Euskalki

Euskalkiak euskararen dialektoak dira. Sortzen lehena mendebalekoa izan zen, VIII. mendearen inguruan, Asturiasko erresumak Araba-Bizkaietan zuen eraginagatik segur aski; eta hurrengo mendeetan eratu ziren gainerako euskalkiak. Aurretik, euskarak batasun handia izan bide zuen tarte batez, Erromatar Inperioaren gainbeheratik aurrera; aldi hartan sortu zen Koldo Mitxelenak proposatutako euskara batu zaharra, geroko euskalkien ama-hizkuntza. Geroztik, Euskal Herriak izandako zatiketa politikoen eraginez sortu ziren euskalkiak poliki-poliki bost sorgunetan.

Euskalkien sailkapen modernoa, Koldo Zuazoren arabera

██ Mendebalekoa██ Erdialdekoa██ Nafarra

██ Nafar-lapurtarra██ Zuberotarra██ Bonaparteren garaiko hedadura

Koldo Zuazo eta Bonaparteren mapen arteko alderaketa, euskalki "garbiak" soilik kontuan hartuz.

1960ko hamarkadaz geroztik, euskara batua sortzeak, euskaldunak alfabetatzeak eta euskaldunen arteko komunikazioa handitzeak bultzatuta, euskalkiak gero eta gertuago daude, gero eta elkarren antz handiagoa dute. Eraginak noranzko guztietan gertatzen ari dira. Esaterako, gipuzkoar askok —eta ez bizkaitar gutxik— natural erabiltzen dute ergatibo pluralerako -ek marka (jatorriz, Euskal Herriko ekialdekoa da), halaxe ikasi dutelako eskolan: Txakurrek hezurra jan dute, eta ez Txakurrak [...], gipuzkeraz esan ohi denez. Gipuzkerak inguruko euskalkiei eta batez ere nafarrerari eragiten die, euskara batuak euskalki guztiei eta, gutxi-asko, denek elkarri. Berdintze prozesu horrek bi eragile nagusi ditu: hedabideak eta irakaskuntza. Hala ere, gaur egungo eten nagusia jadanik ez dago (XX. mendearen bukaeraraino bezala) ekialdeko euskalkien eta mendebaldekoen artean, baizik eta Ipar Euskal Herrikoen eta Hego Euskal Herrikoen artean, estatuen arteko mugak eraginda.

Euskalkien sorguneak

Sakontzeko, irakurri: «Euskalkien sorguneei buruzko teoriak»

Elena Barrena historialariak aipatu zuen lehenengoz euskalkien sorguneen auzia, La formación histórica de Guipúzcoa liburuan (1989). Hiru menditan kokatu zituen sorguneak:

a) Gorbeian, Arabaren eta Bizkaiaren artean;

b) Aralarren, Nafarroa Garaiaren eta Gipuzkoaren artean; eta

c) Saioan, Nafarro Garaiaren, Lapurdiren eta Nafarroa Beherearen artean.

Geroztik baztertu egin da hipotesi hori, dialektoak jende gehien biltzen den tokietan —hots, hiriguneetan— sortu ohi direlako. Blanca Urgell izan zen hiriak aipatzen lehena, zeharka bada ere, 2006an («Para la historia del sustantivo verbal en vasco» artikulua): Iruñea, Gasteiz eta Bilbo. Koldo Zuazok ere hirietan ikusten du euskalkien sorrera. Bost sorgune aurkeztu ditu:

• Iruñea
• Arabako lautada (Gasteiz)
• Bizkaiko Erdialdea
• Ekialdea
• Beterri

Koldo Zuazok plazaratu duenez, euskalkien artetik sortu zen lehena mendebalekoa izan bide zen, VIII. mendearen inguruan, Asturiasko erresumak Araba-Bizkaietan zuen eraginagatik segur aski. Araba eta Bizkaia Nafarroako Erresumatik bereizi eta Asturiasko Erresumarekin jarri ziren harremanean. Hizkuntzak ere erakusten du mendebaleko euskalkia berezia dela, denetan bereziena. Gauza berri asko sortu dira bertan. Esate baterako, deklinabideko morfema berriak: -gaz (lagunagaz), -rutz (etxerutz)…

Euskararen dialektologiaren historia

XVIII. mendea

1729an, Manuel Larramendi jesuitak El Imposible Vencido. El arte de la lengua bascongada izeneko euskararen gramatika bat argitaratu zuen Salamancan. Bertan hainbat dialekto edo euskalki bereizi zituen: gipuzkera, bizkaiera, nafarrera eta lapurtera, eta azken bi horiek bat bakartzat har zitezkeela adierazi zuen («Que comunmente son uno mismo»).

