Italiaren bateratzea

Italiaren bateratzea (italieraz: Unità d'Italia) edo Risorgimento XIX. mendeko mugimendu politiko eta soziala izan zen, Italiar penintsulako estatu ezberdinak estatu bakar batean finkatzea eragin zuena, Italiako Erresuma. 1820 eta 1830eko hamarkadetako Vienako Kongresuaren aurkako matxinadek inspiratua, bateratze prozesua 1848ko iraultzengatik azkartu zen, eta 1871n amaitu zen, Erroma ofizialki Italiako Erresumaren hiriburu izendatua izan zenean.

Italiaren bateratze-prozesua.

Bateratzearen xede izan ziren estatuetako batzuk (terre irredente) ez ziren Italiako Erresumara batu 1918 arte, Italiak Austria-Hungaria garaitu ondoren Lehen Mundu Gerran. Arrazoi honegatik, historialariek, batzuetan, bateratze garaia, 1871tik haratago jarraitu zuen zerbait bezala deskribatzen dute, XIX. mendeko azken urteetan eta Lehen Mundu Gerran (1914-1918) jarduerak gehitzeko, eta bere amaierara, 1918ko azaroaren 4an soilik iritsi zena Villa Giustiko Armistizioarekin. Bateratze aldiaren definizio zabalago hau da, adibidez, Vittorianoko Berpizkundearen Museo Nagusian aurkezten dena.

Gertakariaren hedapen kronologikoa

Historialarien artean aho bateko adostasunik ez dagoen arren, gehienek, Risorgimentoaren hasiera, 1815ean napoleondar domeinua eta Vienako Kongresua amaitu eta berehala mugimendu bezala ezartzeko joera dute, eta bere gailurra, Aita Santuen Estatuen anexioarekin eta 1871ko otsailean hiriburua Erromara eramatearekin amaitzen da.

Hala ere, historiografia italiarraren zati handi batek batasun nazionalaren prozesuaren amaiera XX. mendearen hasierara arte hedatu zuen, Lehen Mundu Gerraren ondoren, lurralde irredentoak deiturikoen anexioarekin, honela Italiako laugarren independentzia gerraren kontzeptua sortuz. Gehiago luzatu dutenak ere badira, izan ere Italiar Erresistentzia (1943-1945), idealki lotuta egon zen Risorgimentoarekin, "Bigarren Risorgimento" definizioaren bidez.

Italiaren bateratzearen muga kronologikoen definizioak, argi eta garbi, garai horren interpretazio historiografikoaren eragina du, eta, beraz, historialarien artean ez dago aho bateko adostasunik haren determinazio denborazko, formal eta idealari buruz. Badago lotura bat, halaber, "Risorgimento literario" baten eta beste politiko baten artean: XVIII. mendearen amaieratik, Risorgimento italiarraren idatziak zentzu kultural hutsean idatziak izan ziren. Ideal literarioa Italiako berpizkundeko gertakari politiko eta sozial batera hedatu zen lehen aldiz Vittorio Alfierirekin (1749-1803), ez kasualitatez Walter Maturik "Risorgimentoko lehen gizon intelektual askea" bezala definitu zuena, Risorgimentoko garaiko benetako historialaria, XIX. mendearen lehen hamarkadetan garatu zen Risorgimentoko alderdi literario eta politikoa sortu zuena.

Fenomeno politiko bezala, zenbait historialarik Riminiko aldarria (1815) eta Italiako armadak Erromaren konkista (1870eko irailak 20) lortu artean ulertu zuten Bateratzea. Beste batzuek 1820-1821eko lehen altxamendu konstituzionalen eta Italiako Erresumaren aldarrikapenaren artean (1861) edo Italiaren hirugarren independentzia gerraren amaieran (1866).

Beste batzuek, zentzu zabalean, XVIII. mendearen bigarren erdiko garai erreformistaren eta Napoleondar aroaren (1796-1815) artean sortu zela ikusten dute, Italiako lehen kanpainatik aurrera. Bere amaiera, era berean, batzuetan Lehen Mundu Gerraren ondoren Italia ipar-ekialdeko lur irredentoak (Trentino eta Venezia Giulia) batzeraino hedatzen da.

Nazioaren kontzeptuaren eraikuntza Risorgimentoaren historiografian

Italiar identitate nazionala sortzea, italiar herriaren gehiengoarentzat oso ezezaguna zena, Italiako Erresuma sortu aurretik Risorgimentoko intelektualek nazioaren ideiarekin lotutako mito eta narrazioak eraiki eta zabaltzeko euren gain hartu zuten lana. "Gora Italia!" oihukatuz Siziliara hainbat iraultzaile iritsi zirenean, bertako nekazariek uste zuten Italia euren erregina zela. Iraganeko historiaren oroigarri bat, non historialari erromantikoek galdutako batasun politikoa birkonkistatzeko bidea ikusi zuten.

Horregatik, konnotazio historiko bizia ere erabili zuten, Entcilopedia Italianak azaltzen duen bezala:

«

(...) honela sortu zuten "gizon handien gurtza nazionala", Dante, Petrarca, Makiavelo, Parini, etab.), bere garaian "naturalki" Italiko "leinuaren" bereizgarri izan ziren belaunaldien ondorengoei zegozkienak; haien ondoan iraganeko gertaera handien gurtza ere badago (Legnanoko gudua, siziliar bezperak, Barlettako desafioa, Florentziaren defentsa, Genoako matxinada, etab.), uzte zutelako gertaera horiek gaur egungo belaunaldiek burutu behar zuten 'azken borrokaren' aurreirudikapenak baino ez zirela, haien guduetan inspiratuta

»

Antzinako Erroma

Sakontzeko, irakurri: «Italia (erromatar probintzia)»

Augustoar Italiaren banaketa administratiboa.

Antzinako Erromatarren garaian, "Italiaren" nozioak penintsula osoa izendatzeraino eboluzionatu zuen, Kalabriako muturretik eta Bruziotik, Alpeetaraino; Dioklezianoren garaitik aurrera, uharteak ere barne hartzen zituen.

Italia, erromatar boterearen sehaska eta hedapenaren lehen eremua izan zen, eta Estatuan modu ezberdinetan integratu zen; Italiako administrazio sistema, probintzietakoetatik ezberdindua mantendu zen Dioklezianoren garaira arte. Probintziak, izatez, botere zentralak eskuordetutako magistratuek gobernatzen zituzten lurraldeak ziren, Italiako anexioa eta, ondoren, administrazioa, erromatar eta latindar kolonien fundazioaren bidez artikulatzen zen bitartean, lurraldearen aliantza eta konfiskazio hitzarmenak hitzartuz. Italia erromatarra lurralde zabala zen eta etnia eta gizarte barietate nabarmena zuen, tokiko berezitasun handiak mantentzen zituen arren, erromatar errepublikaren amaieratik erregimen juridiko bakar baten pean bateratze prozesu bat jasan zuena.

Estatu-nazioaren kontzeptua benetan anakronikoa da antzinako munduari aplikatzen bazaio, baina Italiako memoria historikoa bereziki gogora ekarri zen nazio italiar modernoaren eraketa garaian.

Erdi Aroa

Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori zenean, penintsularen lurralde batasuna ez zen murriztu ez ostrogodoen erregealdiarekin, ez lombardiarren inbasioarekin eta, ondorioz gertatu zen penintsularen zatiketarekin. Hasieran, lombardiarrak, politikoki zein militarki lotuta zeuden herrietatik bananduta mantentzen saiatu ziren, baina, denborarekin, osagai latinoarekin bat egiten joan ziren, eta, erromatar eta ostrogodoen ereduari jarraituz, penintsula berrelkartzen saiatu ziren, euren erresumari oinarri nazional bat emateko. Saiakera honek, porrot egin zuen, frankoek Adriano I.a aita santuaren aurrean egindako esku-hartzearen ondorioz, hurrengo mendeetan errepikatzera zuzendutako eredu baten arabera. Eredu horretan, Aita Santua, ahal zen neurrian, bere autonomia arriskuan jar zezakeen potentzia etsai baten jaiotza eragozten saiatzen zen.

Frankoen konkistaren aurretik Regnum Langobardorum penintsulako eta kontinenteko Italia gehienekin identifikatzen zen, eta lonbardiar erregeak, VII. mendetik aurrera, jada ez ziren lonbardiarren erregetzat bakarrik hartzen, baizik eta bizantziarrak ez ziren lurraldeetan eta Italia osoan (rex totius Italiae) beren subiranotasunaren pean jarritako bi herrietakotzat (latinez mintzo diren lonbardiarrak eta italiarrak). Garaileak, beraz, pixkanaka erromanizatuz joan ziren, garaituen kultura besarkatuz, latina Estatuko hizkuntza idatzi bakar bezala eta maila juridiko eta administratiboan komunikabide pribilegiatu bezala onartzeari esker.

Italiako Itsas Errepublikak.

VIII. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, frankoek Karlomagnoren titulu inperiala aldarrikatu zuten. Mende eta erdi beranduago, Karolingiar dinastia desagertu ondoren, germaniar errege berri bat izan zen, Oton I.a Saxoniakoa, autoritate inperiala aldarrikatu zuena. Karolingiar garaitik, Italiako Erresumaren kontrola, funtsezko faktorea izaten jarraitu zuen koroa inperialaren konkistan. Titulua nork izan denbora luzez eztabaidan egon zen, eta, luzera, aristokrazia italikoak, koroaren kontroletik ihes egin zuen. Hala ere, bere boterea sendotzea lortu zuen, errefortzu dinastiko eta nobleziaren prozesuen bidez. Historiografia nazionalistak Anskariar dinastiako Berengario Friulikoa (850-924) –erretorikoki «Italiaren batasunaren txapeldun eta baieztatzaile bat» bezala irudikatua– eta Arduino d'Ivrea (955-1015) –Italiako Erresumako subiranoa– Risorgimentoko abertzaleen aitzindari bezala margotu zituzten.

Milagarren urtearen ondorengo lehen mendeetan, autonomiaren eta askatasunaren nahiak berak Itsas Errepubliken (Amalfi, Genova, Pisa eta Venezia) garapen nabarmena ekarri zuen, eta gero Erdi Aroko komuna askeena, Pizkundean amaituko zen ekonomia eta arteen berpizkundea bultzatuz, XIII. mendean Gioacchino Da Fioren eta Frantzisko Asiskoaren irudiekin gertatu zen esnatze erlijiosoaren ondorioz aurreratu zena. Goi Erdi Aroan italiar nazio sentimendua itzalean zegoen, baina garaiko bi potentzien arteko borrokan parte hartuz, Aita Santua eta Germaniako Inperioa, hurrenez hurren, guelfoak eta gibelinoak aliatu ziren. Sentimendu hori astiro sortzen hasi zen, nagusiki Erromaren antzinako handitasunaren oroitzapenetik elikatuz, eta Elizak ordezkatzen zuen erlijio identitatean aurkituz, idealki erromatar erakundeetatik heredatua.

Siziliar bezperak, Francesco Hayezen margolana. XIX. mendean egindako iraganaren erromantizazio saiakera bat da, Erdi Aroko gatazkak Italiaren bateratzearen testuinguruan jarrita.

Legnanoko guduan Lombardiako Ligak Federiko Bizargorria enperadorearen aurka (1176) lortutako garaipena, eta Siziliako bezperen matxinada Frantziako erregeak Sizilia azpiratzeko egindako saiakeraren aurka (1282), bereziki XIX. mendeko erretorika erromantikoak berrartuak izango dira, aberriaren kontzientzia baten lehen iratzartzearen ikur bezala. Errealitate historikoak, ordea, udalerriak eta jaurerriak eratzeak osaera politiko bateratu baten porrota ekarri zuela erakutsi zuen, tokiko interesak nagusi baitziren estatu txikietan banatutako Italian, sarritan elkarren arteko gatazkan. Honela, ez zen proiektu politiko bateratu bat, baizik eta Suabiako Federiko II.a subirano suabo-italiarraren ekintza azpiratzeko politika hedatzaile baten desioaren adierazpena, bere lagun ziren jaurerri gibelinoen ezarpena laguntzera bideratua, Italia aita santuaren eraginetik kenduz eta erabat germaniar inperioaren menpe jarriz.

Alberico da Barbiano

Era berean, bateratzearen ondorengo XIX. mendeko historiografiak, italiarrek gerra egiteari uko egin ziotela eta euren interes pribatuetara itxi zirenaren ideiari aurre egin zion. Historiografoek Alberico da Barbiano buruzagiak Marinoko guduan Italiako miliziaren agintepean Klemente VII.a Antipaparen soldatapeko mertzenario frantsesen eta bretoien aurka lortutako garaipena, erredentzio nazionaleko izpiritu batean inspiratzen zela ebatzi zuten. Alberikok "LI-IT-AB-EXT" ("Italia ab exteris liberata", "Italia atzerritarretik askatu da") leloa zuen pankarta bat jaso zuen Urbano VI.aren eskutik. Ferdinand Gregoroviusen arabera, Alberiko da Barbiano buruzagi mertzenarioaren balentriak animatzen zituen espiritu mertzenarioa ahaztuz, hau izan zen "arma nazionalek atzerriko lapur konpainiak konkistatu zituzten lehen aldia; Italia, azkenik, bere hibernaziotik esnatu zen, eta, beraz, Marinoren egun hartatik, milizia italiar berri baten eta gerraren arte berri baten aroa hasi zela esan dezakegu".

Honela idatiz zuen Ariodante Fabretti abertzale, historialari eta Italiako Erresumako senatariak, Risorgimentoko etorkizuneko heroien figura profetiko bat ikusi zuena garai hartako mertzenarioengan:

«

Italiak atsekabez begiratzen zien abenturazale horiei... jeinu bat espero zuen, milizia horiei loria zertan dagoen erakutsiko ziena, eta zitalkeria non dagoen erakutsiko ziena, zelaira eramango zituena, ordena militarrean jarriko zituena eta tinko, trinko eta basatiago bultzatuko zituena hirien patua aldatzeko edo infanteriako soldaduak eta ihesean zeuden zaldun atzerritarrak desordena bihurtzeko. Eta horrela iritsi zen Italiak hasperen egin zion jenioa: Alberiko da Barbiano

»

Pizkundea

XIII. eta XIV. mendeetako berpizkunde kulturalean, berpizkundearen loraldira eraman zuena, Italiaren iraganeko handitasunaren oroitzapena, Erromatar Inperioaren botere eta kultura gune bezala eta munduaren erdigune bezala oso bizirik zegoen, eta herrialdea, olerkari eta letretako gizakientzako inspirazio eta aztergai bat zen, antzinako Italiari gorespenak kantatuz - jada etengabeko kultural bezala ikusia, ez bazen nazio bezala - eta bere egungo egoera gaitzetsiz.

Garaiko intelektualen artean nazio-kidetasun komuneko sentimendu bat heldua zela zirudien, tokiko herri latina, berriz, hizkuntza literarioaren mailara igo zen, herriaren kontzientzia kolektibo baten lehen elementu ideala. Letradun eta intelektual hauei esker ere, horien artean Dante, Petrarca eta Boccaccioren figura unibertsalak, eskualde eta tokiko mugak kontuan hartu gabe elkartruke kulturalak izan zituztenak, italiera kultua azkar garatu zen, eboluzionatuz eta hedatuz hurrengo mendeetan une politiko zailenetan ere, nahiz eta mende askotan zehar hizkuntza bat izaten jarraitu klase hezi eta menderatzaileenentzat bakarrik, pixkanaka eta bereizi gabe adoptatua izan zelarik. Italiera hitz egiten duten eskualdeak izendatzeko, haien nazionalitatea gorabehera, Dantek eta Petrarcak Bel paese esamoldea ere sartu zuten, adierazpen poetiko gisa, Italia adierazteko:

Dante Alighieri « Le genti del bel paese là dove 'l sì suona » —Dante Alighieri, Inferno, Canto XXXIII, verso 80

Francesco Petrarca « Il bel paese / ch'Appennin parte e 'l mar circonda e l'Alpe » —Petrarca, Canzoniere, CXLVI, versi 13-14.

