رقیه بنت حسین

«رقیه» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای افراد دیگر با این نام، رقیه (نام کوچک) را ببینید.

رقیه بنت الحسین
خوشنویسی نام رقیه‌بنت‌الحسین به‌خط نسخ
زادهٔ	۱۷ یا ۲۳ شعبان ۵۷ ه‍.ق مدینه
درگذشت	۵ صفر ۶۱ ه‍.ق شام (دمشق امروزی)
مدفن	حرم رقیه، دمشق
دیگر نام‌ها	فاطمه صغیره
عنوان	سیدة الرقیه
والدین	حسین بن علی (پدر) ام‌اسحاق یا شهربانو (مادر)
خویشاوندان	زینب بنت علی (عمه) علی‌اکبر (برادر) سجاد (برادر) علی‌اصغر (برادر) سکینه بنت حسین (خواهر) ام‌کلثوم بنت علی (عمه) عباس بن علی (عمو)

رُقَیّه دختر حسین بن علی (به عربی: رُقَیّة بنت الحسین؛ ۱۷ یا ۲۳ شعبان ۵۷ قمری – ۵ صفر ۶۱ قمری) که برخی منابع با نام فاطمه صغری از وی یاد کرده‌اند، دختر کوچک حسین بن علی است.

پدر او امام سوم شیعیان دوازده‌امامی و مادرش مطابق قوی‌ترین قول‌ها، ام‌اسحاق است. منابعی دیگر مادرش را شهربانو گزارش کرده‌اند. از تاریخ زندگانی او، تا پیش از واقعهٔ کربلا، اطلاعاتی در دسترس نیست. منابع تاریخی از مرگ وی در اثر اسارت و رنج‌های سفر از کربلا تا شام یاد کرده‌اند. بر اساس نقلی که عمادالدین حسن طبری در کامل بهائی از کتاب الحاویه گزارش کرده‌است، این دختر خردسال در شام و پس از مشاهده سر بریده پدرش، از دنیا رفت و در همان‌جا دفن شد. تاریخ مرگ وی، ۵ صفر سال ۶۱ ه‍.ق گزارش شده‌است. تمام منابعی که از رقیه یاد کرده‌اند، محل دفنش را دمشق و نزدیک به کاخ یزید گزارش کرده‌اند. مقبره‌ای در محله عماره دمشق و در شمال شرقی مسجد سابق اموی وجود دارد که به حرم حضرت رقیه مشهور است.

با توجه به عدم ذکر نام رقیه در منابع کهن و معتبر، تردیدهایی در خصوص انتساب دختری خردسال با نام رقیه به حسین بن علی صورت گرفته‌است. هر کدام از موافقان و مخالفان این انتساب، دلایل متفاوتی را بری ادعای خود مطرح کرده‌اند. در این خصوص، ابن فندق، اولین منبع نسب‌شناسی است که در قرن پنجم هجری قمری از رقیه به عنوان دختر حسین بن علی یاد کرده‌است. پیش از او نیز منابعی روایی و تاریخی به وجود رقیه اشارتی داشته‌اند.

نام و نسب

نام

رقیه از ماده «رقی» و به معنای «ترقی» و «بالا رفتن» است. دیگر معنای واژهٔ رقیه، اسمی مصغر شده از ماده رُقِیة و به معنای دعا می‌باشد. دلیل به‌کاربردن واژه مصغر در نامگذاری فرزندان از جانب اعراب، به جهت ملاطفت با فرزندان گزارش شده‌است. نام اصلی رقیه بنت الحسین در منابع، «فاطمه» یا «فاطمه صغری» گزارش شده‌است و «رقیه»، یکی از القاب این دختر است. مطالبی مبنی بر نامگذاری تمام فرزندان حسین بن علی به «فاطمه» و «علی» گزارش شده‌است. منابع دلیل این نامگذاری را علاقه حسین به پدر و مادرش دانسته‌اند. عمادالدین طبری در کامل بهائی برای دختر حسین بن علی که در شام مدفون است، اسامی متعددی چون «رقیه»، «زبیده»، «زینب» و «فاطمه» گزارش می‌کند. فخرالدین طریحی، «رقیه» را نام دیگر «فاطمه صغری بنت حسین» می‌داند.

