Marigorringo

Marigorringo
	Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Filuma	Arthropoda
Klasea	Insecta
Ordena	Coleoptera
Superfamilia	Coccinelloidea
Familia	Coccinellidae; Latreille, 1807
Azpibanaketa
	Chilocorinae Mulsant, 1846; Coccidulinae Mulsant, 1846; Coccinellinae Latreille, 1807; Epilachninae Mulsant, 1846; Hyperaspidinae Duverger, 1989; Microweiseinae Leng, 1920; Scymninae Mulsant, 1846; Sticholotidinae Weise, 1901;
Datu orokorrak
Kolorea	gorri eta beltz
Elikadura iturri nagusia	Aphidoidea

Marigorringoak intsektu familia bat dira (Coccinellidae), izen ugarikoa: amona mantangorria, amona gonagorria, katalingorria eta marigorria dira erabilienak (marigorringorekin batera), baina badira beste hainbat ere^[2]: gonagorria, maria gonagorria, mariana gonagorria, martin karraka, matxingorria, poxpolingorria...

Animalia txikiak dira, 1 mm eta 10 mm bitartekoak. Gorriak edo horiak dira, eta orban beltz txikiak dituzte hegalen estalkietan. Hankak, burua eta antenak beltzak dituzte. Mota batzuk osorik beltzak edo grisak dira, eta aditu ez direnentzat zaila izan daiteke coccinellidae familiakoak direla hautematea. Era berean, aditu ez denak aise nahasiko ditu beste intsektu batzuk marigorringoekin.

Mundu osoan daude hedatuta, eta 5.000 espezie baino gehiago sailkatu dira. Espezie bakan batzuk izurritzat hartzen dira Ipar Amerikan eta Europan. Gehienetan, ordea, intsektu onuragarriak direla uste izaten du jendeak, nekazaritzarako kaltegarri diren zenbait intsektuz elikatzen baitira marrigorringo batzuk.

Marigorringo zazpittitta (Coccinella septempunctata) da espezie ohikoena Euskal Herrian.

Landare-zorriei aurre egiteko erabili izan da marigorringoa. Animalia horien etsai nagusiak direlako. Esaterako, Parisko ekialdean dagoen Vincennesko basoko lore-parkeari urtero erasotzen diete landare-zorriek. Arazo horri aurre egiteko parkeko zuzendariek marigorringoa hazteko zentro bat ireki zuten. Animalia hauek, kukurutxa eta sirfidoekin batera, landare-zorrien etsai nagusiak dira. Adituek kontrol biologikoa eraso kimikoa baino egokiagotzat hartzen zuten gero eta maizago. etan Vincennesko entomatologoak, alde batetik Cryptolemus marigorringo-mota hazi zuten kukurutxak kontrolatzeko eta bestetik Phytoseiulus akaroa hazi zuten armiarma gorriari aurre egiteko. ^[3]

Izenak

Intsektu honek dozenaka izen hartu izan ditu Euskal Herrian zehar^[2]: amona mantangorri, amandre gonagorri, amandre mantalgorri, amonagonagorri, amona mantangorri, amona mantalgorri, amonamantagorri, amuna mantagorri, anddere kota-gorri, andekotagorri, andere-kotagorri +zub, andere kotta-gorri, andre marigorringo, gonagorri, iratargi, jaungoikollar, katalingorri, kattalingorri, katalin-xume, kottagorri, labagorri, malo gorringo, mamanton gona-gorri, mantalgorri, mañagorri, maria gona-gorri, maria gorringo,maria teilaganeko, mariana gona-gorri, mariana gorri, mariana gorri-gorri, mariana gonagorri, marigorri, marigorringo, marije talatuko, marije telletuko, mari-kattalin, marikita, mariñela gorri, maritxugorri, maritxutalletuko, maritxu talletuganeko, maritxu teilatuganeko, maritxu teiletako, maritxu teilletako, maritxu teilatuko, maritxu tellatuko, martin-karraka, matxingorri, matxingorringo, txipilota gona-gorri...

Mitologia

Intsektuon inguruan mito ugari dago bizi den eremu osoan. Euskal Herrian ere izaki onuragarritzat ageri da mitologian.

Eguraldiaren iragarle edo aldarazle

Euskal Herriko alde askotan, eguraldiaren berri dakarren mezularia zela uste zuten, edo are eguraldia alda zezakeela ere.

Hau esaten zitzaion Gipuzkoan, atzamarrean hartuta:

«

Amona mantangorri

zeruan zer berri?