Aldi berean, Dantek Italiak zuen egoera politikoa deitoratu zuen Jainkotiar komediaren pasarte ezagun batean:

«

Ahi serva Italia, di dolore ostello, nave sanza nocchiere in gran tempesta, non donna di provincie, ma bordello!

»

1474an Flavio Biondok L'Italia illustrata lana bidali zuen prentsara, garai hartan penintsulako hamazortzi probintziei buruzko geografia eta historia liburua. Hala ere, arlo politikoan, Europako gainerako herrialdeetan mailaz maila sortzen ari zirenen ildotik estatu bateraturik ez zegoenez, Italiako estatu txikiek Europako estatu nazionalen nagusitasuna ordezkatu behar izan zuten euren agintari politikoen adimen estrategikoarekin, eta Lega Italicak aliantza bat adostu zuen. Cosimo Medicik (1389-1464), ez kasualitatez Pater Patriae edo "aberriaren aita" ezizenez ezaguna, eta florentziar Errenazimenduko arkitekto garrantzitsuenetakotzat hartua, eredugarria izan zen zentzu honetan: bere kanpo politika, izatez, Italiako estatu ezberdinen arteko oreka etengabe eta sotil bat mantentzera bideratua, profetikoa izan zen, konkordia italiarra, atzerriko estatuek esku hartzea eragozteko funtsezko elementu bezala identifikatzean. Cosimoren estrategiaren garrantzia, bere ondorengo Lorentzo Handiak jarraitu zuena (1449-1492), bere batasun politiko eza konpentsatzeko gai zen italiar estatuen arteko akordio baten etengabeko bilaketan, baina penintsulako beste printzeek ez zuten ulertu, eta Lorenzoren heriotzarekin amaitu zen 1492an.

Ordutik, Italian, atzerriko domeinu aldi luze bat hasi zen, Risorgimentoko historialarien arabera, beraz, amore emate antzu baten ondorio izan beharrean, bateratze prozesu politikoaren atzerapenaren ondorio izan zena. Risorgimentoko propagandak, orduan, Barlettako desafioa (1503) hartu zuen elementu gisa, Massimo d'Azeglioren izen bereko eleberriaren ondorioz, Napoliko Erresuma konkistatzeko espainiarren aliatuak ziren hamahiru italiar zaldunek, Ettore Fieramosca mertzenario kapitainak gidaturik, irainak leporatzearen ondorioz egindako duelu batean, hainbeste zaldun frantziar garaitu zituztenean.

Bitartean, batasunarekiko interesa kultur esparrutik analisi politikora aldatu zen, eta, jada XVI. mendean, Makiavelo eta Guicciardinik penintsularen independentzia politikoaren galeraren arazoa eztabaidatu zuten, bien bitartean Frantzia eta Espainiaren arteko gudu-zelai bihurtu zena eta, azkenik, azken honen mende erori zena. Programa ezberdinekin, Makiavelo eta Guicciardini, estatu zentralizatu baten eta federal baten defendatzaileak hurrenez hurren, bat etorri ziren indibidualtasun nazionalaren galera, indibidualismoaren eta italiar populazio ezberdinen estatu zentzu faltaren ondorioz gertatu zela esatean. Horixe da Printzearen zeregina, Makiavelok bere oharra bota ziona:

«	Italia hartu eta barbaroen eskuetatik askatzeko aholkua.	»
—N. Makiavelo, Opere scelte

XVIII. mendea

Europa Akisgrango Hitzarmenaren ondoren, 1748.

1713an Utrechteko Ituna sinatu zen, italiar esparru geopolitikoan elementu berriak sartu zituena: austriarrek espainiarrak ordezkatu zituzten Milango dukerriaren jabetzan, Savoiako Etxeko Dukea errege titulura igo zen eta bere domeinuak handitu egin ziren. Bigarren orden aldaketa bat eman zen Italian, Risorgimentoko aditu askoren arabera, Akisgrango Hitzarmenarekin (1748), Carducciren iritziz, Italiaren bateratzearen aurreko italiar aldiaren amaiera eta honen hasiera bezala. Kontzientzia politiko nazionalaren garapena, burgesian bereziki, ideia liberalen hedapenarekin eta Ilustrazioarekin bat etorri zen.

1765ean, Pietro Verri Argien Garaiko egileak sortutako Il Caffè aldizkariaren 2. zenbakian, Gian Rinaldo Carliren italiarren aberria argitaratu zen, "Italiar bat Italian ez da inoiz atzerritar bat" esaldiarekin amaitzen zena.

Gaetano Filangierik 1780an La Scienza della Legislazione (Legeriaren Zientzia) lana argitaratu zuen, non feudalismoaren eta monarkia konstituzionalaren hondakinen abolizioaren alde egiten zuen, bere liburua, Italian berehala arrakasta handia izan zuena, 1784an aurkibidean jarria izan zen. 1780an, Gian Francesco Galeani Napionek Osservazioni intorno al progetto di pace tra S[ua]. M[aestà]. e le potenze barbaresche lanean konfederazio bat proposatu zuten Italiako itsas estatuen artean, aita santuak zuzenduta, itsas merkataritza pirata berbereen jardueratik defendatzeko.

1782an, berrogei zientzialari italiarrek Italiako Elkartea sortu zuten Veronan, bere lehen presidente Antonio Maria Lorgna matematikariak bezala, "Italiaren desabantaila, bere indarrak bananduak dituela" sinetsiz, eta, beraz, "banatutako italiar ospetsu askoren ezagutza eta lana elkartzea" beharrezkoa zela, gizon beti aktiboen printzipio bultzatzaile batera "joz, eta, batzuetan, gogotsu jardunez Aberriarenganako maitasuna". Behin hori lortuta, Lorgnak honela amaitu zuen: "Itsasoz haraindiko Jaun maiteok, itxaron pixka bat eta beste ikuspuntu batetik ikusiko duzue Italia hemendik urte batzuetara. Nahikoa da elkarrekin egotea".

Garai jakobino eta napoleondarra

1798: anti-italiar borboitar zentsura, Il corsaro di Marsiglia komediaren jatorrizko orria, G. Lorenzi zentsorearen idatziekin, Italiari, askatasunari eta Frantziari erreferentzia guztiak ezabatuta.

Aurreko garaian garatutako ideia horiek Frantziako Iraultzak goratu zituen, eta bat-bateko bizkortze bat izan zuten, Napoleon Bonaparte Italiara sartu zenean, bere lehen Italiako kanpainan, 1796an. Frantziako Iraultza Italian lehertu ondoren, jakobinoen taldeak sortu ziren, helburu iraultzaileak zituztenak: Filippo Buonarroti, arrakastarik gabe, Toscanan matxinada bat egiten saiatu zen, Frantziara atxilotu eta kanporatzera eraman zuena; Napolin, 1792ko abenduan, elkarte patriotiko bat sortu zen, euren artean Emanuele De Deo, Vincenzo Galiani eta Vincenzo Vitaliani, 1794an prozesatu eta urkatu zituztenak edozein matxinada saiakera ohartarazteko. Urte berean, beste talde abertzale iraultzaile batzuk aurkitu zituzten, ondorengo urkaketekin: Turinen Francesco Junod eta Giovanni Chantel, Biellan Francesco de Stefanis. 1794an, Bolonian, Luigi Zamboni eta Giovanni Battista De Rolandisen matxinada saiakera gertatu zen, bi konspiratzaileen heriotzarekin ere amaitu zena. Azken hauek, Boloniako hipotesiaren aldekoen arabera, Italiako banderaren sortzaileak zirenak, matxinada horretan lehen aldiz erabiliko zena.

20 frankoko marengo txanpona, Italia hitza duen lehena.

XVIII. mendearen amaierara arte, Napoleonen tropak penintsulara iritsi ziren arte, ez zen Italiako nazio sentimendua biztanleriaren gero eta eremu zabalagoetara hedatzen hasi, ordura arte Ilustrazioaren ideien eraginpean zeuden intelektual, aristokrata eta burgesen zirkulu txiki batek soilik hauteman zituenak, Napolin aurkitu zutenak ikasketa akademikorik handiena. Garai horretan legatu garrantzitsuago bat, "frantziar" eragina erakusten duena, italiar hiru-koloreko banderan dago, Napoleon Bonapartek berak Italiako iparraldean eta herrialdean sortutako errepublika txiki eta laburren bandera ofiziala bilakatuko zena; "Italia" hitza duen lehen moneta ere Napoleonen garaikoa da: 1801ean Marengoko guduan garaipena ospatzeko 20 franko balio zituen urrezko marengoa izan zen. Txanpon horretan austriarren aurkako garaipena ospatzen zen honako hitzekin: L'Italie délivrée à Marengo (italieraz: L'Italia liberata a Marengo, ).

Aurretik zeuden subiranoak boteretik kendu ondoren, frantsesek, etengabe Italiako iparraldearen zati handi batean finkatuak, Frantziako ereduaren araberako errepublikak sortu zituzten (errepublika ahizpak deritzenak), garaiko bizitza irauliz eta ideia berriak ekarriz, baina baita kostua tokiko herrien gain jarriz ere, horrela italiar jakobino abertzaleen itxaropenei huts eginez, matxinada bezalako gertaerak sortzeraino, adibidez Veronako Pazkoa.

Napoleondar aroaren gainbeheran, sentimendu nazionalista berri hauek hedatu egin ziren, italiar lurretan militarki aurre egiten zuten estatuen populazioen babesa lortzeko asmoz. 1796an, adibidez, Melchiorre Gioiak irabazi zuen Milango Hezkuntza Elkarteak "gobernu askeetako zein egokitzen da hobekien Italiaren zoriontasunera" gaiari buruz egindako lehiaketa, instituzio demokratikoek gobernatutako Italia aske eta errepublikarraren tesia babesten zuen hitzaldi batekin, bere muga geografiko, linguistiko, historiko eta kulturalengatik zatiezina.

1813ko urriaren 11n, Eugenio de Beauharnaisek italiarrak Gradisca d'Isonzon elkartu eta Austriako indarren aurka borrokatzera gonbidatu zituen, eta hauxe esan zuen: "[...] Italia! Italia! Izen sakratu hori, antzinatean mirari horiek sortu zituena, gaur egun gure elkartze-oihua da... Bere etxeagatik, familiagatik, bere loriagatik eta bere herrialdearen independentziagatik borrokatzen duen gizon ausarta beti garaiezina da..."; Nugent, indar austro-britainiarren komandanteak, aldarrikapen horri erantzun zion 1813ko abenduaren 10ean, Ravenatik, italiarrei aldarrikapen bat zuzenduz, promes eginez "...dena izango duzue nazio independente bihurtzeko...".

Lord Bentickek, armada britainiarreko komandanteak Italian, Livornon lehorreratu ondoren, 1814ko martxoaren 14an, italiarrei dei egin zien, Espainia independendizatu berriarekin paralelismo bat eginez, eta honela amaitu zuen: "... Zuen indarrak gureekin bat egiten dutenean, Italia bihurtuko da lehen zena eta orain Espainia badena". Aurretik, Bentickek berak, 1812an, Italian Levy indarra sortu zuen (Leva Italiana), italiarrez osatutako hiru erregimentuz osatutako indar militar bat zena. Armada ingelesean bildu gabeak zeuden, Vittorio Amedeo Sallier della Torreren agindupean, askapen independenteko armada nukleo bat sortzeko asmoz. 1815eko abenduan desegin zen.

Joachim Murat

Aldi honetan, kontzientzia politiko nazionalaren aldeko dei sendoagoa aurkitzen da Riminiko aldarrikapenean, nahiz eta arreta handirik gabe pasa zen. 1815eko martxoaren 30ean, austro-neapolitar gerran, Joachim Muratek dei egin zien italiar guztiei ("[...] italiarrei, jada zalantzarik ez izan, italiarrak izan...") Napoliko Erresuma salbatzeko, atzerriko okupatzailearen aurrean bere independentzia nazionalaren bermatzaile bakarra baita:

«

Italiarrak, Probidentziak azkenean nazio independente izatera deitzen zaituzte; Alpeetatik hasi eta Eszila itsasarteraino, entzun ezazue oihu bat: Italiaren independentzia!

»

Beti ere klase kultu italiarren begikotasuna bere kausara erakartzeko asmoz, austriar gobernua 1816ko urtarrilean Milanen Biblioteca Italiana izeneko aldizkari bat argitaratzen laguntzera iritsi zen, kontrako efektua izan zuena eta Il Conciliatoreren jaiotza eragin zuena erreakzio bezala.

Napoleondar aroaren azken urteetan, Ugo Foscolo Dell'indipendenza del regno d'Italia idatzia konposatzen hasi zen, hil ondoren "della servitla dell'Italia" izenburuarekin atera zena, hitzaldi bilduma bat da, horien artean Discorso agli italiani di ogni sieve, herrialdearen izaera aintzat hartzera gonbidatutako italiarrei zuzenduak, herrialdearen atzaparretatik atera eta independentziaren alde pentsatzera gonbidatzen dituena.

Kontzientzia nazionalaren garapenaren protagonistak

Kontzientzia nazionalaren sorrera ez zen prozesu unitario, lineal edo koherenteki definitua izan; programa, itxaropen eta ideal ezberdinak, batzuetan elkarren artean bateraezinak ere, benetako arragoan joan ziren: nazionalista erromantikoak, errepublikanoak, protosozialistak, masoiak, antiklerikalak, liberalak, monarkikoak eta aita santuaren aldekoak, laikoak eta klerikalak, eta Savoiako Etxeak Lombardiarantz zuen anbizio espantsionista, Lombardia-Venezia Erresuman austriar domeinutik askatzeko nahia zuena, iraultza tekniko-industrialak eskaintzen zituen aukerak aprobetxatuz egoera sozioekonomikoa hobetzeko gogo orokorrarekin batera. Aldi berean, gainditu egin zen penintsularen zatiketa. Estatu horietako batzuk liberalak ziren, eta horrek bultzatu zituen penintsulako iraultzaileak aberriaren ideia zabalago bat lantzera eta garatzera, eta Europako beste errealitate batzuetan gertatu zenaren antzeko estatu-nazio baten jaiotzaren zain egotera, hala nola Frantzian, Espainian eta Britainia Handian.

Francesco Lomonaco izan zen, gobernu bakar baten pean Italia batu baten alde egiten lehenetarikoa, lehena ez bazen. Colpo d'occhio sull'Italia idazlanean, Rapporto al cittadino Carnot liburuan jasoa, honela idatzi zuen:

«

Europan oreka politikoa egon dadin, beharrezkoa da Italiak gobernu bakar batean bat egitea [...] Italiarrek, gobernu bakar eta egokia dutenez, naziotasunaren espiritua lortuko dute, eta aberria dutenez, askatasuna izango dute, bai eta horretatik eratortzen diren ondasun guztiak ere.

»

Lomonacoren ondoren, prozesu honetako figura nagusiak asko izan ziren: Giuseppe Mazzini, Italiako eta Europako mugimendu errepublikar demokratikoaren ordezkari nagusia; Giuseppe Garibaldi, errepublikazale, masoniko eta sozialisten aldekoa, Europan eta Hego Amerikan heroitzat hartua askatasunaren aldeko ekimenengatik; Camilo Benso (Cavourreko kondea), estandar liberalean mugitzeko gai zena eta finantziazioa lortu zuena Sardiniako Erresuma hedatzeko. Viktor Emanuel II.a, garaian Sardiniako erregea, aldeko testuingurua zehazteko gai izan zena Italiako Erresuma baten alde.