پدر و مادر

پدرش، حسین بن علی فرزند فاطمه زهرا دختر محمد و علی بن ابی‌طالب—امام اول شیعیان — است. او امام سوم شیعیان دوازده‌امامی است که به سال ۶۱ ه‍.ق در نبرد کربلا، به دست سپاهیان عمر سعد و به فرمان یزید، کشته‌شد. منابع در ذکر مادر رقیه بنت الحسین دچار اختلاف هستند. گروهی از جمله اربلی در کشف الغمه و مفید در الارشاد، ام اسحاق را که پیش از آن همسر حسن بن علی بوده‌است، مادر رقیه دانسته‌اند. در مقابل گروهی دیگر چون حائری در معالی السبطین، مادر رقیه را شهربانو، و رقیه را با سجاد، خواهر تنی می‌دانند. از این میان، دیدگاه اول به علت گزارش منابع نسب‌شناسی مبنی بر تولد دختری با نام فاطمه صغری برای حسین بن علی از ام اسحاق بنت طلحه، دیدگاهی قوی‌تر به نظر می‌رسد.

دختران حسین بن علی

بعد از درگذشت حسن بن علی، حسین با اُم‌ّاسحاق دختر طَلحه — صحابی مشهور محمد — ازدواج کرد و از وی صاحب دختری به‌نام فاطمه شد. مادلونگ می‌نویسد که برخلاف برخی گزارش‌ها، فاطمه باید از سکینه کوچک‌تر باشد. اما حاج‌منوچهری سکینه را، دختر کوچک و از رباب می‌داند. برخی دیگر از منابع، از محمد، زینب و رُقَیّه نیز به عنوان فرزندان حسین نام برده‌اند. حبیب‌الله کاشانی در تذکرة الشهدا، پس از توضیحات فراوانی در خصوص فرزندان حسین بن علی، برای وی ۸ دختر و ۱۳ پسر را گزارش می‌کند. کاشانی نام هشت دختر حسین بن علی را اینگونه گزارش می‌کند: فاطمه کبری، فاطمه صغری، زبیده، زینب، سکینه، ام‌کلثوم، صفیه و رقیه (به نقلی زبیده). با این وجود در منابع اولیه اسلام، سخنی از دختری سه ساله که در ماجرای کربلا حضور داشته باشد، به میان نیامده است. اربلی نیز در کشف الغمه از چهار دختر برای حسین بن علی یاد می‌کند، اما تنها نام سه دختر (زینب، سکینه و فاطمه) را ذکر می‌کند که احتمالاً نفر چهارم، همان رقیه بنت الحسین باشد. قدیمی‌ترین اثری که از رقیه بنت الحسین در خصوص ماجرای خرابه شام یاد کرده‌است، کتاب الحاویه فی مثالب معاویه اثر قاسم بن محمد بن احمد مأمونی - از عالمان اهل سنت متوفی در سال ۴۴۰ ه‍.ق - است. با وجود اینکه نسخه‌ای از کتاب الحاویه اکنون در دسترس نیست، اما عمادالدین طبری (زنده تا ۶۹۸ ه‍.ق) در کتاب کامل بهائی، ماجرای خرابه شام را از آن گزارش کرده‌است.

تردید در انتساب

با توجه به عدم ذکر نام رقیه در منابع کهن و معتبر، تردیدهایی در خصوص انتساب دختری خردسال با نام رقیه به حسین بن علی صورت گرفته‌است. اربلی، با استناد به مطالب السّؤول، گزارش می‌کند که تعداد دختران حسین بن علی، چهار نفر است ولی نام سه نفر را می‌آورد. بنابر گفته محمد ری‌شهری در دانشنامه امام حسین، تنها منبعی که برای حسین بن علی، چهار فرزند را گزارش کرده‌است، ابن فندق در لباب الانساب است. وی نام‌های دختران حسین را فاطمه، زینب، سکینه و ام کلثوم گزارش می‌کند. وی در جای دیگری از کتاب، فرزندان باقی مانده از حسین بن علی را زین‌العابدین، فاطمه، سکینه و رقیه می‌داند. ری شهری معتقد است که گزارش ابن فندق با مرگ زودهنگام رقیه و عدم زندگانی طولانی پس از حسین بن علی همچون سایر دختران حسین، سازگاری ندارد. ری‌شهری دلیل دیگر این تردید را عدم شفافیت گزارش مفید در لهوف می‌داند. بر اساس این دیدگاه، منظور از رقیه مورد خطاب واقع شده توسط حسین بن علی، می‌تواند رقیه دختر علی باشد. همچنین گزارش نشدن این عبارت در برخی نسخه‌های لهوف، دیگر دلیل این تردید عنوان شده‌است. برخی دلایل در اثبات انتساب رقیه بنت الحسین به حسین بن علی، عبارتند از:

