شمش (ایزد)

شَمَش (زبان اکدی: šamaš) خدای خورشید در بین‌النهرین باستان بود که پیش از آن به اوتو (زبان سومری: ^dUTU 𒀭𒌓 «خورشید») شناخته می‌شد.

شمش سومری: 𒀭𒌓
خدای خورشید و عدالت
تصویری از شمش در «لوح شمش» (ح. ۸۸۸ تا ۸۵۵ پیشا دوران مشترک)، او را نشسته بر تخت سلطنت خود و در حال اقامه عدالت نشان می‌دهد. در دستهای او نماد عصاوحلقه قرار دارد.
نام‌های دیگر	اوتو، آمنا
مرکز فرهنگی غالب	سیپار، لارسا
اقامتگاه	آسمان
سیاره	خورشید
نماد	اره، پرتوهای نور، قرص خورشید، خورشید بالدار
شماره	۲۰
مرکوب	ارابه خورشید
اطلاعات شخصی
والدین	نانا و نینگال
خواهر و برادر	اینانا/ایشتار (خواهر دوقلو) منزات (در یک طلسم مکلو) پینیکیر (از طریق تلفیق شدن با ایشتار)
همسر	آیا/شریدا
فرزندان	مامو، کیتوم، سیسیگ، زاکار، شوموگان، ایشوم
همتایان
همتای هوری	شیمیگ
همتای اوگاریتی	شاباش
همتای هیتی	الهه خورشید آرینا، الهه خورشید زمین، خدای خورشید آسمان
همتای لووی	تیوات
همتای عیلامی	ناهونته

اعتقاد بر این بود که او هر روز هر آنچه در جهان رخ می‌دهد را می‌بیند و به همین دلیل مسئولیت عدالت و محافظت از مسافران را بر عهده داشت. در جایگاه قاضی الهی، می‌توانست با جهان زیرین در ارتباط باشد. علاوه‌براین او در مقام خدای طالع‌بینی معمولاً در کنار خدای آب و هوا ادد قرار می‌گرفت. در همان حال که او به شکل فراگیر یکی از خدایان اصلی محسوب می‌شد، به صورتی ویژه در سیپار و لارسا مورد احترام بود. ایزد ماه نانا (سین) و همسرش نین‌گال به‌عنوان والدین او در نظر گرفته می‌شدند، درحالی‌که خواهر دوقلوی او اینانا (ایشتار) بود. گاهی اوقات الهه‌های دیگری مانند منزات و پینیکیر را نیز می‌توان خواهر او دانست. آیا (شریدا)، الهۀ سپیده‌دم، همسر او بود و متن‌های گوناگونی دیدارهای روزانه آنها را در کوهی که گمان می‌کردند خورشید در آنجا غروب می‌کند، توصیف می‌کند.

درحالی‌که هیچ اسطوره‌ای که بر این خدا متمرکز باشد، شناخته شده نیست اما او اغلب هم در قطعات سومری و هم در اکدی به‌عنوان متحد سایر شخصیت‌ها ظاهر می‌شود. براساس روایت‌های مرگ دموزی، او را به هنگام حمله شیاطین گالا (که قصد دارند دموزی را به جهان زیرین فرو بکشند) یاری می‌کند. در نسخه‌های مختلف حماسۀ گیلگمش و در اساطیر پیشین گیلگمش او به قهرمان کمک می‌کند تا بر هومبابا (هیولا) غلبه پیدا کند.

نام

رایج‌ترین نام‌های خدای خورشید در متن‌های بین‌النهرینی، اوتو (سومری) و شمش (اکدی) هستند. آمنا، نام دیگری است که نسبتاً رایج بوده اما منشأ آن مشخص نیست.

شخصیت

خدای خورشید یکی از خدایان اصلی پانتئون بین‌النهرین بود. در فهرست خدایانی که از شوروپاک در دورۀ دودمان نخستین به‌دست آمده است او ششمین خدای ذکرشده پس از آنو، انلیل، اینانا، انکی و نانا است. در فهرست‌های بعدی خدایان، مثلاً در آن = آنوم، او و حلقه‌اش در بین نانا (سین) و ایشکور (ادد) ظاهر می‌شوند.

