Edukira joan

Sardina

Wikipedia, Entziklopedia askea
Sardina
Iraute egoera

Arrisku txikia  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaActinopteri
OrdenaClupeiformes
FamiliaClupeidae
GeneroaSardina
Espeziea Sardina pilchardus
Walbaum, 1792

Sardina (Sardina pilchardus; Walbaum, 1792) itsasoko espezie pelagiko txikien multzoko arraina da[Euskal Herriko Arrainen Gida 1].

Sardina pilchardus, Pasaiako lonjan ateratako argazkitik editatua (E. Bachiller, 2022; www.arrainak.eus)]
Sardina pilchardus, Pasaiako lonjan ateratako argazkitik editatua (E. Bachiller, 2022; www.arrainak.eus)]

Euskal izendegia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sardina izendatzeko modu ezberdinak daude Euskal Herriko herri ezberdinetan[Euskal Herriko Arrainen Gida 1]:

Izena Erabilera-eremua (udalerria)
sardiña[1][2][3] Santurtzi, Armintza, Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa
parrotxa[2][3][4] Sardina gazteari: Santurtzi, Armintza, Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa, Getaria
parrotxa txikerra[2] Parrotxa baina txikiagoari: Santurtzi
txardiña[ArgitaratuGabea 1] Hondarribia
xardiña[1]
xardiñie[1]

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezaugarri fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sardina arrain txikia da, helduek batezbeste 20 zm neurtzen dutelarik[5]. Inoiz 27 zm-tik gorako sardinak ere topatu izan dira[5]. Sabela zilar kolorekoa du, eta bizkarraldea berriz, urdinxka. Gorputz fusiformea du, antxoena baina zabalagoa, eta luzera osoan lerro longitudinal urdin dizdiratsu bat bereizten zaio, batzuetan, orbain ilun txikiekin[6]. Gorputza biltzen duten ezkata handiak ere bereizgarriak dira. Muturra puntaduna du, eta aho txikia, bestelako klupeidoen (hala nola, antxoen) aldean. Aleta dortsala gorputzaren erdiko gunetik zertxobait aurrerago hasten da, eta dortsalaren erdialdeko alturan baina alde bentralean, aleta anal bifidoa dute[6].

Nutrizio-ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sardina arrain urdina da, bere haragiak duen gantza zati jangarriaren %8ra iritsi daitekelarik. Hala ere, gantz kopuru hau aldakorra izaten da, sasoiaren eta sardinaren tamainaren arabera[7]. Bere baitan duen omega-3 kantitateari erreparatuz gero, ano bakar batek populazioarentzat gomendatutako eguneko behar nutrizionalen %100 betetzen du, eta proteina nahiz bitamina (B12, B6, E eta D) portzentaia ere oso altua da[8]. Haragiak duen mineral nagusia fosforoa da, eta kasu honetarako ere, ano batek eguneko behar nutrizionalak bete ditzake; gainera, beste hainbat mineraletan ere aberatsa da, hala nola, selenio, iodo, burdin eta magnesio kantitate altuekin[8].

Kontsumo-garaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herrian, sardina urte osoan zehar kontsumitzen da, baina bereziki Martxoa-Apiriletik Urria-Azaroa arte[Euskal Herriko Arrainen Gida 1], orduan sardinaren haragiak kualitate organoleptiko hobeak izaten baititu, eta baita gantz kantitate handiagoa ere. Hau dela eta, sardinak preziatuak izaten dira (bereziki uda garaian) gure gastronomian, sarritan udako jaietako parrilatan protagonista direlarik.

Ekologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sardinen bizi-iraupena normalean 3-5 urtekoa izaten da[8], nahiz eta 10 urtetik gorako aleak ere topatzen diren, kasu batzuetan[5]. Heldutasun sexuala urtebeteko adinarekin eskuratzen dute[8].