Errepublikar unitaristak eta monarkiaren aurkako federalista erradikalak izan ziren, Nicolò Tommaseo eta Carlo Cattaneo kasu; Vincenzo Gioberti, Antonio Rosmini eta Vincenzo d'Errico bezalako katolikoak, Aita Santuak (neoguelfismoa) edo Savoiatarren dinastiak berak zuzendutako Italiako estatuen konfederazio bat espero zutenak; Giacinto Albini eta Petro Lacava bezalako irakasle eta ekonomistak izan ziren.

XVIII. mendearen amaieran eta hurrengoaren hasieran, Frantzian gertatu zenaren antzera, elkarte sekretuak sortu ziren, gehienak inspirazio jakobino eta masonikokoak, horien artean Filadelfoak, Sublimi maestri perfetti logiarekin bat egin zuten Adelfoak. Sozietate sekretuen fasea gainditu ondoren, bereziki 1820 eta 1831 artean garatua, hurrengo bi hamarkadetan, Risorgimentoko prozesua sustatu zuten bi korronte nagusiek, demokratikoak eta moderatuak, forma hartu zuten kontzientzia eta eragin politiko osoz.

Berrezarkuntzaren urteak

Vienako kongresuko irudia.

1815eko Vienako kongresuak estatuen sisteman oinarrituriko ordena jakin bat ezarri zuen Europako lurraldeetan: garaiko estatu indartsu handiek (Britainia Handia, Frantzia, Austria, Prusia eta Errusia) nahi zituzten bakea eta botere arteko oreka iraunkorrak izan zitezen komeni zitzaien ordena. Herriak, nazioak edo kulturak, esan gabe doa, ez zituen kontuan hartzen ordena horrek. Aginpidearen kontzepzio autoritarioan oinarriturik eta Metternichek iradokitako Vienako sistemaren arabera, herriek ez zuten tratamendu politikorik merezi, monarkia edo inperio ziren Estatu indartsuei baizik ez baitzegokien hori.

Vienako ordenaren arabera, Estatu baten egoera politikoak beste estatuetan ordena arriskuan jartzen zuenean, Aliantza Santua izeneko nazioarteko errepresio-tresna bat sortzea aurreikusten zen, non potentzia garaileen indar armatuek parte hartuko zuten. Ituna Austria, Prusia eta Errusiaren artean adostu zen; geroago, 1815eko azaroaren 20an, Britainia Handiak Aliantza Laukoitza deitu zenarekin bat egin zuen, 1818an Luis XVIII.ak Frantzia sartu zuenean Bosgarren Aliantza bihurtu zena. Kongresuak aldizkako bilerak ere adostu zituen (Europako Ituna deiturikoa), nazioarteko ordenaren egoera kontrolatzeko, desadostasunak konpontzeko eta bakea ziurtatzeko asmoz: hain tresna eraginkorra, ezen Krimeako Gerrara arte Europako potentzien arteko gatazkak saihestu baitziren.

Vienako Kongresuan Italiaren lurralde banaketa dinastikoa gordetzea erabaki zuten. Hegoaldean, Bi Sizilietako Erresuma borboitar erreinua, Siziliak eta antzinako Napoliko erresumak osatua; erdialdean, Aita Santuaren Lurraldea, aita santuen erregetzapekoak; Toskanako Dukerri Handia eta gainerako dukerri txikiak (Modena, Parma eta Guastalla), Habsburgotarren mendekoak; iparraldean, Lombardia-Venezia Erresuma, Austriako Etxearen mendekoak; azkenean, Piamonte-Sardinia, Savoiako etxearen eskuetan.

Estatu multzo hori, Italian tradizioa zen bezala, heterogeneoa zen zentzu askotan. Guztiek nazio bat osatzen zutelako ideia ez zen berria, baina sentimendu nazional hori 1820-1830 ondoko urteetatik aurrera hasi zen batez ere azaleratzen, erromantizismoaren eta izaera nazionalistako aldizkari zein argitalpenen bidez, eta joera horretako lehen higikundeen sorrerarekin.

Ikazkinen matxinadak

Sakontzeko, irakurri: «Ikazkinak»

Karbonarien bandera.

Panorama patriotiko sektario honetan, Ikazkinak (italieraz: Carbonari) izan zen elkarte politiko sekretu nagusia, jatorriz 1814an Napolin sortua Joachim Muraten politika filonapoleonikoari aurka egiteko; hau erori eta Italiako penintsulako estatu batzuetan errege antiliberalak austriar tropen esku-hartzearen bidez tronura itzuli ondoren, Ikazkinak penintsulan hedatu ziren, konspiratzaile izaera hartuz, estatu hauek estatu konstituzional bihurtzeko asmoz, altxamendu iraultzaileen bidez.

1817

Lehen ikazkin-matxinada Maceratan saiatu zen, Aita Santuen Lurraldean, 1817ko ekainaren 24tik 25erako gauean, baina aita santuaren poliziak, prestaketen berri izan zuenean, ekintza itzali zuen jaio aurretik. Hamahiru konspiratzaile heriotzara kondenatuak izan ziren, eta, ondoren, Pio VII.a Aita Santuak barkatu zituen.

Urte bereko uztailean, austriar tropek, oraindik Napolin zeudenak Borboiak tronura itzuli ondoren, Bi Sizilietako Erresumatik erretiratzea osatu zuten, eta Laval Nugent von Westmeath austriar jenerala bi Sizilietako armadaren komandante goren eta gerra ministro bihurtu zen.

1820-1823

Sakontzeko, irakurri: «1820ko iraultzak»

Cádizko espainiar portuan, 1820ko urtarrilaren 1ean, Simon Bolivarren matxinada Hego Amerikan zapaldu behar zuten indar militarren ofizialek ez zuten ontziratu nahi izan. Euren erabakia Espainia osora hedatu zen, Fernando VII.a erregea 1812ko Cádizko Konstituzioa berriz ere urte bereko martxoaren 10ean onartzera behartuz. Gertaera hauen albisteak ikazkin italiarren arima piztu zuen eta 1820-1821 urteetako altxamendu konstituziogileak eragin zituen, guztiek erregimen absolutisten pixkanakako liberalizazioa helburu izan zuten arren, hala ere, Estatutik estatura eta hiritik hirira konnotazio ezberdinak hartu zituzten.

1816tik aurrera, Siziliak naziotik kanporatua izateko eta konstituzio oro galtzeko zoritxarra izan zuen. Siziliaren independentzia eskatzen dugu, eta botoak ez dira Palermorenak bakarrik, Sizilia osoarenak baizik, eta Siziliako herritarren gehiengoak independentziaren aldeko botoa eman du.

— Palermoko gobernuaren gutuna erregeari.

Sizilian matxinada separatista bat lehertu zen 1820ko uztailaren 15ean, Palermon 1812ko Siziliako Konstituzioa berrezarri zuen gobernu bat eratuz. 1820ko azaroaren 7an, Borboiek armada bat bidali zuten Florestano Peparen aginduetara (geroago Pietro Colletta jeneralak ordezkatu zuena), Sizilia birkonkistatu zuena gudu odoltsuen bidez eta monarkia absolutua berrezarri zuena, Sizilia Napoliren mende jarriz.

Napolin, 1820ko uztailaren 1ean hasi ziren Michele Morelli (1790-1822) eta Giuseppe Silvati (1791-1822) ofizial gazteen eskutik, hiria hartzearekin amaitu ziren: Guglielmo Pepe jeneralak, matxinatuen buruak, lortu zuen Fernando I.ak konstituzio bat sinatzea.

Giuseppe Silvati eta Michele Morelliren urkamendia, 1822an.

Guglielmo Pepe Antrodocoko guduan.

Altxatu ziren estatuetan ordena berrezartzeko, Aliantza Laukoitzaren europar potentziak, 1820ko abenduan bildu ziren Troppauko Kongresuan. Fernando I.a, 1821eko urtarrilean Ljubljanan hurrengo Kongresura deitua, gobernu iraultzaileak hara joateko baimena eman zion, zinpean, konstituzioa europar biltzarraren aurrean defendatzeko. Erregeak, baina, napolitar Parlamentuarekin irtetean hartutako konpromisoak ezeztatuz, austriarren esku-hartze militarra eskatu zuen, hauen tropak penintsulatik jaitsi zirelarik. Austriarrek Pepek zuzendutako armada napolitarra garaitu zuten Antrodocoko guduan 1821eko martxoaren 7an eta Napoli konkistatu zuten martxoaren 23an. Konstituzioa baliogabetua izan zen eta 30 iraultzaile hiltzera kondenatu zituzten (horien artean Pepe, Morelli eta Silvati).

Palermon, 1821eko abuztuan, hogei "ikazkin-salmenta" antolatu ziren, gobernua boteretik kentzeko eta Espainiako konstituzioa ezartzeko; matxinada Bonaventura Calabró apaizak gidatu zuen, 1822ko urtarrilaren 12rako aurreikusitako matxinada bat antolatu zuena, Siziliar bezpera berri bat sortuz. Hala ere, bileren segidak polizia borboitarraren susmoa piztu zuen, konspiratzaile bat traizionatzeko konbentzitu zuena. Urtarrilaren 11ko gauean hasi ziren lehen atxiloketak eta aitorpenak, biharamunean gertatutako matxinada saiakera herabe bat erreprimitu eta konspiratzaileak espetxeratu egin zituzten. Urtarrilaren 31n, bederatzi konspiratzaile, horien artean bi apaiz, hiltzera kondenatuak izan ziren, eta euren buruak, burdinazko kaioletan itxita, Porta San Giorgion eskegita egon ziren 1846 arte.

Basilicatan, Ikazkinen matxinaden sustatzaileen artean Domenico Corrado doktorea eta Francesco eta Giuseppe Venita anaiak zeuden, iragan borboitarren soldaduen artean, alferrik saiatu zirenak eskualde osoa altxatzen Konstituzioa babesteko. Bere jarduera subertsiboak itzaltzeko, Borboien gobernuak Roth austriar jeneralak zuzendutako erregimentu bat bidali zuen. Calvellon aurkitu ondoren, hiltzera kondenatu zituzten beste iraultzaile batzuekin batera fusilatze bidez. Corrado Potenzara eraman zuten eta bertan fusilatu zuten, 1822ko martxoa eta apirila artean.

Napolin errebeldeen helburu bakarra konstituzioa aldarrikatzea zen bitartean, Turinen 1821eko urtarrilean lehertu zen matxinadak austriarren aurkako tentsioak eta antsietateak hartu zituen, hiri horretan jada lehenago agertu zirenak savoiatarren poliziak odolez itzalitako ikasleen altxamenduekin. Azken matxinada honek Viktor Emanuel I.a Savoiakoaren abdikazioa eragin zuen. Risorgimentoko ikurrak ziren gizon batzuek parte hartu zuten, horien artean Santorre di Santa Rosa. Altxamenduak Carlos Felix Sardiniakoa erregea Turinera itzultzean eta Austriako tropen esku-hartzearekin amaitu ziren, berak hala eskatuta.

Milanen ere, alderdi abertzale eta anti-austriar batek parte hartu zuen altxamenduetan, hauen inspiratzaileen artean Piero Maroncelli Forlìkoa aipa daiteke, Austriako Poliziak atxilotu zuena. Dokumentu konprometigarri batzuen aurkikuntzak, agintariei Federico Confalonierik ere parte hartu zuen matxinada zapaltzea ahalbidetu zien. Confalonie, matxinadak porrot egin eta berehala, Spielbergeko gotorlekuan giltzapetua, Maroncelli eta Silvio Pellico hilabete batzuk lehenagotik atxilotuta zeuden lekua. Ondorengo errepresioek erbestera bultzatu zituzten italiar abertzale asko, Antonio Panizzi kasu, atzerrian jarduten jarraitu zuena, propagandistikoki konprometituz eta Italiako arazoa konpontzeko interesa zuten atzerriko potentzietako pertsona ospetsuekin harremanak ezarriz.

Modena eta Reggioko dukerrian poliziak konspirazio ikazkin bat aurkitu zuen, honen errepresioa bederatzi heriotza zigorrekin amaitu zelarik: zazpi presok ihes egitea lortu zuten, eta, beraz, euren irudia zintzilikatu zuten; beste bati hamar urteko kartzela-zigorra ezarri zitzaion trukean, eta burua moztuta exekutatu zuten bakarra, Giuseppe Andreoli apaiza izan zen.

Matxinada liberalen garaia 1823ko irailaren amaieran amaitu zen, Espainian Cádiz errenditu ostean, Trocaderoko guduaren ondorioz, non Karlos Alberto Sardiniakoak ere parte hartu zuen. Gudu hori Luis XVIII.aren frantziar indarrek irabazi zuten eta Aliantza Santuak Espainian monarkia absolutua indarrez berrezartzeko zuen boterearen ondorioz. Hirurteko Liberalari Hamarkada Deitoragarria jarraitu zion Espainian.

1824-1847

Sakontzeko, irakurri: «1830eko iraultzak»

Eugène Delacroixen Askatasuna herriaren gidari margolana, 1830eko iraultzak gai gisa dituena.

Emilia-Romagnan, 1824an, Ravenako poliziaren zuzendari Domenico Matteucci Carbonarien konspirazio baten ondorioz hil ondoren, Agostino Rivarola kardinala erreprimitzera bidali zuten. Rivarolak 1825eko abuztuaren 31n epaiketa egin eta gizarte maila guztietako 514 pertsona zigor ezberdinetara kondenatu zituen. Ondoren, hiltzera kondenatutako zazpi lagunei zigorraren kommutazioa eta barkamena eman zitzaien beste askorentzat. Erroman, 1825ean, justizia pontifizioak masoneria zapaldu zuen, Angelo Targhini eta Leonida Montanari burua moztu zieten, behin baino gehiagotan damutzeko eskatu ondoren.

1828an matxinada berriak gertatu ziren Cilentoan, 1820an Bi Sizilietako Erresuman eman zen Konstituzioaren berrezartzea lortzeko. Matxinatuen saiakera tragikoki amaitu zen hogeita hamahiru heriotza-epaiekin, eta Boscoko herria kanoikadekin suntsitu zuen Del Carretto mariskalak. Modenako dukerrian, 1831ko otsailaren 3an, porrot egin zuen Ciro Menottiren altxamendu herrikoi bat saiatu zen: Menotti eta Vincenzo Borelli urkatuak izan ziren.

Emilia-Romagnan, 1831n, Italiako Probintzia Batuen estatu txikia erreprimitua izan zen 1831ko martxoaren 25ean Celleko guduan, Riminin. Gudu honetan tropa austriarrak lehen aldiz aurkitu ziren soilik italiarrez osatutako gudaroste bat. Aurreko egunetan Giuseppe Sercognani Pesaroo Guardia Nazionaleko komandanteak zuzendutako boluntario zutabea, Erromarantz zihoazela Probintzia Batuen gobernuaren izenean, Rietin garaitu zuten (1831ko martxoaren 8-11) aita santuen tropek. Altxamendu hauen ondorioz, Erroman zeuden europar potentzien ordezkariek 1831ko maiatzean Gregorio XVI.a aita santuari memorandum bat eman zioten, non Aita Santuari erreforma administratibo sakonak eskatzen zizkioten, 1831ko uztailaren 5eko ediktu baten bidez partzialki onartuak izan zirenak.