شمایل‌نگاری

نقش خدای بین‌النهرینی شَمَش در یک نقش‌برجسته آشوری در قصر نمرود (۸۶۰–۸۶۵ قبل از میلاد)

خدای خورشید چه با نام اوتو و چه با نام شمش، شمایل‌نگاری یکسانی داشت.

ارتباط با سایر خدایان

مهر استوانه‌ای از سنگ آهک از میان رودان و نقش آن: پرستش شمش، محفوظ در موزه لوور

خانواده

خدای خورشید به‌طور سنتی در دین بین‌النهرین (هم در متون سومری و هم در اکدی)، به‌عنوان یکی از پسران خدای ماه در نظر گرفته می‌شد.

دربار

خدایان گوناگونی را می‌توان سوکال (وزیر الهی) اوتو در نظر گرفت و در یک زمان بیش از یک نفر می‌توانند در این نقش ظاهر شوند.

خدایان بیگانه

نام خدای خورشید در ابلا با لوگوگرام ^dUTU نشان داده می‌شد.

پرستش

مرکزهای اصلی آیین خدای خورشید در لارسا و سیپار، به طور مشخص سیپار-آهروروم (ابو هبه) بود.

سیپار

در دورۀ دومان نخستین بین‌النهرین، پادشاهان ماری به احتمال زیاد از ابابار در سیپار دیدار کردند تا به خدای آن ادای احترام کنند.

لارسا

ابابار در لارسا برای نخستین بار در متنی از دوران سلطنت ایاناتوم ذکر می‌شود.

سایر شهرها

اوتو از جمله خدایانی بود که در لاگاش (در دورۀ دودمان نخستین بین‌النهرین) پرستیده می‌شد.

اسطوره‌شناسی

با وجود آنکه در حال حاضر هیچ اسطوره‌ای شناخته نشده است که بر اوتو متمرکز باشد اما او در بسیاری از قطعه‌های مشهور در نقش مکمل ظاهر می‌شود.

اساطیر گیلگمش

تصویری از هومبابا. موزه سلیمانیه.

در اسطوره سومری بیلگمس و هوواوا، انکیدو به بیلگمس می‌گوید که باید از اوتو اجازه بگیرد و پس از آن سفر به اقامتگاه هوواوا را آغاز کنند. اوتو پس از آگاهی از اینکه بیلگمس می‌خواهد به شهرت دست یابد، زیرا می‌داند که برای همیشه زنده نخواهد ماند، هفت صورت فلکی به او اعطا می‌کند (که به عنوان موجوداتی حیوان‌پیکر توصیف می‌شوند) تا او را در پناه امن به مقصد برسانند. هوواوا پس از آن در زمانی که در حال مرگ است سعی می‌کند به اوتو لابه کند اما دعایش مستجاب نمی‌شود. این امکان وجود دارد که در یک نسخهٔ کمی متفاوت از اسطوره، او بخشیده می‌شود، اگرچه این امر نامشخص است زیرا پایان آن حفظ نشده است.

در یکی دیگر از روایت‌های پیشین گیلگمش، بیلگمس، انکیدو و جهان زیرین، اولین بار اینانا به اوتو اشاره می‌کند که از بیلگمس می‌خواهد به او کمک کند تا از شر موجوداتی خلاص شود که درختی را که بر ساحل فرات کاشته است، آلوده کرده‌اند. اینانا می‌گوید که اوتو از مداخله خودداری کرده است. دلیلی برای این تصمیم‌گیری توضیح داده نمی‌شود. پس از آن، زمانی که انکیدو در جهان زیرین محبوس می‌شود، بیلگمس از انکی درخواست کمک می‌کند. انکی به اوتو می‌گوید به هنگام طلوع شبح انکیدو را با خود بیاورد، این کار به دو قهرمان اجازه می‌دهد موقتا به یکدیگر برسند. بازگویی این صحنه در لوح آخر حماسه گیلگمش (بابلی معیار) نیز آمده است که هیچ ارتباط مستقیمی با بقیهٔ این نسخه از داستان ندارد. یک دیدگاه اشتباه قدیمی این بود که خدایی که در این نسخه به دستور ائا (انکی) عمل می‌کند، نرگال است و نه شمش.