• خطاب حسین بن علی بعد از شعر «یا دهر اف لک» به دختری به نام رقیه
• خطاب زینب بنت علی در شهر کوفه به دختری به نام رقیه
• شعر سیف بن عمیره و خطاب قرار دادن رقیه در آن
• وجود گزارش‌هایی از زینب بنت حسین که در کودکی از دنیا رفته‌است
• گزارش اربلی از دختر چهارمی برای حسین بن علی

سرگذشت

تولد

گاه‌شمار زندگی رقیه بنت الحسین
رویدادهای زندگی رقیه بنت الحسین
۵۷ ه.ق	تولد در مدینه به تاریخ ۵ شعبان
۶۱ ه.ق	کشته‌شدن پدرش، حسین بن علی، در نبرد کربلا
	اسیر شدن و انتقال به شام
	حبس در خرابه‌های شام ، کشیدن گوشواره ها از گوش رقیه بنت حسین پس از نبرد در غارت لشکر یزید ، تازیانه خوردن و کشیدن موها توسط ماموران یزید در راه شام
	مرگ در سن ۴ سالگی
	تغسیل و تدفین شبانه در خرابه‌های شام

تاریخ تولد رقیه دقیقاً مشخص نیست. او احتمالاً بین سال‌های ۵۷ تا ۵۸ هجری در مدینه متولد شده‌است. مشهور است که تاریخ ولادت وی، پنجم شعبان سال ۵۷ ه‍.ق بوده‌است.

نبرد کربلا

همچنین ببینید: نبرد کربلا

نقاشی مربوط به عصر قاجار، از روز عاشورا و وداع حسین بن علی با خانواده خویش. (در این اثر، دختری خردسال حسین بن علی را در آغوش گرفته‌است)

از وقایع زندگانی رقیه تا واقعه عاشورا، هیچ اطلاعاتی در دست نیست. اما مشخص است که وی در کاروان حسین در در نبرد کربلا حضور داشته‌است و در روایت‌های مربوط به این نبرد، چند مرتبه به او اشاره شده‌است؛ از جمله این که پیش از حضور پدرش، حسین بن علی به عنوان مبارز در صحنه کربلا، از تشنگی خود گلایه کرد. ابن فندق از نافع بن هلال گزارش کرده‌است که وقتی حسین برای آخرین وداع با اهل بیت خود به سمت خیمه‌ها آمد، دختری خردسال به نام رقیه از تشنگی خود به حسین خبر می‌دهد. همچنین از دختری خردسال یاد شده‌است که پس از خاتمه جنگ، برای سیراب کردن پدرش مقداری آب برداشت و به محل کشته شدن حسین رفت. بر اساس یک نقل قول در کتاب مفاتیح الغیب ابن جوزی، او از یکی از سربازان عمر سعد پرسید که آیا پدرش در زمان مرگ سیراب شده بود؟ و چون با جواب منفی مواجه شد، از خوردن آب امتناع کرد. البته این احتمال وجود دارد که این روایت مربوط به سکینه بنت حسین باشد. قمی در منتهی الآمال، گزارش کرده‌است که سربازان عمر سعد در روز عاشورا یکی از دختران خردسال حسین —احتمالاً رقیه— را مورد ضرب و شتم قرار داده‌اند.

اسارت

پس از پایان نبرد کربلا، مأموران عمر سعد، که بازماندگان کاروان حسین را اسیر کرده بودند، به او گزارش دادند که ۲۳ کودکِ اسیر به‌شدت تشنه و گرسنه‌اند. عمر سعد اجازه داد به آنان آب دهند. از بین این کودکان، دختری خردسال از دختران حسین پس از گرفتن سهم آب خویش، به سمت کشته‌شدگان کربلا رفت تا پدرش را سیراب کند. به گزارش شیخ مفید، کاروان اسیران یک شب در صحرای کربلا اتراق کردند و رقیه در آن شب، از خیمه اسیران خارج شد و خود را به پیکر پدرش در قتلگاه رساند.