1832an Romagnako matxinada berriz hasi zen, indar sanfedistekin batera Albani kardinalak erreprimituta. Urtarrilaren 20an eta 21ean Guardia Zibilarekin izandako lehen liskar baten ondorioz Cesena eta Forlìko sarraskia gertatu zen. Beste gudu batzuk urtarrilaren 24an Faenzan gertatu ziren eta urtarrilaren 25ean Forlì hirian. Aita Santuaren eta Austriako tropak elkartu eta Bolonian urtarrilaren 26an sartu ziren, matxinadarekin amaituz. Austriarren Boloniako esku-hartzea orekatzeko, frantziarrek, otsailaren 26an, itsas espedizio batekin Ancona okupatu zuten, eta bertan sei urtez egon ziren. Nolan, 1832ko abuztuan, matxinada txiki bat gertatu zen, Angelo Peluso fraideak zuzendua. Azkar erreprimitu zuten eta fraidearen heriotza zigorrarekin amaitu zen, Luigi d'Ascoli eta Domenico Morici taldekideekin batera; beste 28 matxinoei zigor txikiagoak ezarri zitzaizkien.

Giuseppe Mazzinik 1830an Ikazkinekin bat egin zuen. Berak zuzentzen zuen Giovine Italia («Italia Gaztea») zen, dudarik gabe, higikunderik garrantzitsuena; ideia liberal-errepublikarrak, sentimendu nazionala eta italiar errepublika bat sortzeko ideia konbinatzen zituen. Mazzinik ikazkinen sektarismoari uko egiten zion, behetik zetorren indar iraultzaile bat babestuz, masa herritarren eta herriaren parte-hartze zuzenean oinarritua. 1834an, Mazzinik antolatua eta Ramorinok landan zuzendua, Savoiaren inbasioak ez zuen matxinada errepublikarrik eragin Sardiniako Erresuman. Aldi berean, Genovan, Garibaldik Savoiatarren Armadaren matxinada bat antolatu zuen. Saiakera iraultzaile hauen porrotak, Garibaldiren ihesa eragin zuen, Savoiako poliziatik ihesi, Hego Amerikara erbesteratu zen.

1835eko martxoan Leopoldo Borboi-Bi Sizilietakoa Siziliako Erresumako teniente kargutik kendu zuten, bost urte lehenago Fernando II.a anaiak emandako kargua. Leopoldok uharteko liberalen adostasuna lortu zuen, eta, horregatik, Metternichtarren susmoak zituzten Orleanseko ondorengo batekin ezkonduko zenarena, bere botereak handitzeko saiakera gisa. 1837ko uztailaren 12an, koleraz kutsatutako itsasontzi bat portura iristeari buruzko zurrumurru kontrolatugabeen ondorioz, Messinan matxinada piztu zen, egun gutxiren buruan, 1812ko Konstituzioa berrezartzea eskatzen zuten Catania eta Siracusako matxinadek jarraituta; Siziliako altxamendu hauek Del Carrettok erreprimitu zituen eta abertzale askoren fusilamenduarekin amaitu ziren. Hil bereko 23an, Abruzzo ko Pennen altxatu ziren, Domenico de Caesarisen buruzagitzapean; matxinada Tanfano Koronelak erreprimitu zuen eta zortzi errebelderen fusilamenduarekin amaitu zen. Tanfano lau urte beranduago hil zuten, L'Aquilan, 1841eko irailaren 8an, borboitarren aurkako altxamenduan, beste hiru matxinatu ere fusilatu zituzten egun berean.

Italia 1843an.

Florentzian, 1844ko azaroaren 28an, Toskanako Dukerri Handiaren, Modena eta Reggioko Dukerriaren eta Parmako eta Piacenzako Dukerriaren gobernuek Florentziako Ituna sinatu zuten, 1815ean Vienako Kongresuak Lunigiana eta Garfagnanako hiru estatuen artean aurreikusitako lurralde aldaketa txikiei buruzkoa. Kronologikoki, italiar populazioak, kontsulta plebiszitariorik gabe, Vienako akordioen arabera erabakitako subiranotasun aldaketa baten menpe egon ziren azken aldia da.

1845eko irailean Pietro Renzik, ehun bat abertzalerekin, Rimini okupatu zuen, gainontzeko Romagnan matxinada pizteko itxaropenarekin, altxamenduek ez zuten nahi bezalako eraginik izan, eta matxinada aita santuaren mertzenario eta boluntarioek ezabatu zuten; altxamendu hauetan zehar Luigi Carlo Farinik, garai hartan Luccan erbesteratua, "Di Rimini Principi Manifestua" idatzi zuen:

«

Dei diezaiogun Jainkoari, beraz; dei diezaiegun Europako Aita Santuari eta printzeei gure kausa eman diezaiegun zapalduen sentimenduaren eta afektuaren suhartasun guztiarekin, eta erregutu eta erregutu diezaiegun printzeei ez gaitzatela herrestan eraman erakusteko herri bat denek abandonatzen dutenean eta akidurara murrizten denean, badakiela osasuna aurkitzen.

»

Lehen eleberri abertzaleak

I promessi sposi

1827an, italiar eleberri historiko baten lehen adibidearen lehen edizio inprimatua argitaratu zen: I promessi sposi, Lombardian girotua espainiar dominazioan. Risorgimentoaren garaian eleberri honi buruz egindako interpretazioaren arabera, Manzonik Milango espainiar desgobernuaren garai historikoa aukeratu zuen austriar domeinuaren Italiako iparraldeko gobernu zapaltzaile bera aipatzeko asmoz. Beste literatur kritikari batzuek, aldiz, Manzonik deskribatu nahi zuena garai guztietako gizarte italiarra zela uste dute, denboran zehar mantendu diren akats guztiekin. Ziur dagoena da eleberri hau idaztean Alessandro Manzonik 1840ko edizioarekin osatu zuen ikerketa linguistikoa hasi zuela batasun politikoaren funtsezko oinarri gisa hizkuntza nazional bat definitzeko.

1832an Turinen Silvio Pellicoren autobiografia argitaratu zen, Le mie prigioni (Nire kartzelak), Austriako Spielberg gotorlekuko presondegi gogorreko preso politikoen bizi-baldintza gogorren deskribapenarekin: garai hartako irakurleentzako pasarterik hunkigarrienen artean, Maroncelliren hanka baten anputazioa. Liburuak oihartzun handia izan zuen, bai Italian, bai Europako aretoetan, eta austriarren aurkako sentimenduak areagotu zituen italiar abertzaleengan. 1849an, Metternichek esan zuen liburuak galdutako gudu bat baino gehiago kaltetu zuela Austria. Hurrengo urtean, 1833an, Ettore Fieramosca o la disfida di Barletta argitaratu zuen Massimo d'Azegliok italiarren abertzaletasuna pizteko Erdi Aroko gertakari historiko bati berrekin ziona.

1848ko Konferentzia Zientifikoa

1848ko Konferentzia Zientifikoaren oroitzapen txanpona.

Toscanako Dukerri Handiaren erregimen "liberalak", Zientziaren Aurrerapenerako Italiako Elkartearen sorrera ahalbidetu zuen, 1839an Pisan sortu zen elkartea. Honek, "Italiar zientzialarien lehen biltzarra" (1839) antolatu zuen, eta bertan penintsulako zenbait estatutako ikerlariak egon ziren: "Italiarren" ezaugarri komunaren pean bildutako zientzia-gizonen lehen bilera publikoa. Kongresuak, urtero, estatu ezberdinetan jarraitu zuten: Turin, Florentzia, Padua, Lucca, Milan, Napoli (hnadiena izan zena, 1600 partehartzaile ingururekin), Genoa eta, azkenik, 1847an, Venezia; hurrengo urteko matxinada altxamenduek eta, ondorioz, erregimenen gogortzeak, ondorengo biltzarrak eragotzi zituzten Florentzian 1861ean ospatu zen biltzarrera arte.

Bere eduki zientifikoaz gain, kongresu hauei esker, sortzen ari zen Italiako klase intelektual berrian ideiak trukatu eta konparazioak egin ahal izan ziren, eta Italiako ekitaldiak eztabaidatzeko aukera gisa ere ikusi ziren, hala nola, merkataritzaren liberalizazioa, aduana-liga baten beharra, trenbideen eraikuntza, eta, modernitate ekonomiko eta estrukturaleko proiektu hauen azpian, bateratze politikoaren funtsezko beharra azaleratuz.

Erreformen biurtekoa

Neoguelfoen alegoria patriotiko bat. "Radetzky Mariskalaren amesgaiztoa". Pio IX.a (gurutzearekin) eta Karlos Albertoren (ezpatarekin) aliantza Italiarekin batera (bandera daraman emakumea).

Erreformen biurtekoa deiturikoan (1846-1848), Mazziniren altxamendu iraultzaileen porrotaren ondoren, liberal moderatuen proiektu politikoak indarrean jarri ziren, horien artean Massimo d'Azeglio, Vincenzo Gioberti eta Cesare Balbo "Italiaren itxaropenekin", batez ere merkatu bateratu baten beharra sumatuz Italiako garapen ekonomiko lehiakorrerako funtsezko premisa bezala. Bide horretan Carlo Cattaneok egindako gisako programak garatu zituzten, etorkizuneko italiar bateratze zentralizatu edo federatibo baten bidean. Honela jaio zen mugimendu neoguelfoa, iritzi publikoan arrakasta handia izan zuena. 1846ko ekainaren 16an, Pio IX.a "liberaltzat" jotzen den Aita Santua aukeratu zuten eta, uztailaren 17an, liberalen nahien arabera, aita santu berriak amnistia bat eman zien presoei, neo-guelfoen aldekoen eta italiar abertzale askoren itxaropenak elikatuz, pentsatzen baitzuten aita-santuak nazio independentziari babesa emango ziola.

Berrikuntza hauen bultzadarekin, Italiako estatu askok hainbat erreforma modernizatzaile egin zituzten: Toskanako Dukerri Handian prentsa askatasuna zabaldu zen eta guardia zibiko bat sortu zen, Sardiniako Erresuman erreformak egon ziren sistema judizialaren zentzu liberalean. D'Azegliok, 1846an, aurreko urteko Riminiko altxamenduen adibideari jarraituz, Degli ultimi casi di Romagna (Romagnaren azken kasuetatik) idatzi zuen, non italiar unitarioa izan zitekeen etorkizun bat aurreikusten zuen, eta, hurrengo urtean, Luigi Settembrinik eztabaida politikoan parte hartu zuen, modu anonimoan,Protesta del popolo delle Due Sicilie panfletoa argitaratuz. Bi lan hauek penintsularen mugak gainditu zituzten erresonantzia bat izan zuten, Europako estatu ezberdinen iritzi publikoetan italiar batasunaren gaia indartzen lagunduz.

1847an, Pio IX.ak, Piamonteko Erresumari eta Toskanako Dukerri Handiari, merkantzien zirkulazioa sustatzeko "Aduanen Liga" batean batzea proposatzeko erabakia hartu zuen. Ekimena 1847ko azaroaren 3an asmo akordio bat sinatu ondoren gelditu zen, Modenako dukerria tartean sartzeko saiakera batean. Baian 1848ko matxinadaren hasierak, proiektua behin betiko amaitu zuen.

Goffredo Mameliren partituraren liburua.

1847ko azaroaren 28an, Karlos Alberto erregeak gobernatzen zituen lurralde guztien batasun politiko eta administratiboa gauzatu zuen, Sardiniako Erresuma estatu bakar bihurtuz, parlamentu bakar batekin eta lege berdinekin lurralde ezberdinetako herritar guztientzat.

Urte berean, Menton eta Roccabruna hiriak Grimaldi familiaren gobernuaren aurka matxinatu ziren, eta Menton eta Roccabruna Hiri Libreen batasuna eratu zuten. Olebiszitu baten ondoren, 1849an, une horretan Sardiniako Erresumaren zati zen Nizako konderriarekin elkartu ziren bi hiriak.

1847ko abenduan, Italiako hiri batzuetan, tartean Erroman, Balillaren keinuaren 101. urteurrena ospatu zen, Austriaren aurkako enfasi handiarekin, eta bertatik jaio zen Genovako matxinada austriarren aurka. Genovako Oregina auzoan ospatu zen manifestaziorako, Michele Novaro musikariak, Goffredo Mameli abertzale eta poetaren testua hartuta, Il Canto degli Italiani ereserkia konposatu zuen, "Fratelli d 'Italia" bezala ezagunagoa, lehen bertsotik hartutako izenburua, laster ezagun egin zena, eta, italiar abertzaleek ereserki gisa joz, mende baten ondoren ereserki bihurtu zena. Cavour eta Cesare Balbok, 1847ko abenduaren 15ean, Il Risorgimento aldizkariaren lehen alea argitaratu zuten, hurrengo urtarrilean, Piamonten konstituzioa iristea espero zen artikulu bat zuena.

Herriaren Udaberritik Lehen Independentzia Gerrara

Sakontzeko, irakurri: «1848ko iraultzak»

1848ko matxinaden mapa.

1847-1848 urteetan, "Herrien Udaberria" deiturikoan, mugimendu iraultzaile batzuen garapena ikusi zen Europa osoan.Domenico Romeok 1847ko irailaren 2an antolatutako matxinada bat Reggio Calabrian lehertu zen. Gerace barrutian behin-behineko gobernu bat ezarri zen, aginte militarrarekin. Matxinada hau ere, herritarren parte-hartzerik ezagatik eta aginte militarraren desartikulazioagatik, Borboien armadaren errepresio armatuarekin eta sustatzaileen fusilamenduarekin amaitu zen; borboien hiri zaindariek, Romeoren gorpuari burua moztu zioten, eta bere burua, ohartarazpen bezala erakutsi zen.

1848an, Siziliako lehen altxamenduak gertatu ziren, berehala, Cilento eta Napolikoak atzetik zituztela, Europan, otsailaren 23an Frantzian eztanda egin zuten istiluak ondoren, otsailaren 28an Badengo estatuan, Alemaniako Estatu guztietara azkar hedatu zen matxinada hasi zuena eta martxoaren 13an Austriara iritsi zena, martxoaren 15ean Hungaria altxatu zen, martxoaren 28an Polonia.

Konstituzioen kontzesioak

Siziliako matxinadararen alegoria.

1848ko urtarrilaren 12ko Siziliako matxinadak oihartzuna izan zuen penintsulan. Urte bereko urtarrilaren 17an Cilenton matxinada bat piztu zen. Napoliko altxamenduen ondorengo hedapenak erregea behartu zuen 1830eko Frantziakoaren antzeko konstituzio bat aldarrikatzera, 1848ko otsailaren 11n. Italiako gainontzeko subiranoek azkar jarraitu behar izan zuten Fernando II.aren eredua: Leopoldo II.a Toskanakoak Estatutua eman zuen otsailaren 17an, ondoren martxoaren 4an Karlos Albertok Estatutu Albertinoa aldarrikatu zuen eta martxoaren 14an Aita Santuaren Estatuaren txanda izan zen. Apirilaren 1ean, Siziliako Parlamentuak, Palermon bilduta, honako hau dekretatu zuen: Botere Exekutiboak Nazioaren izenean Italiako gainerako estatuak deklaratzea, Siziliak, jada aske eta independente, Italiako batasun eta federazioaren parte izan nahi duela, eta hiru bandera nazional Erromara, Piemontera eta Toscanara bidaltzea, honako leloarekin: [Italiako Estatuaren izenean] Sizilia Independentea eta Italiarra. Apirilaren 13an, Siziliako Parlamentuak Siziliaren independentzia aldarrikatu zuen, ebazpen berri batekin:

«

Fernando Borboikoa eta bere dinastia betirako erori dira Siziliako tronutik, Sizilia Gobernu konstituzional batek gobernatuko du, eta printze italiar bat deituko du tronura bere Estatutua erreformatu ondoren.