Euskalkien hedadura, Luis Luziano Bonaparteren arabera (XIX. mendea)

XIX.-XX. mendeak

Luis Luziano Bonapartek, Napoleon Bonaparteren ilobak, euskalkien beste banaketa bat egin zuen, egundaino indar handiz iritsi dena. Bere ikerketan, Euskal herrialde guztietako berriemaileak baliatu zituen, hala nola Jean Duvoisin aduanetako kapitain lapurtarra, Fray Jose Antonio Uriarte, Jose Samper apaiza, Mariano Mendigatxa bidankozetarra, Prudentzio Hualde, Klaudio Otaegi zegamarra, Aita Ibarnegarai, Emmanuel Intxauspe kalonje zuberotarra. Lan-metodo moduan, berriemaile horiei kristau dotrinak edota Bibliako pasarte ezagunak toki jakin bateko euskaran jartzeko eskatzen zien eta barreiatuta zeuden eskuizkribu zaharrak bildu eta aztertu zituen. Bere sailkatze-lanean, hiru multzo handitan zortzi dialekto, hogeita bost azpidialekto eta berrogeita hamar barietate bereizi zituen; egungo ikuspegitik, modu zorrotzegian. Resurreccion Maria Azkue Euskaltzaindiko lehen presidenteak (1864-1951), Bonaparteren banaketa berrikusi zuen. Besteak beste, erronkariera (1991n galdu zen) euskalki bereizitzat sailkatu zuen; Bonapartek, berriz, zubereraren barnean sailkatua zuen (souletin espagnol).

XX. mendean dialektologiaz aritu zirenek (Pedro Irizar, Txillardegi eta beste) sailkapen horri jarraitu zioten, oro har.

XXI. mendea

Euskararen izenak, euskalkiz euskalki, Koldo Zuazoren mapan.

Koldo Zuazoren 2008ko azken sailkapenaren arabera, bost euskalki mintzatzen dira gaur egun:

• Mendebaleko euskalkia edo bizkaiera: hiztun gehien dituen euskalkia. Mendebaldera, Ibaizabal du muga; ekialdera, Bizkaiko lurretatik 13 kilometrora dagoen Deba ibaia, Gipuzkoan; hegoaldera, ostera, Araba.

• Erdialdeko euskalkia edo gipuzkera: Gipuzkoan eta Nafarroa Garaiko ipar-sartaldean hitz egiten dena.

• Nafar-lapurtar euskalkia: Lapurdin eta Nafarroa Beherean mintzatzen dena.

• Nafar euskalkia: Nafarroa Garaiko iparraldeko eskualdeetan egiten dena.

• Zuberotar euskalkia edo zuberera: Zuberoako herrialdean eta administrazioz Bearnokoa den Eskiulan egiten da. Amikuzetik gertuko herrietan egiten dena tarteko hizkeratzat hartzen da.

Erdi Aroan, nafarrerak gaskoiaren eragina jaso zuen fonetikan eta lexikoan. Eragin hartatik sortu ziren behe-nafarrera eta lapurtera. Zuberera sortzeko bilakaeran, aldiz, nafar-aragoiar hizkuntza erromanikoak hartu zuen parte.

Galduak

• Ekialdeko nafar euskalkia: Nafarroa Garaiko ekialdean XX. mendearen bukaera arte egin zen euskalkia. Zaraitzuko hizkera (edo zaraitzuera) eta Erronkariko hizkera (edo erronkariera) barne hartzen zituen.
• Hegoaldeko goi-nafarrera (Bonapartek sailkatua): Iruñerrian eta Lizarrerrian XIX. mendea arte erabili zen euskara. Egun, transmisio-katea oso ahul dagoelarik, Erroibar eta Esteribarreko hiztunen artean dirau bizirik.
• Arabako euskara: Araban XIX. mendea arte iraun zuen; Landuccioren hiztegiari (XVI. mendea), Joan Perez de Lazarragaren eskuizkribuari (XVI. mendearen bukaera - XVII.aren hasiera) eta beste hainbat testu laburragori esker jasota ageri zaigu.

