon; en Tbiliso li renkontiĝis kun la Ministro pri Eksteraj Aferoj de Kartvelio Evgeni Gegeĉkori kaj diskutis pri la kartvela-armena milito per traduko de Hovhannes Tumanjan[82] .
Lastaj jaroj
[redakti | redakti fonton]
De 1919 ĝis 1922, Andranik vojaĝis tra Eŭropo kaj Usono serĉante subtenon por la armenaj rifuĝintoj. Li vizitis Parizon kaj Londonon, kie li provis persvadi la aliancajn potencojn okupi turkan Armenion[12]. En 1919, dum lia vizito en Francio, Andranik ricevis la titolon de Legio de Honoro-Oficiro fare de prezidanto Raymond Poincaré[83]. Malfrue en 1919, Andranik gvidis delegacion al Usono por celvarbi ĝian subtenon por mandato por Armenio kaj monkolektado por la armena armeo[12][84][85]. Lin akompanis generalo Jaques Bagratuni kaj Hovhannes Kaĝaznuni. En Fresno, li gvidos la amasan kampanjon, kiu kolektis 500.000 usonajn dolarojn por la helpo de armenaj milit-rifuĝintoj[86] .
Reveninte al Eŭropo, Andranik edziĝis al Nevarte Kurkĝjan en Parizo la 15-an de majo 1922. Boghos Nubar estis ilia atestanto. Andranik kaj Nevarte translokiĝis al Usono kaj ekloĝis en Fresno, Kalifornio en 1922[87]. En sia novelo de 1936, Andranik de Armenio, armen-usona verkisto William Sarojan priskribis la alvenon de Andranik. Li skribis, "Ŝajnis, ke ĉiuj armenoj de Kalifornio estis ĉe la suda Pacifika deponejo en la tago, kiam li alvenis.[88]" Li diris, ke Andranik "estis viro ĉirkaŭ kvindekjaraĝa kun elganta armena kostumo. Li estis iom malpli ol ses futojn alta, tre solida kaj tre forta. Li havis malnovstilan armenan liphararon blankan. La esprimo de lia vizaĝo estis kaj feroca kaj afabla"[89]. En sia romano Call of the Plowmen (1979), Ĥaĉik Daŝtenc priskribas la vivon de Andranik en Fresno; li ŝanĝis la nomon de Andranik al Ŝapinand:
Post interbatalado kun la gvidantoj de la Ararata Respubliko kaj forlasado de Armenio, Ŝapinand ekloĝis en la urbo Fresno, Kalifornio. La kelo de lia domo transformiĝis en hotelon. Lia glavo, la fusilo Mosin-Nagant kaj lia milita uniformo pendis de la muro. Ĉi tie ankaŭ li konservis sian ĉevalon, kiun li venigis al Usono sur vaporŝipo. Tiuj armiloj, tiu uniformo, la griza papaĥo, la nigraj botoj kaj leoneca rajdĉevalo[90] , jen la persona riĉeco, kiun li posedis dum sia vivo. Lia komerco ne plu rilatis al armiloj. Ŝapinand pasigis sian liberan tempon farante malgrandajn lignajn seĝojn en sia hotelo. Multaj homoj, rifuzantaj aĉeti la kvalitajn usonajn fotelojn, aĉetis liajn simplajn, unuj por uzi, aliajn kiel memoraĵojn[91].
Morto
[redakti | redakti fonton]
En februaro 1926, Andranik forlasis Fresnon por ekloĝi en San-Francisko en malsukcesa provo reakiri sian sanon. Laŭ lia mortatesto trovita en la registroj de Butte County, Kalifornio, Andranik mortis pro angino la 31-an de aŭgusto 1927 en Richardson Springs, Kalifornio[92][93]. La 7-an de septembro 1927, tut-urba publika atento estis al li donita por lia entombigo en la Tombejo Ararat, Fresno[94]. The New York Times raportis, ke pli ol 2,500 membroj de la armena komunumo ĉeestis funebrajn ceremoniojn en Carnegie Hall, Novjorko[95].