»

Fernando II.ak Konstituzioa kendu

Fernando II.ak, Napolin konstituzioa eman eta hilabete gutxira, ganberak desegin zituen, absolutismoa maiatzaren 15ean berrezarriz. Egun horretan, parlamentu berriaren lehen saioa egin behar zen aukeratutako kideekin. Honek, liberalen matxinada eragin zuen erresumako eremu ezberdinetan eta Napolin, Via Toledon, non abertzaleek barrikadak altxatu zituzten, kanoiei aurre egiteko. Matxinada napolitarra odolez erreprimitua izan zen, Suitzako tropa mertzenarioekin. 500 hildako izan ziren abertzaleen artean, horien artean Luigi La Vista de Basilicata idazlea eta Angelo Santilli filosofoa zeuden, 22 eta 25 urterekin hil zirenak hurrenez hurren. Egun berean, Fernando II.ak, Austriaren aurkako borrokari laguntzeko, Italia iparraldera bidalitako tropak Napolira itzultzea agindu zuen. Guglielmo Pepe eta berak gidatzen zituen tropetako batzuek ez zuten agindua bete eta San Markoko Errepublika babestera joan ziren.

Lehen Independentzia Gerra

Sakontzeko, irakurri: «Milango bost egunak»

La meditazione (l'Italia nel 1848), Francesco Hayezen margolana, Italiaren alegoria 1848an, bere historia liburuarekin eta Milango bost eguneko martirien gurutzearekin.

Italian, 1848an, Sardiniako Erresumak Italiako batasunaren sustatzaile izateko hartutako erabakiak markatu zuen nagusiki, mugimendu iraultzailearen eta mazziniarren ekintzari aurrea hartuz, bere bultzada subertsiboari eta bateratze prozesuan protagonista izateko aukerari beldur eginez. Norabide honetako lehen urratsa, Austriaren aurkako Lehen Independentzia Gerra izan zen, Paduako austriarren aurkako matxinada garaileen ondoren lehertu zena otsailaren 8an, Milanen martxoaren 18an Milango bost egunekin eta Venezian martxoaren 22an.1848ko martxoaren 18tik 22ra altxamendua gertatu zen Milanen. Altxamenduak arrakasta izan zuen eta Radetzkyren indarrak hiritik kanporatzea lortu zuten, Italiako beste gune batzuetako laguntza eskuratuz.

Gerra bera hiru fasetan banatu zen: lehen kanpaina militarra (1848ko martxoaren 23tik abuztuaren 9ra) Aita Santuen Estatuen eta Bi Sizilietako Erresumaren laguntzarekin hasi zena. Azken bi estatuak laster erretiratu ziren gatazkatik, baina euren soldadu gehienek Austriaren aurka borrokatzea erabaki zuten Piemonteko armadarekin, Italiako beste boluntario batzuekin batera, Giuseppe Garibaldi eta Erromatar Unibertsitate Batailoian bildutako gazteak kasu. Orduan, armistizio bat, aita santuaren legazioak okupatzeko saiakera austriar bat eta bigarren kanpaina militar bat egon ziren (1849ko martxoaren 20tik 24ra).

Custozako guduan eta Novarako guduan izandako porroten ondoren Karlos Albertok burutu eta behin betiko galdu zuen gerra. Lurraldeari begiratuta, status quo ante delakora itzultze nabarmen batekin amaitu zen. Karlos Albertok abdikatu zuen Viktor Emanuel II.a tronura igoz. Honek, gainontzeko italiar gobernariek ez bezala, bere aitak emandako Albertino Estatutua ez zuen erretiratu. Bere erresuma, bandera nazional bezala hirukolorea mantentzen zuen italiar estatu preunitario bakarra, italiar penintsulako estatu konstituzional bakarra zen, erakunde ordezkatzaileekin, non, erregearen autoritatea, ganbera biko parlamentu batekin, hautazko diputatu ganbera batekin eta erregetzak izendatutako senatu batekin orekatzen zen.

Altxamenduek, Fernando I.a Austriakoa, bere iloba Frantzisko Joseren alde abdikatzera ere bultzatu zuten, 1848ko abenduaren 2an enperadore bihurtu zena. 1848an tronua hartu zuten bi erregeek Risorgimentoko gertaera segida guztiak aurka jarri zituzten.

Erromako Errepublika

Sakontzeko, irakurri: «Erromako Errepublika (1849)»

Frantziar tropen erasoa Erromari.

Austriarekiko gatazka honetan zehar, denbora laburreko eta azken emaitza positiborik gabeko esperientzia errepublikar batzuek garrantzi handia hartu zuten. 1849ko otsailetik uztailera, Erromako Errepublika sortu zen, Pio IX.a hiritik ihes egin eta Fernando II.a Borboikoaren gonbidatu bezala Gaetako gotorlekuan babestu ostean. Erromako gobernua Giuseppe Mazzini, Aurelio Saffi eta Carlo Armelliniren triunbiratuak hartu zuen. Erromako Errepublika, jada aita santuaren lur guztiak hartzen zituena, Ancona setiatu zuten austriarren esku-hartze militarrekin desegin zen, bertan 1849ko ekainaren 21ean itsasoko eta lurreko setio gogor baten ondoren sartuz. Garibaldik bere boluntarioekin alferrik defendatu zuen Erroma eraso zuten frantziarrengandik, nazioaren batasunerako irtenbide neoguelifiko baten ikuspegia deuseztatuz.

San Markoko Errepublika

Venere itsasontziari erasoa, San Markoko Errepublikaren aurkako oldarraldian.

Veneto ere altxatu egin zen: 1848ko otsailaren 8an, ikasleen bat-bateko matxinada bat lehertu zen Paduan, egun batez bi ikasle eta bost soldadu austriar hil ondoren erreprimitua izan zena, dozenaka zauritu zirelarik. Hurrengo hilabetean Venezian, 1848ko martxoaren 17an hasi zen matxinada batekin, San Markoko Errepublika jaio zen, hiriaren askatasuna aldi baterako berrezarri zuena. Apirilean, Lombardiar Boluntarioen Kidegoak, arrakastarik gabe, Trentinoren inbasioa saiatu zuen, Garda lakuaren iparraldera pasatuz. Cadoren, bi hilabetez, Pietro Fortunato Calvik zuzendutako boluntario gudaroste txiki batek Austriako gudarosteen sarrera blokeatu zuen. Veneziak, setio luze bati eutsi zion, borroka gogor baten ondoren, 1849ko abuztuaren 27an, Venetoren gaineko domeinua berrezarri zuen austriar esku-hartze militarraren ondorioz kapitulatu zuen arte. Urriaren 14an, zazpi hilabeteko setioaren ondoren, Osoppo hiriak amore eman zuen.

Austriaren menpeko lombardiar lurraldeetan ere tokiko altxamendu txikiak lehertu ziren: Salascoko Armistizioaren ondoren, 1848ko urrian, Val d'Intelvin altxamenduak egon ziren, eta 1849an, liskarrak berriz hasi ziren, Comon.

Piemonteko azken porrotaren ondoren, 1849an, "Bresciako hamar egunen" pasartea gertatu zen. 1849ko martxoaren amaierara arte, hamar egunez, Novarako guduan irabazi ondoren, lombardiar landazabala berriz okupatu zuten austriar tropei aurre egin zien hiriak. Borrokaren amaieran, Bresciak Austriako tropen arpilaketa jasa zuen.

Toscanako Errepublika

Egoera horretan, 1849ko otsailaren 15ean Toscanako Errepublika aldarrikatu zen. Francesco Domenico Guerrazzi, Giuseppe Montanelli eta Giuseppe Mazzoni hirukoteak zuzendu zuen. 1849ko maiatzean austriar indar militarren inbasio batek ordena berrezarri zuen, Leopoldo II.a Duke Handiari bere kargua itzuliz. Bidean, Livorno setiatu eta arpilatu zuten.

Siziliako Erresuma

Siziliar altxamenduaren errepresioari kritika.

Siziliako Parlamentuak Siziliako Erresuma berrezarri zuen, bere independentzia aldarrikatu zuen eta, 1848ko ekainaren 10ean, 1812an lortutakoaren antzeko konstituzio bat jaulki zuen, monarkia konstituzional berri baten sorrera eta borboitarraren gainbehera deitoratuz. 1849ko maiatzaren 14an Carlo Filangierik Palermo hartu ondoren, Borboitarren armadak Erresuma militarki birkonkistatu zuen. Messinaren birkonkistarako bonbardaketa bortitzen ondorioz Fernando II.ari "Bonben Errege" (italieraz: Il Re Bomba) ezizena jarri zioten, historiografia klasikoan gogorarazten zaiona.

Errepresioa

1848ko Europako altxamendu guztiak bi urteko epean erreprimituak izan ziren, berrezarkuntzaren eskemen arabera, Frantzian izan ezik, non Frantziako Bigarren Errepublikak Luis Felipe Borboi Orleanskoaren monarkia Luis Napoleonek ordezkatu zuen, lau urteren ondoren, Napoleon III.a Frantziarren Enperadore bihurtu zena. Frantziako gertakariek, Vienako Kongresutik Europan zegoen oreka politikoaren amaiera eragin zuten, estatuen arteko aliantzak aldatuz eta Italiako arazoetan eraginez, napolitar erbesteratuak, Joachim Muraten bigarren semea zen Lucien Murat Napoliko tronuan kokatzea planifikatzera ere bultzatuz. Pio IX.aren politika aldaketak, hasiera batean italiar abertzaleek goraipatu zutena, garaiezina bihurtu zen. Napoleon III.ak Erromara bidalitako tropen ekintza militarrarekin Frantziaren eragin politikoa handitu zen italiar penintsulan, ahuldua zegoen austriarraren kontrara.

Belfioreko martiriak.

Abertzale asko exekutatuak izan ziren, beste batzuk erbesteratu egin ziren, azken hauetako batzuk Piemonten asiloa aurkitu zuten, Carlo Cattaneo bizitza osorako erbesteratu zen Luganon, Suitzan, 1848an Konstituzio Konfederalaz hornitu zen herrialdea Mazzini Suitzan hasieran, eta ondoren Londresera joan zen. Londres erbesteratuentzako gune garrantzitsu bihurtu zen. Giuseppe Montanelli Parisera joan zen, Ruggero Settimo Maltan eta Garibaldik, bidaia labur baten ondoren, Amerikan amaitu zuen, Antonio Meuccik gonbidatuta 1849an. Napolin, Luigi Settembrini, Silvio Spaventa eta Carlo Poerio atxilotu, epaitu eta hiltzera kondenatu zituzten, kartzelara kommutatutako epai batekin, Settembrinik berak zuzendutako Unità Italiana elkarte sekretuko kide izatea egotzita. Francesco De Sanctis, 1848ko azaroko altxamenduetan bere ikasle batzuekin parte hartzeagatik irakaskuntzatik baztertua izan zena, 1850ean atxilotu eta Napolin espetxeratu zuten Castel dell'Ovoko espetxean. Bertan 1853ra arte egon zen, Borboiek Erresumatik bota eta Ameriketara bidali zuten arte; bidean, Maltan gelditzea eta, ondoren, Turinen babestea lortu zuen.

1849ko maiatzean austriarrek Ferrara eta Bolonia okupatu zituzten, non goarnizio bat mantendu zuten; urte bereko abuztuan Ugo Bassi eta Giovanni Livraghi fusilatu zituzten. Austriar errepresioak, hiru urte beranduago, Mantua inguruan jarraitu zuen, Belfioreko Martiriak izeneko gertakariekin.

1851n, Frantzisko Josef enperadoreak Lombardia-Veneziako bi hiriburuak bisitatu zituen (irailaren 21ean Milanen, Comon eta Monzan), bere bidaiaren aurretik Josef Radetzky gobernadore nagusiaren bi aldarrikapen izan ziren (1851ko otsailaren 21a eta uztailaren 19a), urte bat eta bost urte arteko espetxealdi irmoa dekretatu zutenak idatzi "iraultzaileak" zituztenentzat. Honela, italiar nobleziak eta herriak Habsburgotarren erregimenera hurbiltzearen espero ziren propaganda efektuek porrot egin zuten. Bisita inperiala hotz-hotzean hartu zuten, honela, austriar ekintza errepresiboaren azentuazio handiagoa eraginez.

"Prestakuntzaren" hamarkada

Mazziniren ekintzak

Porrotaren ondorengo hamar urteetan ("prestaketaren hamarkada" deiturikoa), Mazziniren mugimendu errepublikanoak bere indarra berreskuratu zuen, neoguelfoen programa federalistaren porrotak ere lagunduta: hainbat hiritan Tiro Elkarte Nazionalak sortu ziren, karabina erabiltzeko gaitasuna sustatzeko helburu faltsuarekin eratutako elkarte patriotikoak.

Milango altxamendua, Honore Daumierren margolana.

1849-1859ko hamarkadan Mazziniarrek matxinada batzuk sustatu zituzten, guztiek porrot egin zutelarik. Italiako eta Europako iritzi publikoa gehien aztoratu zutenak hauek izan ziren: Mantuan Belfioreko martirien exekuzio nagusia (1852), aurreko urteetan Lombardia-Veneziako Erresuman gertatu ziren matxinaden aurkako Austriako errepresioaren amaiera odoltsua eta Sapriren espedizio zorigaiztokoa (1857). Espedizioaren helburua "etsenplua ematea" zen, eta Carlo Pisacane eta bere 23 lagunen heriotzarekin amaitu zen, nekazariek eta askatutako beste abertzale batzuek sarraskituta. Italiar burgesia, 1853ko otsailaren 6ko Milango matxinadarekin ere oso txundituta geratu zen, Mazziniren izpirituarekin egin zena, hau da, herritarren parte hartze espontaneoan eta baita Austriako armadako soldadu hungariarren matxinadan ere fidatuz; odol jario handiarekin, porrot egin zuen. Matxinoek, inspirazio politiko sozialistako langileak, prestaketa falta eta azaleko antolaketa nabarmena bazuten ere, mazziniarrak izan ziren, marxismoarekin kontraste ideologiko handia zutenak, porrot egiten lagundu zutenak, agindutako armak ez bidaltzeagatik eta matxinadaren unean pasibo egoteagatik. Daga eta aiztoz armaturiko gizon mordo bat prestaketarik gabe zeuden hondamenaren aurrean, beren ideal aberkoi eta sozialisten izenean. Karl Marxek honela idatzi zuen gertakari horren inguruan:

«

Milango matxinada esanguratsua da, Europa osoko krisi iraultzailearen sintoma delako. Eta miresgarria da proletario mordo baten ekintza heroiko bezala, labanaz bakarrik armaturik, Europako gotorleku onenetako bat bat eta 40.000 soldaduko armada bat erasotzeko adorea izan zutelako. Baina Mazziniren betiereko konspirazioarengatik, bere aldarrikapen barregarrien eta frantziar herriaren aurkako tiraldien amaiera handia bezala, oso emaitza kaskarra izan du. Pentsatzekoa da hemendik aurrera "bat-bateko iraultzak" amaituko direla, frantsesek esaten dieten bezala. Politikan poesian bezala gertatzen da. Iraultzak ez dira inoiz enkarguz egiten.

»

Parman, 1854ko martxoaren 26an, Karlos III.a Parmakoa hil zuen Antonio Carra anarkistak, Mazzinirekin bat egiten zuena. Bi urte beranduago, Napolin, 1856an, Fernando II.a erregea hiltzeko saiakerak huts egin ondoren, Agesilao Milano kalabriarra hiltzera kondenatua izan zen. Urte horretan bertan, Sizilian, Mezzojuso inguruan, Francesco Crispik antolatutako eta Francesco Bentivegnak eta Salvatore Spinuzzak zuzendutako matxinada bat hasi zen.