در روز بعد، اسیران نبرد کربلا به کوفه و سپس به شام منتقل شدند. محل نگهداری اسیران در دمشق، خرابات شام نام داشت و بازداشتگاهی بود که اسیران در آن از سرما و گرما در امان نبودند؛ به طوری که پوست صورتشان آسیب دیده‌بود. بر اساس گزارش منابعی چون نفس المهموم و کامل بهائی، رقیه یکی از این اسیران بود. از جمله این گزارش‌ها، روایت اربلی در کشف الغمه است که در خرابات شام (محل نگهداری اسران نبرد کربلا در دمشق) رقیه از عمه‌اش زینب سؤال کرد که آیا ما خانه‌ای نداریم که به آنجا برویم؟ زینب پاسخ داد: ما در این شهر غریبیم. عمادالدین طبری در کامل بهایی می‌گوید یک شب رقیه در خرابه‌های شام سراغ پدرش را می‌گرفت تا اینکه صدای ناله و زاری اسیران به گوش یزید رسید؛ او دستور داد تا سر حسین را به محل اسیران ببرند. رقیه پس از دیدن سر پدرش، درگذشت. طریحیبا با اشاره به این روایت، گفتگوهای رقیه با سر پدرش را نیز گزارش کرده‌است.

درگذشت

گروهی از راویان رقیه را در هنگام مرگ سه یا چهار ساله و گروه دیگر همچون حائری، پنج سال و هفت ساله گزارش کرده‌اند. بیرجندی در وقایع الشهور و واعظ قزوینی در ریاض القدس، تاریخ مرگ وی را پنجم صفر سال ۶۱ ه‍.ق گزارش کرده‌اند. در روز مرگ رقیه نیز اختلافی بین منابع وجود دارد؛ این اختلاف بین دهم یا پنجم ماه صفر است. در خصوص چگونگی مرگ رقیه، منابعی چون نفس المهموم و معالی السبطین، گزارش داده‌اند که وی در هنگام اسارت با دیدن سر پدر، جان باخت. خراسانی در منتخب التواریخ همین روایت را —با کمی تفاوت— از زبان یکی از درباریان یزید به نام طاهر دمشقی نقل کرده‌است. طریحی زمان مرگ رقیه را سریعاً پس از دیدن سر پدر گزارش کرده اما طبری آن را به فاصله چند روز دانسته‌است.

بر اساس گزارش منابع شیعی، در هنگام غسل بدن رقیه، آثار کبودی روی بدن وی مورد توجه و پرسش غساله قرار گرفت و زینب علت آن را ضربه‌های تازیانه و ضرب و شتم در نبرد کربلا و مسیر کربلا تا شام دانست. فرهاد میرزا در کتاب قمقام زخار می‌نویسد که ام‌کلثوم از یزید مهلتی برای عزاداری درخواست کرد و یزید به آنان اجازه برپایی عزاداری در شام را داد. پس از برگزاری مراسم عزاداری، مروان، از بیم تزلزل در حکومت شام، پیشنهاد داد اسیران به مدینه برگردانده شوند. زینب در یکی از مجالس عزاداری برای کشته‌شدگان کربلا که در مدینه برگزار شد، با اشاره به این رویداد، آن را «مصیبتی عظیم» دانست که سبب خم شدن کمر و سفیدی مویش شده‌است.

آرامگاه

مقالهٔ اصلی: حرم رقیه

تمام منابعی که از رقیه یاد کرده‌اند، محل دفنش را دمشق و نزدیک به کاخ یزید گزارش کرده‌اند. این مقبره امروزه در محله عماره دمشق و در شمال شرقی مسجد سابق اموی واقع شده‌است. در منتخبات التواریخ اثر تقی‌الدین حصنی، محل دفن رقیه را در کنار باب فرادیس دمشق (شمال شرقی مسجد اموی در نزدیکی کاخ یزید) گزارش شده‌است. عبدالوهاب بن احمد شافعی، ملقب به شعرانی در کتاب المنن گزارش نوشته‌است که وی در بارگاهی نزدیک جامع دارالخلیفه یزید به همراه جمعی دیگر از اهل بیت پیامبر مدفون است. به این مسجد، امروزه جامع شجره الدر گفته می‌شود. نخستین سندی که به قبر کنونی رقیه بنت الحسین در دمشق اشاره دارد، کتاب تسلیة المجالس نوشته حائری کرکی است که در آن آمده‌است:

در شهر شام، در بخش شرقی مسجد اعظم شهر، خرابه‌ای را دیدم که در گذشته، مسجد بوده و بر سنگ‌نوشته‌ای در آن، نام پیامبر و خاندان و امامان دوازده‌گانه نوشته شده بود و پس از آن، چنین نوشته بود: «این قبر خانم ملکه، دختر حسین بن علی علیهم السلام است.»