در نسخه بابلی باستان حماسه گیلگمش، گیلگمش پس از اینکه تصمیم می‌گیرد برای شکست دادن هومبابا به جنگل سدر برود، به شمش دعا می‌کند. در نسخهٔ بابلی باستان حماسه گیلگمش، پس از تصمیم‌گیری برای رفتن به جنگل سدر برای غلبه بر هومبابا، سه شمش دعا می‌کند. به دنبال آن، بزرگان اوروک به او می‌گویند که چاه‌هایی حفر کند تا بتواند به هنگام سفر به غرب، به خدای خورشید و لوگالباندا (که در این نسخه خدای شخصی گیلگمش است) تقدیم کند. در راه، پیش از رسیدن به سرزمین ابلا، گیلگمش خوابی می‌بیند و انکیدو آن را این نشانه تعبیر می‌کند که شمش (یا در روایتی که از تپه حرمل به دست آمده شمش و لوگالباندا) به تلاش‌های او نظر مساعد دارد. این احتمال وجود دارد که در یکی از روایت‌های نسخهٔ بابلی باستان، که فقط در تپه حرمل به دست آمده، هومبابا می‌گوید که شمش در خواب به او خبر داده که شکست خواهد خورد (اگرچه وضعیت لوح باعث می‌شود مشخص کردن این موضوع با قطعیت، ناممکن باشد). بنا بر لوحی که گمان می‌رود منشا آن از سیپار باشد، گیلگمش بعدا به هنگام سرگردانی در استپ در سوگ مرگ انکیدو، با شمش رو به رو می‌شود. خدای خورشید به او در مورد بیهودگی تلاش برای زندگی ابدی هشدار می‌دهد. این قطعه در هیچ کدام از نسخه‌های بعدی وجود ندارد، اما نصیحت شمش با صحنهٔ منحصر به فرد دیگری از همان نسخه (توصیه ایل‌زن) شباهت دارد. این شخصیت با شیدوری از نسخه بابلی معیار مطابقت دارد.