Li estis komence entombigita en la tombejo Ararat en Fresno. Post lia unua entombigo, estis planite preni la restaĵojn de Andranik kaj sendi al Armenio por fina entombigo. Tamen, kiam ili alvenis en Francio, la sovetaj aŭtoritatoj rifuzis permeson por ke liaj restaĵoj eniru en sovetan Armenion[2][12]. Anstataŭe ili restis en Francio kaj, post dua funebraĵo aranĝita en la pariza armena katedralo, estis entombigitaj en la tombejo Père Lachaise en Parizo la 29-an de januaro 1928[96]. Frue en 2000, la armena kaj franca registaroj aranĝis la translokigon de la korpo de Andranik de Parizo al Erevano[97].Asbarez skribis, ke la translokigo estis komencita de la ĉefministro de Armenio, Vazgen Sargsjan. La korpo de Andranik estis sendita al Armenio la 17-an de februaro 2000. Ĝi estis metita en la Sportan kaj Koncertan Komplekson en Erevano dum du tagoj kaj tiam estis portita al la katedralo de Eĉmiadzin, kie Garegino la 2-a aranĝis la funebran ceremonion. Andranik estis reentombigita ĉe milita tombejo de Jerablur en Erevano la 20-an de februaro 2000, apud Vazgen Sargsjan[98]. En sia parolado dum la reentombiga ceremonio, la prezidanto de Armenio Robert Koĉarjan priskribis Andranikon kiel "unu el la plej grandaj filoj de la armena nacio"[99] . Ĉefministro Aram Sargsjan, ĉeestis ankaŭ ministro pri Eksterlandaj Aferoj Vardan Oskanjan, kaj unu el la soldatoj de Andranik, 102-jara Grigor Ghazarjan. Monumento estis konstruita sur lia tombo kun la frazo "Zoravar Hajoc" - "Generalo de la armenoj", gravurita sur ĝi.
Heredaĵo kaj rekono
[redakti | redakti fonton]
Publika bildo
[redakti | redakti fonton]Andranik estis konsiderita heroo dum sia vivo[100]. La Literatura Komisiono[101], influa usona ĵurnalo, priskribis Andranikon en 1920 kiel "Robin Hood de la armenoj, Garibaldi kaj Vaŝingtono, ĉio en unu". La saman jaron, The Independent skribis, ke li estas "adorata de siaj samlandanoj pro sia heroa batalado defende kontraŭ la turkoj". En letero al Andranik, la konata armena verkisto Hovhannes Tumanjan laŭdis lin, dum bolŝevika kaj soveta ŝtatisto el armena origino Anastas Mikojan skribis en siaj memuaroj ke "la nomo Andranik estis ĉirkaŭita de aŭreolo de gloro"[102].
Andranik estas konsiderata popola heroo de armenoj tutmonde[103][104][105]. Li ankaŭ estas vidita kiel legenda figuro en armena kulturo. Kvin enketoj faritaj de Gallup, Inc., Internacia Respublikana Instituto kaj la Armena Sociologia Asocio de 2006 ĝis 2008 demandis, "krom la elstaraj armenaj homoj kaj roluloj en armena historio kaj popola kulturo, kiu estas la plej taŭga por esti nacia heroo aŭ gvidanto nuntempe? ". Andranik estis la dua post Vazgen Sargsjan; 9–18% el la enketitoj donis la nomon de Andranik[106].