میرزا هاشم خراسانی در کتاب منتخب التواریخ، به نقل از جد مادری خویش محمدعلی شامی، گزارشی را نقل می‌کند که بر اساس آن، مقبره رقیه بنت الحسین در سال ۱۲۸۰ ه‍.ش برای تعمیرات شکافته و جسد دختری خردسال از آن خارج شد که آثار ضرب و جرح بر بدنش هنوز مشخص بود. شبیه به این داستان را شبلنجی در نورالابصار و پیش از منتخب التواریخ گزارش کرده‌است. حائری مازندرانی به نقل از شعرانی، آرامگاه او را در مصر گزارش کرده‌است که وکیلی در دانشنامه جهان اسلام، آن را اشتباه می‌داند.

شیخ بهائی، در سال ۱۰۳۰ ه‍. ق، حرم آرامگاه را تعمیر کرد و ابیاتی منسوب به علی بن ابی‌طالب را بر قبه آن تحریر نمود. ملاصالح برغانی در سال ۱۲۴۳ ه‍. ق، منازل نزدیک به حرم را خرید و آن را وسعت داد. عمارت‌های ساخته شده بر این آرامگاه، در قرن‌های هشتم، یازدهم، سیزدهم و چهاردهم بنا شده‌است. آخرین توسعه این حرم در سال ۱۴۰۵ ه‍.ق معادل ۱۳۶۴ ه‍.ش و توسط حکومت جمهوری اسلامی ایران انجام گرفته‌است.

حرم رقیه بنت حسین

موقعیت حرم در نقشه منطقه

ضریح «حرم رقیه» واقع در دمشق سوریه

الهام و بازآفرینی

در شعر و ادبیات

شعری منسوب به زینب بنت علی در کوفه:

یَا أَخِی فَاطِمَ الصَّغِیرَهَ کَلِّمْهَا

فَقَدْ کَادَ قَلَبُهَا أَنْ یَذُوبَا

ترجمه:

برادر! با فاطمه خردسال و صغیرت، سخن بگو
که نزدیک است دلش از غصه آب شود

بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۵

قصیده‌ای دربارهٔ حسین از سیف بن عمیره، از شاگردان جعفر صادق، قدیمی‌ترین شعری است که در آن به رقیه اشاره شده‌است. نام وی دو بار در این شعر آمده‌است. هر چند در انتساب این شعر به سیف، تردیدهایی نیز مطرح شده‌است.

شاعران معاصر عرب مانند عبدالمنعم فرطوسی، احمد الوائلی، سید حسین بحرالعلوم، علی ادریس الغانمی، مرتضی آل شرارة العاملی، سید عامر حلو و حسن آل حطیط العاملی در خصوص مصائب رقیه شعر گفته‌اند. همچنین سید محمدمهدی سویج، سید داود بن ابراهیم، سلمان آل طه، لبیب بیضون، محمدجواد السهلانی، ابراهیم محمد جواد، سید محسن امین و ابوالفضل طهرانی شعرهایی در تمجید او به زبان عربی دارند. مضمون بیشتر این اشعار آمیزه‌ای از مدح، رثا، احساس، عشق، حماسه و پند است.

همچنین کتاب‌های شعر در یتیم دمشق اثر محمد قاسمی، دختری در قراغ بابا اثر روح‌الله دریکوند، سه ساله اثر ابوالفضل عرب‌عاملی، عطر باران اثر ناصر صبا و غروب ستاره اثر محسن حافظی کاشانی از ی است که با موضوع زندگی رقیه به چاپ رسیده‌اند.