منابع

• Abusch, Tzvi (2015). The witchcraft series Maqlu. Atlanta, Georgia: SBL Press. ISBN 978-1-62837-082-9. OCLC 908065326.
• Archi, Alfonso (2013). "The West Hurrian Pantheon and Its Background". In Collins, B. J.; Michalowski, P. (eds.). Beyond Hatti: a tribute to Gary Beckman. Atlanta: Lockwood Press. ISBN 978-1-937040-11-6. OCLC 882106763.
• Archi, Alfonso (2019). "Šamagan and the Mules of Ebla. Syrian Gods in Sumerian Disguise". Between Syria and the Highlands: studies in honor of Giorgio Buccellati & Marilyn Kelly-Buccellati. Rome: Arbor Sapientiae editore. ISBN 978-88-31341-01-1. OCLC 1137837171.
• Asher-Greve, Julia M.; Westenholz, Joan G. (2013). Goddesses in Context: On Divine Powers, Roles, Relationships and Gender in Mesopotamian Textual and Visual Sources (PDF). ISBN 978-3-7278-1738-0. Archived (PDF) from the original on 2018-11-04.
• Beaulieu, Paul-Alain (1991). "Neo-Babylonian Larsa: A Preliminary Study". Orientalia. GBPress- Gregorian Biblical Press. 60 (2): 58–81. ISSN 0030-5367. JSTOR 43075908. Retrieved 2022-06-11.
• Beckman, Gary (1999). "The Goddess Pirinkir and Her Ritual from Ḫattuša (CTH 644)" (PDF). Ktèma: Civilisations de l'Orient, de la Grèce et de Rome antiques. PERSEE Program. 24 (1): 25–39. doi:10.3406/ktema.1999.2206. hdl:2027.42/77419. ISSN 0221-5896. Archived (PDF) from the original on 2021-04-15.
• Beckman, Gary (2002). "The Pantheon of Emar". Silva Anatolica: Anatolian studies presented to Maciej Popko on the occasion of his 65th birthday. Warsaw: Agade. hdl:2027.42/77414. ISBN 83-87111-12-0. OCLC 51004996.
• Beckman, Gary (2011), "Sonnengott A. II. In Anatolien. Philologisch · Sun god A. II. In Anatolia. Philological", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-06
• Beckman, Gary (2012). "Shamash among the Hittites". In Egmond, Wolfert S. van; Soldt, Wilfred H. van (eds.). Theory and practice of knowledge transfer: studies in school education in the ancient Near East and beyond. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO). ISBN 978-90-6258-332-4. OCLC 827926593.
• Bhayro, Siam (2020). "Cosmology in Mandaean Texts". Hellenistic Astronomy. Brill. pp. 572–579. doi:10.1163/9789004400566_046. ISBN 9789004243361. S2CID 213438712.
• Black, Jeremy; Green, Anthony (1992), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, London, England: The British Museum Press, ISBN 0-7141-1705-6
• Boivin, Odette (2018). The First Dynasty of the Sealand in Mesopotamia. De Gruyter. doi:10.1515/9781501507823. ISBN 978-1-5015-0782-3.
• Bonechi, Marco (2011). "The Animals of the Sun-god's Team in the Incantation to Utu A". Nouvelles Assyriologiques Brèves et Utilitaires (NABU). 86 (4).
• Cavigneaux, Antoine; Krebernik, Manfred (1998), "^dNin-PIRIG/PÌRIG", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-09
• Gadotti, Alhena (2014). Gilgamesh, Enkidu, and the Netherworld and the Sumerian Gilgamesh Cycle. Boston: De Gruyter. ISBN 978-1-61451-545-6. OCLC 890070953.
• George, Andrew R. (1993). House most high: the temples of ancient Mesopotamia. Winona Lake: Eisenbrauns. ISBN 0-931464-80-3. OCLC 27813103.
• George, Andrew R. (2003). The Babylonian Gilgamesh epic: introduction, critical edition and cuneiform texts. Oxford New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-814922-0. OCLC 51668477.
• George, Andrew R. (2015). "The Gods Išum and Ḫendursanga: Night Watchmen and Street-lighting in Babylonia". Journal of Near Eastern Studies. University of Chicago Press. 74 (1): 1–8. doi:10.1086/679387. ISSN 0022-2968. S2CID 161546618.
• Giorgieri, Mauro (2011), "Sonnengott A. III. b. Hurritisch. Philologisch", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-08
• Harris, Rivkah (1975). Ancient Sippar: a Demographic Study of an Old-Babylonian City, 1894-1595 B.C. Uitgaven van het Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul. Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut. Retrieved 2022-04-23.
• Horry, Ruth (2013). "Utu/Šamaš (god)". Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses. Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy.
• Katz, Dina (2003). The Image of the Netherworld in the Sumerian Sources. Bethesda, MD: CDL Press. ISBN 1-883053-77-3. OCLC 51770219.
• Katz, Dina (2006). "Appeals to Utu in Sumerian Narratives". Approaches to Sumerian Literature. BRILL. pp. 105–122. doi:10.1163/9789047410683_009. ISBN 9789047410683.
• Katz, Dina (2017). "Ups and Downs in the Career of Enmerkar, King of Uruk". In Drewnowska, Olga; Sandowicz, Małgorzata (eds.). Fortune and misfortune in the Ancient Near East: proceedings of the 60th Rencontre assyriologique internationale at Warsaw 21-25 July 2014. Winona Lake, Indiana. ISBN 978-1-57506-466-6. OCLC 987250947.
• Klein, Jacob (1998), "Niĝgina/Kittum", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-09