Dum la sovetia periodo, lia heredaĵo kaj tiuj de aliaj armenaj popolaj herooj malpliiĝis kaj "ĉiu ajn referenco al ili estis danĝera ĉar ili reprezentis la strebon al sendependeco", precipe antaŭ la Ĥruŝĉova degelo[107] . Parujr Sevak, eminenta soveta armena aŭtoro, verkis eseon pri Andranik en 1963 post legado de unu el la notoj de sia soldato. Sevak skribis, ke lia generacio scias "malmulte pri Andranik, preskaŭ nenion." Li daŭrigis, "scii nenion pri Andranik signifas scii nenion pri moderna armena historio.[108]" En 1965, la 100-jariĝo de Andranik estis festita en sovetia Armenio[109].
Kritiko
[redakti | redakti fonton]La agadoj de Andranik ankaŭ altiris fojajn kritikojn. Akademiulo fariĝinta politika aktivulo Rafael Iŝĥanjan kritikis la konstantan dependon de Andranik de Rusio. Efektive, Andranik estas ĝenerale vidata kiel por-rusa/sovetia figuro[110][65]. Iŝĥanjan karakterizis Andranikon kaj Hakob Zavrjevon kiel gvidantoj de la tendencoj ene de armena politika penso senkondiĉe dependante de Rusio. Li kontrastis ĝin kun la memfidaj opinioj de Aram Manukjan. Verkisto Ruben Angaladjan deklaris, ke Andranik "ne rajtas" havi statuon en Erevano, ĉar li ne faris "ion realan" por la Unua Respubliko kaj li forlasis Armenion. Angaladjan skribis, ke Andranik estas populara heroo; tamen li trovas la esprimon "nacia heroo" priskribante lin neakceptebla[111].
Monumentoj
[redakti | redakti fonton]
.jpg)
Statuoj kaj monumentoj de Andranik estis starigitaj ĉirkaŭ la mondo, inkluzive en Bukareŝto, Rumanio (1936), Tombejo Père Lachaise en Parizo (1945), Melkonjan Eduka Instituto, Nikozio, Kipro (1990), Le Plessis-Robinson, Parizo (2005), Varno, Bulgario (2011), kaj Armaviro, Rusio. Monumento ekzistas en Richardson Springs, Kalifornio, kie Andranik mortis. En majo 2011, statuo de Andranik estis starigita en vilaĝo Volonka proksime al Soĉi, Rusio; tamen ĝi estis forigita la saman tagon, ŝajne sub premo de Turkio, kiu pli frue anoncis, ke ili bojkotos la Vintrajn Olimpikojn de Soĉi en 2014 se la statuo restus staranta[112].
La unua statuo de Andranik en Armenio estis starigita en 1967 en la vilaĝo Uĵan. Pli da statuoj estis starigitaj post la sendependeco de Armenio disde Sovetunio en 1991; tri el kiuj troveblas en distrikto Malatjo-Sebastio (2000), proksime al la katedralo Sankta Gregorio (de Ara Ŝiraz, 2002) kaj ekster la Muzeo de Fidaja Movado (2006) en la armena ĉefurbo Erevano. Ankaŭ en Armenio, la statuoj de Andranik staras en vilaĝoj Voskevan kaj Navur en Tavuŝo, en Gjumri en la Parko de la Venko (1994), Arteni, Angeghakot, kaj aliaj loĝokoj[113].
Multaj stratoj kaj placoj kaj ene kaj ekster Armenio, inkluzive en Kordobo, Argentino, Plovdiv kaj Varna en Bulgario, Meudon, Parizo kaj sekcio de Konektikuta Itinero 314 ŝtatvojo kuranta tute ene de Wethersfield, Konektikuto nomiĝas laŭ Andranik. La metrostacio Generalo Andranik de la Metroo de Erevano estis malfermita en 1989 kiel metrostacio Hoktemberjan kaj estis renomita por Andranik en 1992. En 1995 fondiĝis la Muzeo de Generalo Andranik en la Parko Komitas de Erevano, sed baldaŭ estis fermita ĉar la konstruaĵo estis privatigita. Ĝi estis remalfermita la 16-an de septembro 2006, fare de Iljiĉ Beglarjan kiel la Muzeo de Armena Fidaja Movado, nomita laŭ Andranik[114].