در هنر و رسانه

گروه رسانه‌ای فطرس مدیا، مستندی را به نام خاتون در سال ۱۳۹۲ تولید کرد. این مستند در ۲۴ دقیقه به بیان دیدگاه‌ها در خصوص رقیه پرداخته‌است و نظر مرتضی مطهری در خصوص ماهیت تاریخی وی را مورد بررسی قرار می‌دهد. سیدجعفر مرتضی عاملی، محمدحسین رجبی دوانی، محمد دولتی و عبدالحسین بندانی نیشابوری در این مستند دیدگاه خود را بیان کرده‌اند. همچنین نمایشنامه‌های آرزوهای سوخته اثر رقیه سیروس اسکویی، وداع خاموش اثر طاهره استفاضه و دختر آفتاب اثر علی‌اکبر ترابیان با موضوع زندگی رقیه نوشته شده‌اند.

در منابع

منابع اولیه و ثانویه

اثر مربوط به قرن	نام مؤلف	نام اثر	مذهب مؤلف	موضوع اثر	وضعیت نشر	اشاره	منبع
قرن دوم ه‍.ق	ابومخنف بن یحیی غامدی	مقتل ابومخنف	شیعه	مقتل	چاپ شده	گزارشی مبنی بر خطاب کردن دختری به نام رقیه توسط حسین بن علی در واقعه کربلا
قرن سوم ه‍.ق	ابوحنیفه بن داود دینوری	اخبار الطوال	سنی	تاریخ	چاپ شده	گزارش نام رقیه به عنوان یکی از دختران حسین بن علی
	احمدبن یحیی بلاذری	انساب الاشراف	سنی	انساب	چاپ شده	گزارش دختر مشترکی میان حسین و ام اسحاق به نام فاطمه
قرن چهارم ه‍.ق	محمد بن محمد مفید	الارشاد	شیعه	تاریخ	چاپ شده	گزارشی از ممانعت حضور پدر در نبرد توسط رقیه، خواهر کوچک سکینه بنت حسین در کربلا
قرن پنجم ه‍.ق	قاسم بن محمد مأمونی	الحاویه فی مثالب معاویه	سنی	تاریخ	نسخه مفقود	اشاره به ماجرای مرگ دختر خردسال حسین بن علی در خرابه‌های شام پس از دیدن سر پدر
	ابن فندق	لباب الانساب والألقاب والأعقاب	شیعه	نسب‌شناسی	چاپ شده	اشاره به نام رقیه بنت الحسین در میان فرزندان اسیر شده حسین بن علی در واقعه کربلا
قرن ششم ه‍.ق	ابن شهر آشوب	مناقب ابن شهر آشوب	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارشی از ممانعت حضور پدر در نبرد توسط رقیه، خواهر کوچک سکینه بنت حسین در کربلا
	ابن جوزی	مفاتیح الغیب	سنی	تاریخ	نسخه مفقود	گزارشی از حضور دختری خردسال‌تر از سکینه که از تشنگی پدرش سؤال می‌کرد
قرن هفتم ه‍.ق	سید بن طاووس	الهوف	شیعه	مقتل	چاپ شده	گزارشی مبنی بر خطاب کردن دختری به نام رقیه توسط حسین بن علی در واقعه کربلا
	عمادالدین طبری	کامل بهائی	شیعه	مقتل	چاپ شده	نقل ماجرای خرابه شام، به نقل از کتاب الحاویه فی مثالب معاویه
						گزارشی مبنی بر حضور دختری خردسال از حسین بن علی در ماجرای کربلا
	علی بن عیسی اربلی	کشف الغمه فی معرفة الائمه (ع)	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارش نام رقیه به عنوان یکی از دختران حسین بن علی