»

Zomorroari galdera egiten dion zati hori toki askotan aipatzen da (besteak beste, Orotariko Euskal Hiztegian, amona mantangorri sarreran), baina haren erantzuna ere bai, tokiren batean:

«

Zeruan berri onak

orain eta beti.

»

Orotariko Euskal Hiztegiak, marigorri sarreran, Azkuek jasotako Arratiako beste esaera honen berri dakar:

«

Marigorri, gonagorri,

bihar eguzki ala euri?

»

Euskaltzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasa lanean, beste aldaera hauek ageri dira:

Azkainekoa:

«

Marimagorri,

bihar iguzki zuri,
etzi elurra,
banuen beldurra.

»

Itsasokoa:

«

Andra mari gona gorri,

bihar euzki ala ebi?

»

Zaratamokoa:

«

Marigorringo, marigorringo,

biher edo etzi eurie eingo.

»

Eta Orotariko Euskal Hiztegian, mariana-gonagorri sarreran, Azkuek jasotako Larraungo beste esaera hau (abari = afari):

«

Mariana gonagorri,

bihar gure abaritan
eguzkia txuri-txuri
eta moxorroa gora jaurtiki.

»

Busturialdean, berriz, hau galdetzen omen zioten, Urdaibaiko biosfera erreserbaren webguneko Mitologia hiztegian jaso dutenez:^[4]

«

Marigorringo

zuri gorringo,
eguzki ala euri egingo?.

»

Eibarren, amona marigorri bat hiltzen bazuten euria egingo zuela esan ohi zieten haurrei.^[5]

Arropa lehortzeko

Bermeon, arropa bustia lehenbailehen lehortzea gura bazuten, zomorro hau hartu eta ezker eskuaren ahurrean ipintzen zuten, eta, eskuin eskuarekin arroparen alde bustia kolpatzen zutela, hauxe esaten zioten:^[4]

«

Marijje, Marijje,

eutsi zeuri bustia
eta ekarri niri sikua.

»

Ilargiaren adierazle

Julio Caro Barojak dio amona mantangorriak ilargia adierazten duela euskal kantutegian.

Bestelako sinesmenak

Txillardegik bere lehen eleberrian aipatu zuen:^[6]

«

«Amona mantangorri, gorri, gorri, gorri…» ume guzien xomorro maitatua. Gerard Bahr-ek dioenez, euskaldunen piztia sagaratua izan zelako?

»

Euskal Herriko mendebaldeko ahozko tradizioan Maritxu Telletuko abestia gorde da^[7]. Ikus: Katuen Testamentua

«

Maritxu Telletuko

gona gorridune

eutsi agin zarra ta

ekarri barrixe

»

Sailkapena

Erreferentziak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Marigorringo

↑ (Ingelesez) Coccinellidae Latreille, 1807. Integrated Taxonomic Information System (Noiz kontsultatua: 2012-7-24).
↑ ^a ^b Mendizaleen hiztegia. , 235 or..
↑ Marigorringoa salbatzaile. Elhuyar Fundazioa.
↑ ^a ^b Mitologia hiztegia, Urdaibai biosfera erreserbaren webgunean.
↑ Juan San Martin: Antzinako Eibar. Ego Ibarra, 1993.
↑ Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi (1957): Leturiaren egunkari ezkutua. Elkar, 1983. Ikus 65. orrialdea.
↑ «Euskal kantutegia - Eusko Ikaskuntza» www.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).

Datuak: Q25327
Multimedia: Coccinellidae / Q25327
Espezieak: Coccinellidae

[ITIS-1] (Ingelesez) Coccinellidae Latreille, 1807. Integrated Taxonomic Information System (Noiz kontsultatua: 2012-7-24).

[#1-2] Mendizaleen hiztegia. , 235 or..

[3] Marigorringoa salbatzaile. Elhuyar Fundazioa.

[Urdaibai-4] Mitologia hiztegia, Urdaibai biosfera erreserbaren webgunean.

[5] Juan San Martin: Antzinako Eibar. Ego Ibarra, 1993.

[6] Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi (1957): Leturiaren egunkari ezkutua. Elkar, 1983. Ikus 65. orrialdea.

[7] «Euskal kantutegia - Eusko Ikaskuntza» www.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Izenak

Mitologia

Eguraldiaren iragarle edo aldarazle

Arropa lehortzeko

Ilargiaren adierazle

Bestelako sinesmenak

Sailkapena

Chilocorinae

Coccidulinae

Coccinellinae

Epilachninae

Ortaliinae

Scymninae

Sticholotidinae

Erreferentziak