Mugimendu mazziniarraren krisiak, Cavourrekin balizko akordioan, 1857an Piemonten Daniele Manin eta Giuseppe La Farina Saboiako Erresuman erbesteratuek, bertan egun argiz eta beste italiar estatuetan klandestititatean, Sardiniako Erresumaren inguruan eratzen ari zen mugimendu unitarioaren alde jarduten zuen Italiako Elkarte Nazionala sortzea erraztu zuen.

Cavourren realpolitika

Camillo Benso Cavourreko kondea

1850ean Camillo Benso Cavourreko kondea Piemonteko gobernuan sartu zen: lehenik Merkataritza eta Nekazaritza ministro, ondoren Ogasun eta Itsas ministro; azkenik, 1852ko azaroaren 4an Lehen Ministro bihurtu zen, zentro-eskuineko eta zentro-ezkerreko indarren arteko akordio bati esker. Hasiera-hasieratik, Merkataritzako ministro gisa, Europako nazioekin hainbat akordio egiteko ekintzari ekin zion, Greziarekin, hiri hanseatikoekin, Alemaniako Aduana Batasunarekin, Suitzarekin eta Herbehereekin merkataritza-akordioak amaituz, eta Europako potentziekin harremanak sakondu zituen. 1852ko udan bidaiatu zuen eta Londresen Malmesbury, Palmerston, Clarendon, Disraeli, Cobden, Lansdowne eta Gladstonekin bildu zen eta Parisen Luis Napoleon presidentearekin eta Frantziako atzerri ministroarekin. Hurrengo urtean Ludwig von Rochonek realpolitik kontzeptua sartu zuen Grundsätze der Realpolitik saiakerarekin, Cavourren ekintza adibidetzat hartuz, "Jatorrizko operazio nazional handi baterako" oinarria prestatu zuena.

Cavourren menpean, katoliko intrantsigenteen eta Sardiniako Erresumaren arteko desadostasunak areagotu egin ziren, itzulerarik gabeko puntu batera iritsiz Viktor Emanuel II.a erregearen eta aita santuaren eskumikuarekin. Cavour eta bere gobernuko ministro guztiak eskumikatu zituzten Calabriako Krisiaren ondoren (1855), komentuei buruzko legea onartzearekin eta eskeko ordenak ezabatzearekin amaitu ostean.

Hamarkadaren amaieran, Italiako eta atzerriko iritzi publikoak jakin zuen Edgardo Mortararen kasua Estatu Pontifizioan: jaio eta urtebetera, haur judu bat bataiatu zuten gurasoen ezagutzarik gabe, bere zaintzaileak hiltzeko arriskuan zegoela ziurtatu zuelako; eta, Estatu Pontifizioaren legeen arabera, familia judu batek ezin zuenez kristau bat hazi bere semea izan arren, sei urte zituela euren gurasoei kendu zioten kristau haz zezaten. Europan zabaldu ziren kritikak eta polemikak kaltegarriak izan ziren Elizaren nazioarteko harremanetarako, eta, gertaera hau, Cavour eta Alderdi Liberalarentzat Napoleon III.a aliatuarengan eragiteko aukera garrantzitsu bat izan zen, zailtasunak zituzten frantziar katolikoen laguntzarekin, Eliza eta Estatua banatzearen inguruan.

1856ko azaroan, Frantzisko Josef enperadoreak, bere emaztearekin, bisita bat egin nahi izan zuen Lombardia-Venezia austriar domeinuetara, Triestetik abiatuz eta Venezian, Paduan, Vicenzan, Veronan, Brescian eta, azkenik, Milanen geratuz, herritarrek Austriarekiko zuten sinpatia pizteko asmoz. Bidaiak, 1857ko martxoan amaitu zena, ez zuen bere helburua lortu: preso politikoentzako amnistia bat eman eta Radetzkyren ordez Gyulai jarri arren, toki guztietan, bikote inperiala mespretxatu eta ospakizunetan ez parte hartzeko adierazpenak egon ziren, eta Saboiako ordezkaritzarik ez zen bidali gertuko Turinetik, ezta kortesiazko agurrik emateko ere.

Napolitar abertzaleen askatasuna

1850eko hamarkadaren amaieran, Fernando Borboikoa euren kartzeletan zeuden bostehun preso politikoen egoera konpontzen saiatu zen, Argentinarekin egindako hitzarmen baten bidez, Latinoamerikan betiko erbesteratua izan zitezen. Hasiera batean, Carlo Poeriok ez zuen proiektua babestu, Amerikan erbesteratzea baino nahiago zuela kartzelan hiltzea esan baitzuen. Hala ere, 1858ko abenduaren 27an, biziarteko espetxealdira kondenatutako 69 preso politikoz osatutako talde batek, horien artean Poerio, Luigi Settembrini, Silvio Spaventa, zigorra betiko erbesteratzeagatik kommutatuta ikusi zuten, eta 1859ko urtarrilean, bere borondatearen kontra, Ameriketara eraman zituzten; ez ziren iritsi Settembriniren semeak esku hartu zuelako, Ingalaterran lehorreratzea lortu baitzuen.

Bigarren Independentzia Gerra

Aurrekariak

Bersaglieriak errusiar erasoa gelditzen Txernaiako guduan.

Italiarrak austriar boteretik askatzeko saiakeran Karlos Alberto garaitua izan zen arren, piemontetarrek ez zuten erabat amore eman. Camillo Benso, Cavourreko kondea, 1852an iritsi zen lehen ministro izatera, eta berak ere anbizio espantsionistak zituen. Baina, independentzia lortzeko laguntza behar zutela konturatu zen, Austriar Inperioaren aurka borrokatu behar baitzen, eta, beraz, Frantzia eta Britainia Handiaren laguntza ziurtatu nahi zuen.

Cavourrek, Krimeako gerran parte hartuz gero, mendebaldeko mesedea irabaziko zuela uste zuen, eta, beraz, gerran sartu zen 1855ean. Cavourrek bazekien ezin izango zuela ezer eskatu gerran sartzearen truke, bere asmoak Austriakoen aurka zihoazelako, honek ere Frantzia eta Britainia Handiaren alde egiten baitzuen gatazkan. Baina laguntza baldintzarik gabe ematea erabaki zuen, Mendebaldeko potentzien konfiantza lortzeko, aldeko emaitzak aurrerago lortuko zirelakoan.

1858ko urtarrilaren 14an, Felice Orsini nazionalista italiarra Napoleon III.a Frantziako enperadorea hiltzen saiatu zen. Presondegitik idatzitako erregu batean, Orsinik bere ametsa betetzeko eskatu zion Napoleoni, Italiako indar nazionalistei lagunduz. Napoleonek, gaztetan ikazkinen kide izandakoak, pentsamendu aurrerakoia zeukala zirudien, eta, beraz, une hartako ideiekin bat, bere patua Italiagatik zerbait egitea zela konbentzitu zen. 1858ko udan, Cavour Napoleon III.arekin bildu zen Plombièresen. Austriaren aurkako gerra bateratua adostu zuten. Piemonte Lonbardia, Veneto, Modena eta Parmara anexionatuko zen, eta, konpentsazio gisa, Frantziak Savoia eta Niza jasoko zituen. Italiako erdialdea eta hegoaldea, zeuden bezala geratuko ziren, Napoleonen lehengusua Toscanan jarri eta Habsburgotarrak kanporatzeaz hitz egin zen arren. Frantsesek gerran parte hartzea ahalbidetzeko, erasotzaileen itxurarik eman gabe, Cavourrek austriarrak erasora bultzatzea pentsatu zuen, Lonbardian gertatzen ari ziren mugimendu iraultzaileetan parte hartuz.

Piemontearen austriar inbasioa

Montebelloko gudua

1859ko apirilaren 29an, Austriako armadak, Ferencz Gyulai jeneralaren agindupean, Ticino ibaia zeharkatu eta Piemonteko lurraldea inbaditu zuen, 30ean Novara, Mortara eta, iparralderago, Gozzano okupatu zituzten, maiatzaren 2an Vercelli eta 7an Biella. Piamonteko armadak ez zuen ekintza oztopatu, hauek hegoaldean kanpatu baitzuten Alessandria, Valenza eta Casale artean. Austriarrak Turindik 50 kilometrora iritsi ziren.

Erantzun gisa, Frantziak Sardiniar aliatuak babesteko armada bidali zuen, Patrice de MacMahon buru zutela. Maiatzaren 20an Montebelloko guduan austriarrak garaitu zituzten. François Certain de Canrobertek gidatutako frantziar armadaren zatiak lehen aldiz trena erabili zuen gerra mugimenduak egiteko: Frantziako Goardia Inperiala Parisetik eta bi talde osoa Lyonetik Toulonera bidali ziren trenez, eta hortik 70.000 militar Genovara bidali zituzten.

Puntu honetan, baina, Gyulaik, martxa agindua alderantzikatu zuen, eta Lonbardiara erretiratu zen, Vienako berariazko agindu bati jarraituz. Vienaren ustez, operaziorik hoberena, Mincio ibaitik gertu geratzea zen, non austriarrek, 11 urtez, eskualdea domeinatu zuten. Piemontar kontraeraso posible bati aurre eginez, Italian zituen domeinuak salbatuko zituzten; aitzitik, Turin inbaditzea porrota izan zitekeen. Austriarrek, piemontarren eta frantsesen aurka nork bere aldetik borrokatu nahi zuten, orduan, bi armada errekrutatzen hasi ziren. Austriar komandoak, bestalde, inbertsio estrategiko handia egin zuen, nekez azaldu ahal izan zena. Austriar lorretan egonda, Palestroko guduan berriro ere galdu zuten austriarrek.

Lombardiaren askapena

Magentako gudua.

1859ko maiatzaren 14an, Napoleon III.ak, Parisetik maiatzaren 10ean abiatu eta 12an Genovan lehorreratu zena, Alessandria zelaia hartu zuen eta Frantziako eta Piamonteko armadaren komandoa hartu zuen. Ticino ibaia eta Po ibaiaren artean armadaren zatirik handiena zuela, 1859ko maiatzaren 20an, Gyulaik Paviatik hegoaldera zegoen eremuaren esplorazioa agindu zuen. Lehen aipatu den Montebelloko guduan geldiarazi zuen Federico Forey jeneralak gidatutako armadak saiakera hori. Maiatzaren 30ean eta 31n Cialdini eta Durando piemontetarrek garaipen garrantzitsu bat lortu zuten Palestroko guduan.

Aldi berean, frantziarrek Ticino zeharkatu zuten ekainaren 2an, eta bidea ziurtatu zuten austriarrak Turbigoko guduan garaituz. Gyulaik bere indarrak Magentatik gertu bildu zituen, frantziar-piemontarrek ekainaren 4an eraso zutena. Napoleon III.aren armadak, Ticino ibaia zeharkatu eta Austriako eskuin hegala gainditu zuen, eta, beraz, Gyulairen armada, erretiratzera behartu zuen. Magentako gudua ez zen bereziki handia izan, zalditeriak eta artilleriak ez baitzuten parte hartu, baina garaipen erabakigarria izan zen sardo-frantziar aldera gerra ebazteko. Frantziar-italiarrek 4600 baja izan zituzten eta austriarrek 10.200.

Ekainaren 5ean, garaitutako armadak Milan utzi zuen. Ekainaren 7an Patrice de MacMahon sartu zen, Magentako garaipenaren egilea, hurrengo egunean, Napoleon III.a eta Viktor Emanuel II.aren sarrera garailea prestatzeko, herriak txalotuak izan zirenak.

Alpeko Ehiztariak eta italiar itsas-armada

Alpeetako ehiztarien uniformeak.

Maiatzaren 22an, Alpeetako ehiztariak, Giuseppe Garibaldi buru zutela, Lonbardiara pasa ziren Maggioretik Sesto Calendera, guduan sartzeko helburuarekin, erasoaldi nagusiari lagunduz. Hilaren 26an, Varese defendatu zuten Urban jeneralak gidatutako Austriako eraso indartsu batetik. 27an, etsaia borrokatu zuten San Fermoko guduan, eta Como okupatu zuten.

Gainera, 1859ko uztailean, Italiako ontzidiak, zenbait itsasontzi frantsesekin batera, Dalmaziako Lussino eta Cherso uharteak okupatu zituen tokiko biztanleriaren pozaren artean, nagusiki italiarra zena.

Azken guduak

Piemontarren akanpalekua, Solferinoko guduan.

Bitartean, austriarrak elkartu egin ziren Koadrilateroko Gotorlekua defendatzeko. Ekainaren 6ko arratsaldean, austriarrek zortzi mila gizon inguruko atzealdeko brigada bat eta Dragoi eta Husareez osatutako bi eskuadroi bidali zituzten. Ekainaren 8ko arratsaldean, frantsesek hiria inbaditu zuten. Borroka odoltsuen ondoren (mila frantziar hil eta mila eta berrehun austriar), austriar armada handiak bere marka galdu zuen eta Veronara erretiratu zen.

Franko-piemontarrek ekainaren 12an ekin zioten berriz martxari eta 14an Bergamo eta Brescia harrapatu zituzten.

Ekainaren 24an, franko-piemontarrek Solferinoko gudua irabazi zuten gudu handi batean. Austriar armada, Frantzisko Josef I.aren agindupean 100.000 soldadu zituena, Frantziako Napoleon III.aren eta Sardiniako Erresumaren armadek garaitu zuten, Viktor Emanuel II.ak gidatua, 118.600 soldaduko indarrarekin. Bederatzi orduko guduaren ondoren, austriar tropak errenditzera behartuak izan ziren. Frantzia-Piemonteren aldean 2.492 lagun hil ziren, 12.512 zauritu eta 2.922 atxilotu edo desagertu. 3.000 soldadu austriar baino gehiago hil ziren, 10.807 zauritu eta 8.638 harrapatu edo desagertu.

Gurutze Gorriaren sorrera

Sakontzeko, irakurri: «Gurutze Gorria»

Solferinoko gudua amaitu ondoren, ia berrogei mila gizon hil edo zauritu ziren gudu-zelaian. Agertoki hau Henri Dunant suitzarrak ikusi zuen, Europa iparraldetik bidaiatzen ari zena, eta oso txundituta utzi zuen. Zauritutako soldaduak laguntzarik gabe hiltzen ikusi zituenean, euren bandoa laguntzen aritu zen inguruko baserritar batzuen laguntzarekin, italiar esaldi honekin deituz: "Tutti Fratelli" (izan gaitezen denak anai-arrebak).

Dunant hausnartzen aritu zen, eta ondorioztatu zuen beharrezkoa zela alde bateko edo besteko zaurituei arreta emateko elkarte bat sortzea, boluntarioen bidez bereizketarik egin gabe. Bere gogoetak Un Souvenir de Solférino liburuan daude idatzita.

1863an Gurutze Gorriaren Nazioarteko Batzordea sortu zen eta hurrengo urtean hamabi estatuk Genevako Lehen Hitzarmena sinatu zuten.

Bakea

Napoleon III.a, estatu gehiagoren gatazkaren sarreraren beldur ez ezik, Prusiako Erresumaren erreakzioaren beldur ere bazen: Prusiak laurehun mila gizon mugara mugiarazi zituen Rhin ibaian. Honela, bake akordio bat sinatu zuen, piamontetarrekin kontatu gabe. Viktor Emanuel II.ak ezin zuen gerra jarraitu Frantziaren laguntzarik gabe, eta, beraz, Frantziaren eta Austriaren arteko akordioa onartu zuen.