						گزارشی از تعداد فرزندان حسین بن علی (چهار دختر) بدون گزارش نام چهارمین دختر
قرن هشتم ه‍.ق	محمدادیب آل تقی‌الدین حصنی	منتخبات التواریخ الدمشق	سنی	تاریخ	چاپ شده	گزارشی از دفن رقیه بنت الحسین در باب فرادیس شام
	نجم‌الدین قاسم بن محمد مذمکینی	کنزالغرائب	سنی	تاریخ	چاپ شده	گزارش ماجرای خرابه شام، بدون ذکر نام رقیه و اشاره به دختر خردسال حسین بن علی
قرن دهم ه‍.ق	فخرالدین طریحی	المنتخب فی جمع المراوی و الخطب	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارش شعری از سیف بن عمیره (مـ قرن دوم ه‍.ق) با دو بار اشاره به رقیه بنت الحسین
	عبدالوهاب بن احمد شعرانی	المنن الکبری	سنی	تاریخ	چاپ شده	گزارشی از بارگاه منسوب به رقیه بنت الحسین در دمشق
	محمد بن ابی‌طالب حسینی حائری	تسلیة المجالس	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارشی از بارگاه رقیه بنت الحسین و وجود سنگ قبری که نام رقیه بر آن نقش داشته‌است
قرن یازدهم ه‍.ق	محمد باقر مجلسی	بحارالانوار	شیعه	معجم الحدیث	چاپ شده	گزارش شعری منسوب به زینب بنت علی که در آن از دختر خردسال حسین با نام فاطمه یاد شده‌است
	عبدالله بحرانی	عوالم العلوم	شیعه	معجم الحدیث	خطی	اشاره به ماجرای مرگ رقیه بنت حسین در خرابه‌های شام پس از دیدن سر پدر
قرن سیزدهم ه‍.ق	سلیمان بن ابراهیم قندوزی	ینابیع المودة	سنی	تاریخ	چاپ شده	گزارشی مبنی بر خطاب کردن دختری به نام رقیه توسط حسین بن علی در واقعه کربلا
	محمدحسن یزدی	انوار الشهاده	شیعه	مقتل	چاپ شده	گزارشی از هلال بن نافع (مـ قرن اول ه‍.ق) در خصوص مشاهده دختر سه ساله حسین
قرن چهاردهم ه‍.ق	مهدی حائری مازندرانی	معالی السبطین	شیعه	مقتل	چاپ شده	گزارش نام رقیه در میان ده فرزند حسین و به نقل از چند منبع شیعه و سنی
						گزارش مرگ رقیه پس از واقعه کربلا به عنوان اولین مرگ هاشمیان پس از حسین بن علی
	محمدباقر بیرجندی	وقایع الشهور و الایام	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارش تاریخ مرگ رقیه بنت حسین در ماه صفر
	سید محسن امین	اعیان الشیعه	شیعه	سیره نویسی	چاپ شده	گزارشی از انتساب مرقدی در دمشق به رقیه بنت الحسین و بازسازی آن مرقد
	حبیب‌الله کاشانی	تذکرة الشهدا	شیعه	تاریخ	چاپ شده	گزارشی از هشت دختر برای حسین بن علی از جمله رقیه بنت الحسین
	محمدهاشم بن محمد خراسانی	منتخب التواریخ	شیعه	تاریخ	چاپ شده	گزارش ماجرای آب گرفتگی قبر رقیه در دمشق و خروج جسد دختری خردسال از مقبره
	محمد بن محمدتقی بحرالعلوم	مقتل الحسین علیه السلام او واقعة الطف	شیعه	مقتل	چاپ شده	گزارش بی‌تابی ام کلثوم در سوگ رقیه و ماجرای گفتگوهای آن دو