Laŭ Patrick Wilson, dum la milito en Montara Karabaĥo, Andranik "inspiris novan generacion de armenoj". Volontula regimento de Masis nomita "Generalo Andranik" operacis en Armenio kaj Montara Karabaĥo dum la konflikto.
Multaj organizoj kaj grupoj en la armena diasporo nomiĝas laŭ Andranik. La 11-an de septembro 2012, dum la futbala matĉo Bulgario kontraŭ Armenio en la Nacia Stadiono Levski de Sofio, armenaj fanoj alportis gigantan afiŝon kun bildoj de Generalo Andranik kaj armena oficiro Gurgen Margarjan, kiu estis murdita en 2004 de azera leŭtenanto Ramil Safarov. La teksto sur la afiŝo tekstis: "Ankaŭ la infanoj de Andranik estas herooj... La laboro estos plenumita"[115].
La 65-paĝa manuskripto de Generalo Andranik, la sola konata memoraĵo verkita de li, estis resendita al Armenio en majo 2014 kaj sendita al la Nacia Historia Muzeo en Erevano pere de la Kultura Ministro Hasmik Poghosjan, preskaŭ jarcenton post kiam Andranik disiĝis de ili.[116].
En kulturo
[redakti | redakti fonton]
Andranik estis elstara figuro en la armena literaturo, foje kiel fikcia figuro. La okcident-armena verkisto Siamanto verkis poemon titolitan "Andranik", kiu estis publikigita en Ĝenevo en 1905[117]. La unua libro pri Andranik estis publikigita dum lia vivo. En 1920, Vahan Totovenc, sub la plumnomo Arsen Marmarjan, publikigis la libron Generalo Andranik kaj liaj militoj (Զոր. Անդրանիկ և իր պատերազմները) en la Konstantinopolo okupita de la Entento. La fama armen-usona verkisto William Sarojan verkis romanon titolitan Andranik de Armenio, kiu estis inkluzivita en lia novelaro Enspiru kaj elspiru (1936). La romano The White Horseman de alia uson-armena verkisto Hamastegh (Սպիտակ Ձիավորը, 1952) baziĝis sur Andranik kaj aliaj fidajoj. Hovhannes Ŝiraz, unu el la plej elstaraj armenaj poetoj de la 20-a jarcento, verkis almenaŭ du poemojn pri Andranik; unu en 1963 kaj alia en 1967. Ĉi-lasta, titolita Statuo al Andranik (Արձան Անդրանիկին), estis publikigita en 1991 post la morto de Ŝiraz. La romano Andranik de Sero Ĥanzadjan estis subpremita dum jaroj kaj estis publikigita en 1989 kiam la malloza sovetia kontrolo de publikaĵoj estis malstreĉigita. Inter la 1960-aj kaj 1980-aj jaroj, aŭtoro Suren Sahakjan kolektis popolajn rakontojn kaj kompletigis romanon, "Rakonto pri Andranik" (Ասք Անդրանիկի մասին). Ĝi unue estis publikigita en Erevano en 2008[118].
La nomo de Andranik estis memorita en multaj kantoj. En 1913, Lev Trockij priskribis Andranikon kiel "heroon de kanto kaj legendo". Itala diplomato kaj historiisto Luigi Villari skribis en 1906, ke li renkontis pastron el turka Armenio en Erevano, kiu "kantis la militkanton de Andranik, la estro de armenaj revoluciaj bandoj en Turkio." Andranik estas unu el la ĉefaj figuroj prezentitaj en armenaj patriotaj kantoj, prezentitaj de Nersik Ispirjan, Harut Pambukĝjan kaj aliaj. Estas dekduoj de kantoj dediĉitaj al li, inkluzive Kiel Aglo de gusano Ŝeram, 1904 kaj Andranik paŝao de gusano Hajrik. Andranik ankaŭ aperas en la populara kanto kaŭkazaj bravuloj (Կովկասի քաջեր) kaj aliaj pecoj de armena patriota folkloro[119].