Bakea Zurichen sinatu zen azaroaren 10etik 11ra bitartean. Habsburgotarrek Lonbardia Frantziari eman zioten, eta honek, era berean, Savoiari. Austriak Veneto, Trentino, Hego Tirol (Adigio Garaia), Friuli-Venezia Julia, Dalmazia eta Mantua eta Peschiera gotorlekuak mantentzen zituen. Italiako estatu guztiak, Veneto barne, austriarra zena, aita santua buru zuen konfederazio italiar batekin elkartu behar ziren.

Hitzarmenak abantaila gehiago zituen austriarrentzat eta frantsesentzat italiarrentzat baino:

• Italiako konfederazioak ez zuen inolako abantailarik bateratzeko, eta austriar presentziaren jarraipena bermatzen zuen penintsulan.
• Piemonteko lurralde gehikuntzak, frantsesenak baino kilometro karratu gehiago ziren arren, ez ziren piamontetarrak asebetetzen, gerra honetan Veneto konkistatzeko itxaropena baitzuten. Frantziarrek, erretiratu ziren arren, Savoia eta Niza lortu zituzten. Viktor Emanuel II.ak, hauek uzteaz damutu zen, baina Napoleon III.ak, lurralde konpentsazio hauek behar zituen Frantziak amaitu berri zen gerran parte hartzea justifikatzeko.

Emaitzarekin pozik ez eta, hurrengo hilabeteetan Piemontek, Lombardiaz gain, Parma, Modena, Emilia-Romagna eta Toscana batu zituen. Konkista hauen ondoren, 1860ko martxoaren 24an Piemontek Turineko Ituna sinatzea onartu zuen, non Niza eta Savoia Frantziara eskualdatzea baieztatu zuten. Une hartan, Italiako lurraldeen irabaziak Frantziakoak baino handiagoak ziren.

Alkandora Gorrien Espedizioa

Sakontzeko, irakurri: «Alkandora Gorrien Espedizioa»

Garibaldi Quartotik abiatzen.

1860an, Bi Sizilietako Erresuma, Fernando II.aren seme zen Frantzisko II.a erregeak gobernatzen zuen. XIX. mendearen erdialdean, erresuma, finantza egoera sendo batean zegoen. Nahiz eta bere ekonomia nagusiki nekazaritza produktu primarioetan oinarritzen zen, industrializazio prozesu hasiberri bat hasi zen. Hala ere, egoera politiko delikatua bizi zuen: aginte gutxiko eta oso errepresiboa zuen errege bat zuenez, herriak matxinatzeko joera zuen. 1860ko apirilean, Messinan eta Palermon zapuztutako iraultza batek, gogo iraultzaileak areagotu zituen, baina Italiako hegoaldeko inork ezin zion Borboiko armadari aurre egin; 1844an, Bandiera anaiek huts egin zuten, eta, 1857an, Carlo Pisacanek.

Piemonteko Erresumak Bi Sizilietako Erresuma konkistatzeko asmoa zuen. Iturri batzuen arabera, Napoliko bankuak Italia osoko urre erreserbaren 2/3 baino gehiago biltzeak erabaki horretan eragin handia zuen. "Bisogna occuparsi di Napoli" zioen Cavourrek.

Horregatik 1860ko maiatzaren 5ean Giuseppe Garibaldi Quartoko portutik (Genovako probintzia) 1.033 gizonekin itsasoratu zen, gehienak independentzia gerrako beteranoak, Siziliara zihoazen lurrunezko bi itsasontzitan. Kanpaina honi Mila Gizonen Espedizioa edo Alkandora Gorrien Espedizioa (italieraz: Spedizione dei Mille) deitu zitzaion, eta oso urrats garrantzitsua izan zen Italia batzeko.

Lehorreratzea

Maiatzaren 11n, Marsalan lehorreratu zen, Sizilian, 20.000 gizonekin maniobra estaltzen zuten bi ontzi ingelesen artean. Marsalan, alkandora gorriek (horrela deitzen zitzaien Garibaldiren tropei) ez zuten espero zen laguntza jaso, siziliarrek "Italia" zer zen ere ulertzen ez zutelako (esaten da Garibaldiren erreginaren izena zela uste zutela). baina armada handitu egin zen, Sardinia-Piamonteko armadaren ondoz ondoko lehorreratzeei esker. Garibaldik Borboidarren armada garaitu zuen Calatafimiko guduan, aurkarien kopuruzko nagusitasuna eta hauen aldeko hasierako garapena izan arren. Adierazi denez, Landi jeneral borboitarra, Piamontekoek bere tropak erretiratzeko konbentzitua izan zen, erosi eta Italiako armadan kargu garrantzitsu bat agindu ondoren.

Ondoren, Palermo hiria hartu, Messinako itsasartea zeharkatu eta kontinentean sartu zen. Aurrera jarraitu zuen, erresistentzia gutxirekin, Napolitik oso gertu dagoen Salerno hiriraino. Une honetan bakarrik konturatu zen Frantzisko II.a erregea arriskuaz. Defentsa lerroa Napoliko iparraldean dagoen Volturno ibaira atzeratzea erabaki zuen, erresumako hiriburua setiatzea saihesteko. Garibaldi hirian sartu zen, jendetzak txalotua: iturri historikoen arabera txalo egitera behartu zituzten herritarrak, diru truke, eta onartzen ez zutenak etxean geratu ziren errepresalien beldur.

Garibaldik bere burua Bi Sizilietako diktadore izendatu zuen, Napoliko Errege Jauregia erabat arpilatua izan zen, objekturik preziatuenak Turinera bidaliak izan ziren, beste batzuk eskaintzaile hoberenari salduak. Irailaren 11n, Estatuko Diruzaintzaren urrea, Nazioaren ondarea (1.670 milioi euro), eta erregearen ondasun pertsonalak (150 milioi euro), guztiak Napoliko Bankuan gordailatuak, atera eta ondasun nazional izendatu zituzten.

Napolitik Gaetara

Italia, 1864an.

Hegoaldeko hiriburua hartuta zegoela, urriaren 8an, Piemonteko gobernuak dekretu bat eman zuen, Italia osoan gizonezkoen sufragio unibertsal bidezko plebiszitu bat deitzen zuena, Piemonterekiko anexioa berresteko. Botoa ez zen sekretua izan; izan ere, geletan jende armatuak baietzaren alde bozkatzera behartzen zuen, eta Napolin, eta hegoaldean ezezkoaren alde bozkatzen zuen aberriaren etsai deklaratzen zen. Hegoaldean, jende asko zegoen pentsatzen zuena baiezkoak euren errege Frantzisko II.aren itzulera esan nahi zuela eta, gainera, soldadu garibaldiarrek, zenbait aldiz bozkatzen zuten. Emaitzek, Piamonterekiko anexioaren aldeko garaipen sendo bat eman zuten, eta helburu propagandistikoekin erabili zituen Piamonteko erresumak, herriak, Piamonterekin bat egin nahi zuela frogatzeko, Savoiako etxeko erregeak gobernatuak izan nahi zutela adierazteko eta Napolik Borboien dinastiako lau belaunaldiak bertan behera utzi nahi zituela esateko.

Frantzisko II.a erregeak bere 40.000 soldaduko armada berrantolatu zuen Volturno ibaiaren atzean, baina garibaldarrek garaitu zuten Volturnoko guduan. Gudu horretan izandako bajengatik, Garibaldik laguntza militarra eskatu zion Piemonteko gobernuari, eta Frantzisko II.ak garibaldarren geldialdia aprobetxatu nahi izan zuen berriro erasotzeko, baina jeneralek indarrak berrantolatzea aholkatu zioten, eta, orduan, Capuatik Gaetara erretiratu zen.

Volturnoko gudua.

Han, Frantzisko II.a erregea, bere azken 20.000 soldaduekin, 1861eko otsailaren 13ra arte Enrico Cialdini Piamonteko jeneralak setiatu zuen 18.000 soldadurekin. Setio honen historiak biziki txunditu zuen europar iritzi publikoa, batez ere Maria Sofia erreginaren jokabide heroikoagatik, soilik 19 urte zituena, bonbardaketa etengabea izan arren, bere bizitza arriskatu zuena gau eta egun zauritutako edo hilzorian zeuden soldaduei laguntzeko.

Hilabeteak setioan eman ondoren, Frantzisko II.a garaipenaren ezintasunaz ohartu zen eta erretiratzeko aukera aztertzen hasi zen. 1861eko otsailaren 14an, goizeko 7etan, erregeak eta erreginak Gaeta utzi zuten, eta Frantziako ontzi batean sartu ziren. Erretiratzearen ondoren, erregeak ez zuen inoiz abdikatu, berarentzat eta bere oinordekoentzat, Bi Sizilietako Erresumako Errege titulua utziz.

Erroman kokatutako gobernu bakar baten pean Italia batu bat lortzeko asmoz, Garibaldik, frantziar tropek defendatutako Aita Santuen Estatuetara joateko ideia pentsatu zuen. Hala ere, Victor Emanuelek eta Cavourrek, gatazkaren erradikalizazio posible baten aurrean lortutakoa galtzeko beldurrez, Garibaldiren aurrerapena saihestu zuten. Gertakaria ez zen Piemonteko erregearen eta Garibaldiren arteko liskar bat izan, aitzitik, aurreikusi bezala, konkistatzaileak Bi Siziliak eman zizkion.

Italiako Erresumaren aldarrikapena

Viktor Emanuel II.ak boterea eskuratu zuen dokumentua.

Italiako lehen hauteskunde politikoak 1861eko urtarrilaren 27an eta otsailaren 3an izan ziren, eta Italiako legegintzaldi berria 1861eko otsailaren 18an inauguratu zen. Ruggero Settimo, 1848ko iraultzan Siziliako gobernuko buruzagi ohia, Senatuko presidente eta Urbano Rattazzi Sardiniako Erresumako Ganberako presidente izendatu zuten. Gobernu berria Cavourrek zuzendu zuen, Italiako eskualde ezberdinetako beste 8 ministrorekin: Piemonteko bat, Emiliako bi, Toskanako bi, Campaniako bat, Calabriako bat eta Siziliako bat.

1861eko martxoaren 17an, parlamentuak Viktor Emanuel II.a italiarren errege ez baizik "Italiako errege, Jainkoaren graziagatik eta nazioaren borondateagatik" izendatu zuen. Ez Italiako "lehen" erregea, genealogia dinastikoaren ordenaren arabera izan behar zuen bezala, baizik eta "bigarrena", Savoiako etxearen dinastiaren jarraipenaren zeinu bereizgarri gisa:

«

Goi Ganberako kide batzuek uste dute Maiestateak Vitorio Emanuel I.a titulua hartu beharko lukela; izan ere, Sardinian "bigarrena" bada, inork ezin du ukatu Italian lehenengoa izango litzatekeela; beraz, zergatik uko egin berritasun horren xarmari? "Primitibistak", ordea, gutxiengoa dira. Bere titulua aldatu gabe mantentzean eta, aldi berean, boterea eta duintasuna aldatzean, Savoiatarrek ohitura iraganezina eskaini dutela salatu dute.

»

Hauteskundeak eta hiru hilabetera Cavour hil zen. Italiako Parlamentuaren aurrean emandako lehen hitzaldian, "Eliza askea estatu libre batean" ildo politikoa iradoki zuen, "Erromatar arazoa" deritzonaren irtenbide gisa, hau da, Italian aita santuaren aldi baterako botereak irautearen arazo gisa. Erroma, oraindik Aita Santuaren Estatuaren hiriburu zena, Erresumako hiriburu izendatua izatea eragozten zuen botere honek, eta, ondorioz, Pio IX.aren boterean katolikoen partaidetza politikoa baldintzatzen zuen.

Italiako Erresumaren aldarrikapenaren ondoren, zenbait urtez, Estatua berrantolatu zen, bere zabalkuntza eta bateratzea ahalbidetzeko, baita egitura politiko eta administratiboaren homogeneizazioa ere, Piemontizazio' izeneko prozesu baten bidez.

Erresuma berriak Estatutu Albertinoa mantendu zuen, Karlos Albertok 1848an aldarrikatutako konstituzioa, 1946ra arte etenik gabe indarrean egon zena eta 1865ean Erresumaren lege bateratzea gauzatu zuena. Estatu berria Ingalaterrak, Frantziak eta Errusiak onartu zuten 1862tik aurrera; Espainiak, Austriak eta Germaniar Konfederazioko estatu gehienek, Vienaren presiopean, 1866ra arte itxaron zuten bitartean. Estatuaren bateratzea ospatzeko eta kultura-proiektu nazional bat adierazteko, Londresko (1851) eta Parisko (1855) Erakusketa Unibertsalak gogoan, Florentzian, Leopolda geltoki zaharrean, Viktor Emanuel II.ak 1861eko irailaren 15ean inauguratu zuen lehen Italiako Erakusketa Nazionala antolatu zen.

Hirugarren independentzia gerra

Viktor Emanuel II.a Italiako errege bihurtu zenean, 1861eko martxoaren 17an, bateratze prozesu nazionala ezin zen behin betikotzat hartu, Veneto, Trentino, Friuli eta Venezia Julia oraindik Austriarenak zirelako; eta Erroma, idealki erresumaren hiriburu izendatua, oraindik aita santuaren egoitza zelako.

Hirugarren independentzia gerraren mapa.

Lurralde irredentoen egoera (hamarkada batzuk geroago ezagutuko zitzaien bezala), Italiako barne politikarako etengabeko tentsio iturri eta bere kanpo politikaren giltzarri izan zen. 1862ko udaberrian, Rattazziren gobernuak, Trentinon sartu eta altxamendua eragiteko asmoa zuen Mazziniar-Garibaldiar inspirazioko espedizio bat Sarnicon blokeatu zuen. 1864ko azaroaren 6an, inspirazio berbera zuten berrogeita hamar bat abertzalek, historiara "Navaroneen Banda" bezala pasa zirenak, Val Tramontinako mendietan Austriako tropa batzuk eraso zituzten Friuli-Venezia Julian. Matxinadak porrot egin zuen: matxinatu batzuk Italian babestea lortu zuten, beste batzuk austriarrei entregatu zitzaizkien.

Austria eta Prusiaren arteko tirabira gero eta handiagoek (1866an Austria-Prusia gerrara eraman zutenak), Italiako Erresuma jaio berriari, lurralde irabazi sendo bat lortzeko eta Italia batzeko bideari jarraitzeko aukera eman zioten. 1866ko apirilaren 8an, Italiako gobernuak (Alfonso La Marmora jeneralak zuzendua) Otto von Bismarcken Prusiarekin aliantza militar bat sinatu zuen, baita Napoleon III.aren Frantziaren bitartekaritzari esker ere. Izatez, bi estatuen arteko konbergentzia objektibo bat egon zen, Austriar Inperioa, Austriaren aurkako funtzio batean Italiako batasun nazionala indartzeko oztopo bezala ikusten zutenak.

Prusiaren planen arabera, Italiak Austriari aurre egin behar zion hegoaldeko frontean. Aldi berean, itsas nagusitasunarekin, dalmaziar kostaldera mehatxu bat ekarriko zuen, Europa erdialdeko gerrako antzokiaren indar gehiago desbideratuz.

1866ko ekainaren 16an Prusiak Austriako aliatu alemaniar batzuen aurkako borrokak hasi zituen. Gatazkaren hasieran, Italiako armada bi armadatan banatu zen: lehena, Alfonso La Marmoraren agindupean, Lonbardian, Mincioren mendebaldean, Koadrilateroko gotorlekuetarantz bideratua; bigarrena, Enrico Cialdini jeneralaren agindupean, Romagnan, Po ibaiaren hegoaldean, Mantua eta Rovigorantz. Carlo Pellion di Persano almirante zaharra flota gidatzeko izendatu zuten.