Sardina Atlantiko ekialde osoan zehar banatzen da, Afrikako ipar-mendebaldetik Norvegiako hegoaldera arte[5]. Honetaz gain, Mediterraneoan ere espezie ugaria da[5]. Sardinak gregarioak dira eta beraz, sardatan pilatzen dira. Udaberri eta uda partean (haien ugalketa garaian) normalean kostaldetik hurbil[8] aurkitzen dira, azarotik martxora arteko garaian ur sakonagoetara mugitzen direlarik. Modu horretan, 150 m inguruko sakoneratan bizi daitezkeen arren, ohikoa da udan zehar sardinak sakonera txikiko uretan pilatzea, 25-50 m inguruko ur-zutabean, eta are azalerago gauean[8], bertan pilatzen den zooplanktonaz elikatzeko. Izan ere, gainontzeko arrain pelagikoekin batera sare trofikoan paper garrantzitsua jokatzen dute. Batetik, elikadura katean beherago kokatzen diren harrapakinak jaten dituzte (batez ere zooplanktona[9][10], bereziki ura etengabe iragaziz irensten dituzten kopepodoak[9][10][11], baina aukera izatekotan, baita aktiboki harrapatzen dituzten krill[9][12] eta arrainen arraultza kantitate altuak ere, tartean antxoenak[13]); bestetik, harrapari handiagoen bazka garrantzitsua dira, itsaso ezberdinetan (adibidez, izurde eta itsas-hegaztien elikagai nagusi diren heinean[14]).

Sardinaren arrantza Euskal Herrian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arraindegitan urte osoan zehar topatu ditzakegun arren, uda partean, Bizkaiko Golkoan, sardinak sarda handietan bildu ohi dira, sarritan kostaldetik hurbil gainera, eta harrapaketak ohikoak eta handiagoak izaten dira[15]. Euskal baxurako flotan, inguraketa-sareekin harrapatu ohi da, normalean gauez, itsasontzietako argiekin arraina haiengana erakarri ostean. Arraste-arrantzak ere harrapaketa handiak egin ditzake[8], baina hau ez da ohikoa gure kostaldean[Euskal Herriko Arrainen Gida 1].

Sardina kopuruak azken hamarkadan izandako beherakada dela eta, arrantzaleek azken urteotan sardinaren arrantza mugatua eta, garai batzuetan, debekatua eduki dute Kantauriko kostaldean (ez ordea, Frantziako kostaldean)[15].

Bitxikeriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sardinak duen gantz eta usaina dela eta, sardina sarritan erabili ohi da arrantzarako beita gisa, bai arrantza komertzialean[16] eta baita laket-arrantzan ere[ArgitaratuGabea 2].