Pluraj dokumentaj filmoj pri Andranik estis produktitaj; ĉi tiuj inkluzivas Andranik (1929) de Armena-Film en Francio, reĝisorita de Aŝo Ŝaĥatuni, kiu ankaŭ ludis la ĉefan rolon; Generalo Andranik (1990) reĝisorita de Levon Mkrtĉjan, rakontita de Ĥoren Abrahamjan; kaj Andranik Ozanjan , 53-minut-longa dokumenta filmo de la Publika Televido de Armenio.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,0 1,1 (2000) Armenian Van/Vaspurakan. Costa Mesa, Kalifornio: Mazda Publishers. ISBN 978-1-56859-130-8.
- ↑ 2,0 2,1 Hovannisian 1971, p. 191.
- ↑ (1991) Armenia at the Crossroads: Democracy and Nationhood in the Post-Soviet Era. Blue Crane Books, p. 20. ISBN 978-0-9628715-1-1.
- ↑ (1975) A Modern History of Transcaucasian Armenia: Social, Cultural, and Political, p. 140. OCLC 8305411.
- ↑ "Զորավար Անդրանիկը որպես վիպա-հերոսական կերպար [Generalo Andranik havas heroan karakteron]", Instituto de Arkeologio kaj Etnografio, Armena Akademio de Sciencoj, 1984, paĝoj 25–26. ()
- ↑ (2006) The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Londono: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-51133-9.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Chalabian 1988, p. 3.
- ↑ Aghayan 1968, p. 40.
- ↑ (1963) The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties Through the Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press, p. 116. ISBN 978-0-520-00914-1.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Aghayan 1968, p. 41.
- ↑ 11,0 11,1 Trotsky 1980, p. 247.
- ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 Walker 1990, p. 411.
- ↑ Mouradian 1995, p. 12.
- ↑ Haroutyunian 1965, p. 109.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Trotsky 1980, p. 249.
- ↑ (2006) A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility. Novjorko: Metropolitan Books. ISBN 0-8050-7932-7.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 New Armenia 1920, p. 82.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Walker 1990, p. 178.
- ↑ Mouradian 1995, p. 103.
- ↑ (1931) Մուրատ (Սեբաստացի ռազմիկին կյանքն ու գործը) [Murad (The Sebastatsi Fighter's Life and Case] (). Bostono: Hairenik Association, p. 96.
- ↑ "Traktato inter Britio, Germanio, Aŭstrio Francio, Italio, Rusio, kaj Turkio la Setlado de Aferoj en la Oriento: Subskribita en Berlino, 13an de julio 1878", American Journal of International Law Volumo II, 1908
- ↑ 22,0 22,1 Walker 1990, p. 177.
- ↑ (1990) The Armenians: history of a genocide, 2‑a eldono, Delmar, Novjorko: Caravan Books, p. 114. ISBN 978-0-88206-508-3.
- ↑ Trotsky 1980, pp. 249-250.
- ↑ Adalian 2010, p. 79.
- ↑ 26,0 26,1 Kharatian 1990, p. 8.
- ↑ New Armenia 1920, p. 83.
- ↑ Hambarian 1989, p. 22.
- ↑ 29,0 29,1 Chalabian 2009, p. 17.
- ↑ 30,0 30,1 Hambarian 1989, p. 24.
- ↑ Hambarian 1989, p. 26.
- ↑ 32,0 32,1 Hambarian 1989, p. 31.
- ↑ Mouradian 1995, p. 88.
- ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 Trotsky 1980, p. 250.
- ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 New Armenia 1920, p. 84.
- ↑ Chalabian 1988, p. 170.
- ↑ (1974) Armena Soveta Enciklopedio 1 (). Erevano: Armenian Encyclopedia Publishing, p. 392.