• Krebernik, Manfted (1992). "Mesopotamian Myths at Ebla: ARET 5, 6 and ARET 5, 7". Literature and literary language at Ebla. Quaderni di semitistica. Dipartimento di linguistica, Università di Firenze. Retrieved 2022-06-07.
• Krebernik, Manfred (2008), "Richtergott(heiten)", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-07
• Krebernik, Manfred (2011), "Sonnengott A. I. In Mesopotamien. Philologisch", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-06
• Krebernik, Manfred (2011a), "Sonnengott A. V. NW-Semitisch. Philologisch", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-06
• Krebernik, Manfred (2013), "Sudaĝ", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-11
• Krul, Julia (2018). The Revival of the Anu Cult and the Nocturnal Fire Ceremony at Late Babylonian Uruk. Brill. doi:10.1163/9789004364943_004. ISBN 9789004364936.
• Kurmangaliev, Anna (2011), "Sonnengott B. I. In Mesopotamien. Archäologisch", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-06
• Lambert, Wilfred G. (1980), "Išme-karāb", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-11
• Lambert, Wilfred G. (2013). Babylonian creation myths. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-861-9. OCLC 861537250.
• Schwemer, Daniel (2007). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies Part I" (PDF). Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 7 (2): 121–168. doi:10.1163/156921207783876404. ISSN 1569-2116. Archived (PDF) from the original on 2014-12-02.
• Seidl, Ursula (1989). Die babylonischen Kudurru-reliefs: Symbole mesopotamischer Gottheiten. Orbis biblicus et orientalis (به آلمانی). Universitätsverlag. ISBN 978-3-7278-0603-2. Retrieved 2022-06-11.
• Selz, Gebhard (1995). Untersuchungen zur Götterwelt des altsumerischen Stadtstaates von Lagaš (به آلمانی). Philadelphia: University of Pennsylvania Museum. ISBN 978-0-924171-00-0. OCLC 33334960.
• Sharlach, Tonia (2007). "Social Change and the Transition from the Third Dynasty of Ur to the Old Babylonian Period". In Crawford, Harriet E. W. (ed.). Regime change in the ancient Near East and Egypt: from Sargon of Agade to Saddam Hussein. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-726390-7. OCLC 71163766.
• Simons, Frank (2017). "A New Join to the Hurro-Akkadian Version of the Weidner God List from Emar (Msk 74.108a + Msk 74.158k)". Altorientalische Forschungen. De Gruyter. 44 (1). doi:10.1515/aofo-2017-0009. ISSN 2196-6761. S2CID 164771112.
• Stolper, Matthew W. (1998), "Nahhunte", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-08
• Tigay, Jeffrey H. (2002) [1982], The Evolution of the Gilgamesh Epic, Wauconda, Illinois: Bolchazzy-Carucci Publishers, Inc., ISBN 0-86516-546-7
• Torrecilla, Eduardo (2017). "Divine Names in the Tell Hadidi/Azû Texts". KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico. Firenze: LoGisma editore. 14. ISSN 1971-8608.
• Tugendhaft, Aaron (2016). "Gods on clay: Ancient Near Eastern scholarly practices and the history of religions". In Grafton, Anthony; Most, Glenn W. (eds.). Canonical Texts and Scholarly Practices. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9781316226728.009.
• Wasserman, Nathan (1997). "Another Fragment of a Bilingual Hymn to Utu". Acta Sumerologica. Middle Eastern Culture Center in Japan. 19. ISSN 0387-8082.
• Wasserman, Nathan (2020). The flood: the Akkadian sources. A new edition, commentary, and a literary discussion (PDF). Leuven: Peteers. ISBN 978-90-429-4174-8. OCLC 1148875011. Archived (PDF) from the original on 2020-03-26.
• Westenholz, Joan G. (2010). "Ninkarrak – an Akkadian goddess in Sumerian guise". Von Göttern und Menschen. BRILL. pp. 377–405. doi:10.1163/9789004187474_020. ISBN 9789004187481.
• Wiggermann, Frans A. M. (1987). "The Staff of Ninšubura: Studies in Babylonian Demonology II". Ex Oriente Lux. BRILL. 29.
• Wiggermann, Frans A. M. (1992). Mesopotamian protective spirits: the ritual texts. Groningen: STYX & PP Publications. ISBN 978-90-72371-52-2. OCLC 27914917.
• Woods, Christopher E. (2004). "The Sun-God Tablet of Nabû-apla-iddina Revisited". Journal of Cuneiform Studies. American Schools of Oriental Research. 56: 23–103. doi:10.2307/3515920. ISSN 0022-0256. JSTOR 3515920. S2CID 163512399. Retrieved 2022-06-06.
• Woods, Christopher (2005). "On the Euphrates". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. De Gruyter. 95 (1–2). doi:10.1515/zava.2005.95.1-2.7. ISSN 0084-5299. S2CID 162245901.
• Woods, Christopher (2009). "At the Edge of the World: Cosmological Conceptions of the Eastern Horizon in Mesopotamia". Journal of Ancient Near Eastern Religions. 9 (2): 183–239. doi:10.1163/156921109X12520501747912. ISSN 1569-2116. Retrieved 2022-06-08.
• Zadok, Ran (2018). "The Peoples of Elam". The Elamite world. Abingdon, Oxon. ISBN 978-1-315-65803-2. OCLC 1022561448.