Ikerketa batek sardinaren kontsumoak haurdun dauden emakumeen edoskitzaroko ama-esnearen omega-3 kopurua handitu dezakela erakutsi zuen[17].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c Aranzadi Unamuno, T. (1933) Nombres de peces en Euskera. Don Fernando de Buen; Boletín de la Sociedad Española de Historia Natural. Revista Internacional de los Estudios Vascos (24), 386-397.
  2. ↑ a b c Barrutia, Eneko. (2003). «Arrainen izenak Bizkaian XX. mendean» (pdf) Zainak (Donostia: Eusko Ikaskuntza) (25) ISBN 8484198790. ISSN 1137-439X. Bibcode: 1137-439X..
  3. ↑ a b Eneko Barrutia Etxebarria (2000) ‘Arrainen izenak mendebaldean’ in ‘Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa’. Mendebalde Euskal Kultur Elkartea; Bilbo.
  4. ↑ Barrutia, Eneko. (2019-02-24). «arrantzalien fonotekie: Bizkaiko arrantzaleen hiztegia A» arrantzalien fonotekie (Noiz kontsultatua: 2022-10-11).
  5. ↑ a b c d e (Ingelesez) Sardina pilchardus. .
  6. ↑ a b Whitehead, Peter James Palmer. (1985-1988). Clupeoid fishes of the world (suborder Clupeoidei) : an annotated and illustrated catalogue of the herrings, sardines, pilchards, sprats, shads, anchovies, and wolfherrings. United Nations Development Programme ISBN 92-5-102340-9. PMC 14626761. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  7. ↑ Caponio, F., Summo, C., Bilancia, M.T., Delcuratolo, D., Lestingi, A., Laudadio, V. (2004) Nutritional value of the lipid fraction of sardines (Sardina pilchardus W.) as a function of total length and fishing period. Industrie Alimentari 43 (442): 1295-1301.
  8. ↑ a b c d e f g https://www.mapa.gob.es/es/ministerio/servicios/informacion/sardina_tcm30-102530.pdf
  9. ↑ a b c (Ingelesez) Bachiller, E; Irigoien, X. (2015-08-27). «Trophodynamics and diet overlap of small pelagic fish species in the Bay of Biscay» Marine Ecology Progress Series 534: 179–198.  doi:10.3354/meps11375. ISSN 0171-8630. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  10. ↑ a b (Ingelesez) Bachiller, Eneko; Albo-Puigserver, Marta; Giménez, Joan; Pennino, Maria Grazia; Marí-Mena, Neus; Esteban, Antonio; Lloret-Lloret, Elena; Jadaud, Angelique et al.. (2020-12). «A trophic latitudinal gradient revealed in anchovy and sardine from the Western Mediterranean Sea using a multi-proxy approach» Scientific Reports 10 (1): 17598.  doi:10.1038/s41598-020-74602-y. ISSN 2045-2322. PMID 33077761. PMC PMC7572414. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  11. ↑ (Ingelesez) Nikolioudakis, N; Isari, S; Somarakis, S. (2014-03-17). «Trophodynamics of anchovy in a non-upwelling system: direct comparison with sardine» Marine Ecology Progress Series 500: 215–229.  doi:10.3354/meps10604. ISSN 0171-8630. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  12. ↑ (Ingelesez) Bachiller, Eneko; Irigoien, Xabier. (2013-01-01). «Allometric relations and consequences for feeding in small pelagic fish in the Bay of Biscay» ICES Journal of Marine Science 70 (1): 232–243.  doi:10.1093/icesjms/fss171. ISSN 1095-9289. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  13. ↑ (Ingelesez) Bachiller, Eneko; Cotano, Unai; Ibaibarriaga, Leire; Santos, Maria; Irigoien, Xabier. (2015-06). «Intraguild predation between small pelagic fish in the Bay of Biscay: impact on anchovy (Engraulis encrasicolus L.) egg mortality» Marine Biology 162 (6): 1351–1369.  doi:10.1007/s00227-015-2674-0. ISSN 0025-3162. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  14. ↑ (Ingelesez) Cardona, L; Martínez-Iñigo, L; Mateo, R; González-Solís, J. (2015-07-02). «The role of sardine as prey for pelagic predators in the western Mediterranean Sea assessed using stable isotopes and fatty acids» Marine Ecology Progress Series 531: 1–14.  doi:10.3354/meps11353. ISSN 0171-8630. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  15. ↑ a b ICES. (2021). Working Group on southern horse mackerel, anchovy and sardine.  doi:10.17895/ICES.PUB.8138. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  16. ↑ (Ingelesez) Sistiaga, Manu; Herrmann, Bent; Rindahl, Lasse; Tatone, Ivan. (2018-02). «Effect of Bait Type and Bait Size on Catch Efficiency in the European Hake Merluccius merluccius Longline Fishery» Marine and Coastal Fisheries 10 (1): 12–23.  doi:10.1002/mcf2.10007. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  17. ↑ Patin, Rose V.; Vítolo, Márcia R.; Valverde, Mara A.; Carvalho, Patrícia O.; Pastore, Gláucia M.; Lopez, Fábio Ancona. (2006-03-03). «The influence of sardine consumption on the omega-3 fatty acid content of mature human milk» Jornal de Pediatria 82 (1): 63–69.  doi:10.2223/JPED.1439. ISSN 0021-7557. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).

Argitaratu gabeko erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Hondarribiko 'Done Pedro' Itxas Gizonen Kofradiako hiztegia (2019-2020)
  2. ↑ Laket-arrantzan Pasaian, Donostian eta Lekeition aritzen diren arrantzaleen ahozko aipamenetan oinarritua (2020-2021).


Euskal Herriko arrainen gida

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d https://arrainak.eus/arrainak/sardina

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sardina&oldid=9136246"(e)tik eskuratuta