- ↑ Kharatian 1990, p. 10.
- ↑ Aghayan 1968, p. 42.
- ↑ Trotsky 1980, p. 251.
- ↑ Trotsky 1980, p. 252.
- ↑ Trotsky 1980, p. 253.
- ↑ Walker 1990, p. 194.
- ↑ Chalabian 1988, p. 202.
- ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Aghayan 1968, p. 43.
- ↑ Chalabian 1988, p. 203.
- ↑ Chalabian 2009, p. 45.
- ↑ 48,0 48,1 48,2 Payaslian 2007, p. 136.
- ↑ (2007) Diaspora and Memory: Figures of Displacement in Contemporary Literature, Arts and Politics. Rodopi, p. 174. ISBN 978-90-420-2129-7.
- ↑ (1992) The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. E. Mellen Press, p. ix. ISBN 978-0-7734-9613-2.
- ↑ 51,0 51,1 Hovannisian 1971, p. 14.
- ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 52,5 Aghayan 1968, p. 44.
- ↑ Chalabian 2009, p. 52.
- ↑ 54,0 54,1 54,2 Aghayan 1968, p. 45.
- ↑ Hovannisian 1971, pp. 14–15.
- ↑ 56,0 56,1 56,2 Hovannisian 1971, p. 15.
- ↑ (2002) Writers of Disaster: Armenian Literature in the Twentieth Century 1. Princeton, Nov-Ĵerzejo: Gomidas Institute, p. 236. ISBN 978-1-903656-09-9.
- ↑ Kharatian 1990, p. 12.
- ↑ Hovannisian 1971, p. 20.
- ↑ Hovannisian 1971, p. 21.
- ↑ 61,0 61,1 61,2 Walker 1990, p. 250.
- ↑ Hovannisian 1971, p. 22.
- ↑ (1967) Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley, Kalifornio: University of California Press, p. 113. ISBN 978-0-520-00574-7.
- ↑ 64,0 64,1 Hovannisian 1971, p. 24.
- ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 Aghayan 1968, p. 46.
- ↑ Walker 1990, p. 256.
- ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Hovannisian 1971, p. 87.
- ↑ Walker 1990, p. 272-273.
- ↑ Aghayan 1968, p. 47.
- ↑ Hovannisian 1971, p. 86.
- ↑ (2005) {{{Titolo}}}. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-927356-0.
- ↑ Chalabian 2009, p. 409.
- ↑ Chalabian 2009, p. 545.
- ↑ Hovannisian 1971, pp. 87-88.
- ↑ 75,0 75,1 Hovannisian 1971, p. 89-90.
- ↑ Hovannisian 1971, pp. 88-89.
- ↑ Walker 1990, p. 270.
- ↑ Walker 1990, pp. 270-272.
- ↑ 79,0 79,1 Hovannisian 1971, p. 190.
- ↑ 80,0 80,1 Hovannisian 1971, p. 193.
- ↑ 81,0 81,1 Blackwood's 1919, p. 476.
- ↑ 82,0 82,1 Chalabian 2009, pp. 119-120.
- ↑ The Armenian Review, Hairenik Association, 1976, p. 239
- ↑ "Armenia's National Hero Pleads His Country's Cause in America".
- ↑ "Armenian Mandate Assailed by Gerard", 8a de decembro 1919. Kontrolita 30a de septembro 2013.
- ↑ Macler, Frédéric. Revue des Études Arméniennes (in French). Paris: Imprimerie nationale, 1920, p. 158
- ↑ Chalabian 2009, p. 155.
- ↑ General Antranig, The Armenian Leader. Center for Holocaust and Genocide Studies, University of Minnesota (2009). Arkivita el la originalo je 1a de julio 2010.
- ↑ Aghayan 1968, p. 22.
- ↑ (1943) 31 selected stories from "Inhale and Exhale". Novjorko: Avon Book Company, p. 107.
