— 47 —
. . . . . . Richelieu ne kredis, ke li jam atingis sian celon, nek persone nek rilate al la aferoj de la mondo aŭ de Francujo, kaj li ankoraŭ gvidadis la ŝtatan ŝipon kun akre rigardanta okulo kaj la kutima certeco, kiam en 1642 li estis trafata de nova atako de sia malsano. Mortante li diris, ke li neniam havis malamikon, kiu ne estis ankaŭ la malamiko de la ŝtato. La identigo de liaj personaj interesoj kun tiuj de l’ ŝtato, kiu faris lian forton dum la vivo, akompanis lin ĝis la morto.
„Mortis granda politikisto“ diris Ludoviko XIII., eksciante pri lia morto; personan bedaŭron li ne esprimis. En tiu ĉi parolo troviĝas klarigo aŭ senkulpigo pri lia tuta sintenado dum la vivo.
Kiel ajn juĝis la samtempanoj kaj la posteuloj pri Richelieu, dividitaj inter admiro kaj malamo, teruro kaj honoro, — li estis viro, kiu engravuris la postsignon de sia spirito sur la frunton de l’ jarcento. Al la burbona monarĥio li donis ĝian superecon. La epoko de Hispanujo estis pasinta, la epoko de Francujo estis alveninta.
Leopold von Ranke