XX-XXI. mendeetako euskalki eta azpieuskalkien sailkapena

Hauxe da Euskal Herriko Ahotsak proiektuko webgunean agertzen den euskalkien eta azpieuskalkien sailkapena.

Euskalkiak eta azpieuskalkiak	Mendebaldekoa Sartaldekoa (M) Tartekoa (M) Sortaldekoa (M) Erdialdekoa Sartaldekoa (E) Erdiguneakoa (E) Sortaldekoa (E) Zuberotarra Basabürüakoa Pettarrakoa Nafar-lapurtarra Sartaldekoa (NL) Erdigunekoa (NL) Sortaldekoa (NL) Nafarra Baztangoa Ipar-sartaldekoa Hego-sartaldekoa Erdigunekoa (N) Sortaldekoa (N) Hegoaldeko nafarra Ekialdeko nafarra (†) Erronkarikoa Zaraitzukoa

MENDEBALEKO
EUSKALKIA

ERDIALDEKO
EUSKALKIA

NAFAR
EUSKALKIA

EKIALDEKO
NAFAR
EUSKALKIA (†)

NAFAR-LAPURTAR
EUSKALKIA

ZUBEROTAR
EUSKALKIA

Adibideak

Ahotsak proiektuak bildutako testigantzekin, euskalkien inguruan eginiko bideo laburra.

• Lapurtera

"Alabainan Jainkoak altean du mundua maithatu, non bere Seme bekharra eman baitu, hunen baithan sinhesten duen nihor ez dadien gal, aitzitik izan dezan bethiko bizitzea"

• Zuberera

"Zeren Jinkoak hain du maithatü mundia, nun eman beitü bere Seme bekhotxa, amorekatik hartan sinhesten dian gizoneratik batere eztadin gal, bena ükhen dezan bethiereko bizitzia"

• Gipuzkera

"Zergatik aiñ maite izan du Jaungoikoak mundua, non eman duen bere Seme Bakarra beragan fedea duan guzia galdu ez dedin, baizik izan dezan betiko bizia"

Euskalkien aniztasuna

Ahotsak eta Gazte Gara Gazte proiektuerako testigantzekin egindako bideoa, ondarea zabaltzeko.

Ahotsak eta Gazte Gara Gazte proiektuetako testigantzekin egindako bideoa.

Euskalkien aniztasunaren adibidetzat, asteko bosgarren egunari nola esaten zaion zortzi herritan. Euskara batuan ostirala izena nagusitu bada ere, herrietako hizkeretan bada aniztasunik:

Herria	Lekeitio (Bizkaia)	Aramaio (Araba)	Oñati (Gipuzkoa)	Azpeitia/Azkoitia (Gipuzkoa)	Ultzama (Nafarroa Garaia)	Senpere (Lapurdi)	Urepele (Nafarroa Beherea)	Altzai (Zuberoa)
Egunaren izena, herrian	barixakua	barikue	ebaikotza	ostirela	ortzilleria	ortzialia	ortzirala	ostialia

Bibliografia

• Aurrekoetxea Olabarri, Gotzon; Gaminde Terraza, Iñaki; Ormaetxea Lasaga "Txipi", José Luis; Videgain, Xarles: Euskalkien sailkapen berria. EHU. 2019. (182 orrialde). ISBN/ISSN: 978-84-1319-096-9

Ikus, gainera

• Euskalkien eta azpieuskalkien zerrenda

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskara

• Euskalkien liburutegia
• Lore Agirrezabal: «Erromintxela, euskal ijitoen hizkera», Argia.
• Mikel Hernandez Abaitua: «Euskara batua, bizkaiera eta zuberera»
• Euskal Herriko ahozko ondarea eta herri hizkerak
• (Gaztelaniaz) Koldo Mitxelena (1981): «Lengua común y dialectos vascos».

Euskara

Euskarari buruzko artikuluak	Euskalkien mapa
	Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko. Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.      > % 80     > % 60     > % 40      > % 20     > % 0