- ↑ (1979) “Կարոտ [Nostalgio]”, {{{Titolo}}} (armene). Erevan: Sovetakan grogh.
- ↑ "Զօրավար Անդրանիկի Մահուան 83րդ Ամեակի Առիթով [On the 83rd anniversary of General Andranik's death]", 27a de aŭgusto 2010. Kontrolita 6a de septembro 2013.
- ↑ "General Antranik, Noted Fight Dies", 2a de septembro 1927. Kontrolita 12a de septembro 2013.
- ↑ (1998) Armenia: A Journey Through History. Electric Press. ISBN 978-0-916919-20-7.
- ↑ "Armenians Eulogize General Andranik; Speakers at Memorial Meeting Mourn Him as Greatest Hero of Native Land", 10a de oktobro 1927.
- ↑ Aghayan 1968, p. 52.
- ↑ Chalabian 1988, p. 541.
- ↑ "Gen. Andranik's Remains to Be Buried in Armenia", 9a de februaro 2000. Kontrolita 28a de septembro 2013.
- ↑ "Armenian Community in France Bids Farewell to Gen. Andranik's Remains", 17a de februaro 2000. Kontrolita 28a de septembro 2013.
- ↑ (2002) Armenian Tsopk/Kharpert. Costa Mesa, Kalifornio: Mazda Publishing, p. 430. ISBN 978-1-56859-150-6.
- ↑ "General Andranik, the Armenian Washington", 17a de januaro 1920, paĝoj 90–92.
- ↑ "We Are Desperate! A First-hand Story of the Present Situation in the Near East By General Antranik The Armenian Leader", 27a de marto 1920, paĝoj 467–468.
- ↑ Adalian 2010, p. ixv.
- ↑ (2004) {{{Titolo}}}. Charlottesville: University of Virginia Press, p. 87. ISBN 978-0-8139-2267-6.
- ↑ (2004) Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, p. 109. ISBN 978-1-4128-4119-1.
- ↑ Simonian 1988, p. 12.
- ↑ (2009) Public spheres after socialism. Bristol, Unuiĝinta Reĝlando: Intellect Books. ISBN 978-1-84150-212-0.
- ↑ "Պարույր Սեւակը՝ Անդրանիկի մասին [Parujr Sevak pri Andranik]", 25a de februaro 2012. Kontrolita 6a de septembro 2013. ()
- ↑ Kharatian 1990, p. 3.
- ↑ (1993) Looking toward Ararat: Armenia in modern history. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20773-9.
- ↑ Ŝablona eraro: la argumento titolo estas bezonata.
- ↑ "Собор, община, люди [Katedralo, komunumo kaj popolo]", 19a de februaro 2012. (ruse)
- ↑ Jumelage avec Arapkir (france). City Hall of Plessis Robinson (26a de aprilo 2006). Arkivita el la originalo je 24a de junio 2014. Alirita 24a de junio 2014.
- ↑ Ŝablona eraro: la argumento titolo estas bezonata.
- ↑ Հայի ուժը N-80 Անգեղակոթ. Jerkir Media (1a de junio 2013). Arkivita el la originalo je 21a de septembro 2013. Alirita 9a de septembro 2013.
- ↑ Ŝablona eraro: la argumento titolo estas bezonata.
- ↑ Siamanto. (1905) {{{Titolo}}} (). Ĝenevo: Kedronakan Tparan.
- ↑ Հայրենասիրական և ազգագրական - Կովկասի քաջեր [Patriotaj kaj popolaj kantoj] (). National Center of Educational Technologies. Arkivita el la originalo je 21a de septembro 2013. Alirita 16a de septembro 2013.
- ↑ Անդրաիկ Օզանյան տեսաֆիլմ [Andranik Ozanian film] (). Publika Televido de Armenio. Arkivita el la originalo je 21a de septembro 2013. Alirita 14a de septembro 2013.