La Marmora Estatu Nagusiko buruzagia izan zen lekualdatzen lehena, Mantua eta Peschiera artean gotortuz. Ekainaren 24an Custozan porrot bat jasan zuen. Cialdinik, aldiz, gerraren lehen zati osoan ez zuen erasorako jarrerarik hartu, eta Austriako Borgoforte gotorlekua ere ez zuen eraso, Po ibaiaren iparraldean. Custozak, operazioen geldialdi orokor bat egin zuen, italiarrekin berrantolatuz, Austriaren kontraeraso baten beldur. Austriarrek hau aprobetxatu zuten Valtellinan (Valtellinako operazioak) eta Val Camonican (Vezza d'Oglioko gudua) bi erasoaldi eta arpilaketa txiki egiteko.

Hala ere, prusiar garaipen garrantzitsu batzuen ondoren, bereziki Sadowako gudua 1866ko uztailaren 3an, austriarrek Vienara Italian zeuden hiru armadetako bat bidaltzea erabaki zuten, eta Trentino eta Isonzoren defentsari lehentasuna eman zioten. Hurrengo asteetan, Enrico Cialdiniri eman zitzaion armada gehiena. Ferraratik Udinerainoko aurrerapen italiarraren buru izateko gai izan zen: Po zeharkatu zuen eta Rovigo okupatu zuen uztailaren 11n, Padua uztailaren 12an, Treviso uztailaren 14an, San Donà di Piave uztailaren 18an, Valdobbiadene eta Oderzo uztailaren 20an, Vicenza uztailaren 21ean, Udine uztailaren 26an.

Bitartean, Giuseppe Garibaldiren boluntarioak, Bresciatik Trento hirirantz joan ziren, bidea uztailaren 21ean irekiz, Bezzeccako guduan. Giacomo Medicik zuzendutako bigarren zutabe italiar bat uztailaren 25ean iritsi zen Trentoko harresietaraino.

Italiaren azken garaipen hauek, hala ere, kontzientzia kolektiboan ilunduak izan ziren Lissako guduan uztailaren 20an Itsas Armadaren porrotaren ondorioz.

Garibaldiren Obbedisco telegrama.

Gerraren emaitza orokorra prusiar garaipen garrantzitsuek erabaki zuten alemaniar frontean, bereziki Sadowakoa, 1866ko uztailaren 3an von Moltke jeneralak. Abuztuaren 9an Garibaldik Trentinotik erretiratzeko aginduari erantzun zion, "Obbedisco" ospetsu eta ospatuarekin. 1866ko abuztuaren 12an Umezurretako Armistizioarekin zigortu zuten, eta 1866ko urriaren 3an Vienako Itunarekin.

Bake hitzarmenaren arabera, Italiak Mantua eta antzinako Veneziako lur lehor guztia irabazi zuen (egungo Veneto eta mendebaldeko Friulia barne hartzen zituena). Trentino, ekialdeko Friuli, Venezia Julia eta Dalmazia austriarren esku geratu ziren. Trento eta Trieste hiriek Vienako gobernupean jarraitu zuten.

Austriarrek Frantziari eman zizkioten galdutako probintziak, eta honek Italiako Erresumari eman zizkion. 1866ko azaroaren 4an Savoia familiak Habsburgotarrei Burdinazko Koroa (Italiaren subiranotasunaren ikurra) eman zien, lonbardiar erregeek, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadoreek eta Napoleon Bonapartek berak jada erabiltzen zutena. Honela, koroa, Monzako katedraleko bere egoitza historikora itzuli zen. Italiako Erresumaren anexioa urriaren 21ean eta 22an ospatu zen plebiszitu batek berretsi zuen (gizonezkoen sufragio unibertsalarekin), nahiz eta urriaren 19an jada, Veneziako Ubide Handiko Europa hoteleko gela batean, Leboeuf jeneralak (frantziar osoko ahalguztiduna eta kontsultaren "bermatzailea") Venetoa Italiara lekualdatzea sinatu zuen. Plebiszitua baino lehen, Veneziako lurrak ofizialki Italiako Erresumari utziak izan ziren; "Gazzetta di Venezia"k, hurrengo egunean, lerro gutxitan jakinarazi zuen:

«

Gaur goizean Europa hoteleko gela batean Venetoren salmenta egin da.

»

1866ko azaroaren 7an, plebiszituaren emaitza ofizialki aldarrikatu eta egun gutxira, Vittorio Emanuele II.ak Veneziara bisita egin zuen. Bandiera Anaien eta Domenico Moro gorpuak 1867ko ekainaren 18an itzuli ziren, eta Daniele Maninena 1868ko martxoaren 22an.

Erroma hiriburua

Sakontzeko, irakurri: «Erromako Afera»

Bateratze kulturala

Pinotxo, italiar gazteentzako heziketa liburua.

Italiaren batasuna aldarrikatzearekin batera, herrialdearen batasun kulturaleko prozesu bat ere hasi zen, klase intelektualak horren beharra sentitu zuelarik. Italiarren %2,5 baino ezin zuen hitz egin zuzen italiera bateratua 1861an. Italiera hori Florentziako hizkeran oinarritua dago, Manzonik 1842an I promessi sposi eleberri garrantzitsua argitaratu zuen hizkuntza eta eredu nazional bilakatu zutena.

1866ko irailean, hirugarren independentzia-gerra amaitu ondoren, nazio gaztearen mugak eta gabeziak erakutsi zituena Europako nazio nagusiekin alderatuta, Pasquale Villarik artikulu bat argitaratu zuen Politecnicoan, "Noren errua da?" Izenburupean, eta haren ondorioetan hauxe idatzi zuen: "Ez da Mantua eta Veronako laukizuzena gure aurrerapena geldiarazi ahal izan duena; baizik eta 17 milioi analfabetoen eta 5 milioi arkadioen laukizuzena.

Honen inguruan aski ezaguna da Massimo d'Azegliok bere "Memorietan" idatzitako iruzkina, Italia egin zela adierazi zuena, "Italiarrak" egitea beharrezkoa izan zen:

«

Italiaren lehen beharra italiarrak karaktere altuekin eta indartsuekin osatzea da. Eta, hala ere, egunero gehiegi egiten da kontrako polorantz: Italia egin da, baina ez dira italiarrak egiten".

»

Horretan lagundu zuten nazio osoan zabaltzera zuzendutako liburu batzuen argitalpenek: 1870ean Francesco de Sanctisek idatzitako italiar literaturaren lehen historia atera zen, 1876an Antonio Stoppani abade eta abertzalearen Il Bel Paese, bere irakurleei penintsulako alderdi fisiko eta giza alderdi ezezagunak deskribatzen dizkiena, 1881ean Carlo Collodik haurrentzako heziketa eleberri bat argitaratu zuen: Pinotxon; 1886an beste eleberri bat atera zen: Cuore, Edmondo De Amicisena, gazteei zuzendu berriro, eta "bertute zibilak" irakasteko eta Risorgimentuko gertaeren oroimena bizirik mantentzeko idatzia; eta 1891n Pellegrino Artusik La Scienza in cucina e l'Arte di mangiar bene argitaratu zuen, denbora gutxian ezagun egin zen testu bat, gaur egun ere berrinprimatzen dena eta, kritikari batzuen arabera, "Identifikazio nazionaleko kode bat sortzea lortu zuena, Manziniren kodeek kale egin zuten eremuan".

1863an Quintino Sella meatze-ingeniari, alpinista eta politikariak Club Alpino Italiano sortu zuen eta 1894an Touring Club Italiano Luigi Vittorio Bertarelli geografoak sortu zuen. 1867an Italiako Elkarte Geografikoa sortu zen, Cristoforo Negri buru zuela, eta, beraz, Italiak bat egin zuen Europako beste potentzia batzuetan aspaldidanik gertatzen ari zenarekin, non gizarte geografiko nazionalek garapen kolonialaren aitzindari gisa ere jardun zuten. Argazkigintza zabaltzeak bateratzearen protagonistak ezagutzen lagundu zuen, baita kultura bateratua sortzen ere. Adibide bat Canè anaien argazki estudioak dira, Forlì, Foligno, Ravenna, Spoleto eta Erroman lan egiten zutenak.

Italiaren bateratzea artean

Zineman

• La presa di Roma, zuzendaria Filoteo Alberini (1905)
• Garibaldi (1907) zuzendaria Mario Caserini
• Il piccolo garibaldino (1909)
• Anita Garibaldi, zuzendaria Mario Caserini (1910)
• Nozze d'oro, zuzendaria Luigi Maggi (1911)
• I mille, zuzendaria Alberto Degli Abbati (1912)
• Garibaldi a Marsala (1912)
• L'Italia s'è desta! zuzendaria Nino Oxilia (1916)
• Garibaldi, l'eroe dei due mondi (1926)
• Garibaldi e i suoi tempi (1926) zuzendaria Silvio Laurenti Rosa
• Anita o il romanzo d'amore dell'eroe dei due mondi - Garibaldi o l'eroe dei due mondi, zuzendaria Aldo De Benedetti (1927)
• I martiri d'Italia, zuzendaria Domenico Gaido (1927)
• 1860, zuzendaria Alessandro Blasetti (1934)
• Villafranca, zuzendaria Giovacchino Forzano (1934)
• Teresa Confalonieri, zuzendaria Guido Brignone (1934)
• Il dottor Antonio, zuzendaria Enrico Guazzoni (1937)
• Il cavaliere di San Marco, zuzendaria Gennaro Righelli (1939)
• Piccolo mondo antico, zuzendaria Mario Soldati (1941)
• Un garibaldino al convento, zuzendaria Vittorio De Sica (1942)
• Luisa Sanfelice, zuzendaria Leo Menardi (1942)
• La contessa Castiglione, zuzendaria Flavio Calzavara (1942)
• All'ombra della gloria, zuzendaria Pino Mercanti (1945)
• Cavalcata d'eroi, zuzendaria Mario Costa (1949)
• Il conte di Sant'Elmo, zuzendaria Guido Brignone (1950)
• Camicie rosse, zuzendaria Goffredo Alessandrini - Francesco Rosi (1952)
• Il tenente Giorgio, zuzendaria Raffaello Matarazzo (1952)
• Il brigante di Tacca del Lupo, zuzendaria Pietro Germi (1952)
• Eran trecento... (La spigolatrice di Sapri), zuzendaria Gian Paolo Callegari (1952)
• Giuseppe Verdi, zuzendaria Raffaello Matarazzo (1953)
• Casa Ricordi, zuzendaria Carmine Gallone (1954)
• Senso, zuzendaria Luchino Visconti (1954)
• Cento anni d'amore (episodio Garibaldina), zuzendaria Lionello De Felice (1954)
• La pattuglia sperduta, zuzendaria Piero Nelli (1954)
• Viva l'Italia, zuzendaria Roberto Rossellini (1961)
• Vanina Vanini, zuzendaria Roberto Rossellini (1961)
• I briganti italiani, zuzendaria Mario Camerini (1961)
• Il Gattopardo, zuzendaria Luchino Visconti (1963)
• I figli del leopardo, zuzendaria Sergio Corbucci (1965)
• Nell'anno del Signore, zuzendaria Luigi Magni (1969)
• Franco e Ciccio sul sentiero di guerra, zuzendaria Aldo Grimaldi (1969)
• Correva l'anno di grazia 1870, zuzendaria Alfredo Giannetti (1972)
• Bronte: cronaca di un massacro che i libri di storia non hanno raccontato, zuzendaria Florestano Vancini (1972)
• San Michele aveva un gallo, zuzendaria Paolo e Vittorio Taviani (1972)
• Le cinque giornate, zuzendaria Dario Argento (1973)
• Allonsanfàn, zuzendaria Paolo e Vittorio Taviani (1974)
• Quanto è bello lu murire acciso, zuzendaria Ennio Lorenzini (1975)
• In nome del Papa Re, zuzendaria Luigi Magni (1977)
• Arrivano i bersaglieri, zuzendaria Luigi Magni (1980)
• Garibaldi (1986) cortometraggio di Josè Ambriz
• 'o Re, zuzendaria Luigi Magni (1989)
• In nome del popolo sovrano, zuzendaria Luigi Magni (1990)
• Briganti - Amore e libertà, zuzendaria Marco Modugno (1993)
• L'eroe dei due mondi, zuzendaria Guido Manuli (1994)
• L'ussaro sul tetto, zuzendaria Jean-Paul Rappeneau (1995)
• L'eroe dei due mondi (1995) film di animazione di Guido Manuli
• Li chiamarono... briganti!, zuzendaria Pasquale Squitieri (1999)
• Ferdinando e Carolina, zuzendaria Lina Wertmüller (1999)
• La carbonara, zuzendaria Luigi Magni (2000)
• 1828, La rivolta zuzendaria Attilio Rossi (2005)
• Il resto di niente, zuzendaria Antonietta De Lillo (2004)
• Fuoco su di me, zuzendaria Lamberto Lambertini (2006)
• 1848 Barricate a Napoli zuzendaria Attilio Rossi (2006)
• I Vicerè, zuzendaria Roberto Faenza (2007)
• Noi credevamo, zuzendaria Mario Martone (2010)

Telebistan

• Il dottor Antonio, zuzendaria Alberto Casella (1954)
• L'alfiere di Carlo Alianello, zuzendaria Anton Giulio Majano (1956)
• Il romanzo di un maestro di Edmondo De Amicis, zuzendaria Mario Landi 1959
• La Pisana , zuzendaria Giacomo Vaccari (1960)
• Ottocento di Salvator Gotta, zuzendaria Anton Giulio Majano (1960)
• Il mulino del Po, zuzendaria Mario Ferrero (1963)
• Giuseppe Verdi, zuzendaria Mario Ferrero (1963)
• I racconti del Risorgimento, episodi per la TV dei ragazzi, zuzendaria Lino Procacci (1966)
• Luisa Sanfelice, zuzendaria Leonardo Cortese (1966)
• Vita di Cavour zuzendaria Piero Schivazappa (1967)
• Le mie prigioni, zuzendaria Sandro Bolchi (1968)
• Le cinque giornate di Milano, zuzendaria Leandro Castellani (1970)
• Giuseppe Mazzini (telesaila) zuzendaria Pino Passalacqua (1972)
• Il giovane Garibaldi zuzendaria Franco Rossi (1974)
• Murat - Generale napoleonico, zuzendaria Silverio Blasi (1975)
• L'eredità della priora, zuzendaria Anton Giulio Majano (1980)
• Verdi (telesaila), zuzendaria Renato Castellani (1982)
• Cuore di Edmondo De Amicis zuzendaria Luigi Comencini (1984)
• Il generale, zuzendaria Luigi Magni (1987)
• Cuore, zuzendaria Maurizio Zaccaro (2001)
• Garibaldi, l'eroe dei due mondi (2003) telenovela brasiliana (60 episodi) di Teresa Lampréia e Jayme Monjardim
• Luisa Sanfelice zuzendaria Paolo e Vittorio Taviani (2004)
• Le cinque giornate di Milano zuzendaria Carlo Lizzani (2004)
• La contessa di Castiglione zuzendaria Josée Dayan (2006)
• Eravamo solo mille (2006) zuzendaria Stefano Reali
• Anita – Una Vita per Garibaldi (2007) zuzendaria Aurelio Grimaldi
• Garibaldi in America (2009) zuzendaria Alberto Rondalli
• Anita Garibaldi zuzendaria Claudio Bonivento (2012)
• Il generale dei briganti zuzendaria Paolo Poeti (2012)
• Né con te né senza di te zuzendaria Vincenzo Terracciano (2012)
• L'ultimo papa re zuzendaria Luca Manfredi (2013)

Ikus, gainera

• 1871ko Alemaniaren bateratzea

Kanpo estekak

• Datuak: Q51122
• Multimedia: Italian Risorgimento / Q51122