کتاب‌شناسی

نام مؤلف	نام اثر	مذهب مؤلف	زبان	منبع
محمدحسن پاکدامن	رقیه بنت الحسین در انساب و تاریخ	شیعه	فارسی
علی ربانی خلخالی	ستاره درخشان شام، حضرت رقیه بنت الحسین	شیعه	فارسی
علی ربانی خلخالی	السیده رقیه بنت الامام الحسین علیه السلام	شیعه	عربی
مجید زجاجی مجرد	پژوهشی تازه پیرامون حضرت رقیه بنت الحسین خاتون محشر	شیعه	فارسی
مجید زجاجی مجرد	پژوهشی تازه پیرامون ودیعه کربلا حضرت رقیه بنت الحسین	شیعه	فارسی
جعفر تبریزی	تحقیق و پژوهشی پیرامون حضرت رقیه (س) فرزند سیدالشهداء	شیعه	فارسی
صادق طالبی مازندرانی	حضرت رقیه علیهاالسلام ناسخ التواریخ	شیعه	فارسی
مجتبی موسوی زنجانی	حضرت رقیه علیهاالسلام چاووش کربلا	شیعه	فارسی
علی فلسفی	حضرت رقیه علیها السلام	شیعه	فارسی
محمد داوری	حضرت رقیه یتیم سه ساله	شیعه	فارسی
عباس عزیزی	۲۰۰ داستان از مصائب و کرامات حضرت رقیه	شیعه	فارسی
ابوالفضل هادی‌منش	سایه ماه: بررسی زندگانی و نقش الگویی حضرت رقیه	شیعه	فارسی
محمد نجاری	ستاره دمشق	شیعه	فارسی
محمدمهدی اشتهاردی	سرگذشت جانسوز حضرت رقیه	شیعه	فارسی
رضا موسوی	سوگنامه دردانه حسینی	شیعه	فارسی
علی‌اصغر عطایی خراسانی	صدای عدالت‌خواهی حضرت زینب و رقیه علیهماالسلام	شیعه	فارسی
طیبه طباطبایی	عقد عشق	شیعه	فارسی
محمدعلی قاسمی	مقتل رقیه علیهاالسلام	شیعه	فارسی
محمدحسین اعلمی	رقیه بنت الحسین	شیعه	فارسی
سید محمد خسرونژاد و سید رضا موید	رقیه دختر امام حسین علیهما السلام	شیعه	فارسی
سید عامر حلو	السیدة رقیة بنت الإمام الحسین علیه‌السلام ومقامها فی دمشق	شیعه	عربی

منابع

• آل درویش، امین حبیب (۱۴۳۰). تربة الحسین علیه السلام الاستشفاء و التبرک بها. بیروت: دارالمحجة البیضاء.
• الحلو، السید عامر (۱۴۱۷). «کلمات و قصائد عن رقیة بنت الحسین - (ع) و مقامها الشریف فی دمشق: مقام السیدة رقیة (ع) واحدة خضراء فی قلب دمشق». المعارج (۲۴–۲۷): ۴۰۰–۴۱۹.
• بلاذری، احمد بن یحیی (۱۴۰۷). انساب الاشراف. بیروت: الاعلمی للمطبوعات.
• بلوکباشی، علی؛ بهرامیان، علی؛ پاکتچی، احمد؛ حاج منوچهری، فرامرز؛ مسعودی آرانی، عبدالله؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث (۱۳۹۲). «حسین (ع)، امام». در موسوی بجنوردی، کاظم. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۰. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص. ۶۶۴–۷۱۵. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۱۹-۱.
• بیضون، لبیب (۱۴۲۷). موسوعة کربلا. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
• پورامینی، محمدامین (۱۳۸۷). با کاروان حسینی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
• تاج‌الدین، مهدی (۱۳۹۲). المجالس النقیه عن حیاة السیدة رقیة علیها السلام بنت الحسین علیه السلام. قم: المکتبة الحیدریه.
• تبریزی، جعفر (۱۴۳۲). تحقیقی پیرامون حضرت رقیه ع فرزند سیدالشهدا ع (PDF). قم: دارالصدیقه الشهیده. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ اوت ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ فوریه ۲۰۲۱.
• رفاعی، عبدالجبار (۱۳۹۱). معجم ما کتب عن الرسول و اله بیته. تهران: وزارت ارشاد.
• زحمتکش، زهرا (۱۳۹۹). «سرگذشت حضرت رقیه (س) در کربلا و چگونگی شهادت ایشان» (PDF). پژوهشنامه معارف حسینی (هجدهم).
• شاوی، علی؛ طبسی، نجم‌الدین (۱۳۸۶). مع الرکب الحسین من المدینه الی المدینه. قم: زمزم هدایت.
• علیانسب، سید ضیاءالدین؛ رحیمی قاضی، رویا (۱۳۹۹). «احوالات حضرت رقیه (سلام الله علیها) در منابع تاریخی» (PDF). پژوهشنامه معارف حسینی (هجدهم).
• کاشانی، حبیب‌الله (۱۳۹۰). تذکرة الشهدا. به کوشش عباس محمد قلیان. تهران: شمس الضحی.
• قاجار، فرهاد میرزا (۱۳۹۳). قمقام زخار و صمصام بتار. ترجمهٔ غلامحسین انصاری. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
• محلاتی، ذبیح‌الله (۱۳۲۹). ریاحین الشریعه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۸). دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه حدیث، قرآن و تاریخ. ج. دوم. ترجمهٔ مسعودی، عبدالهادی. قم: دارالحدیث. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۹۳-۴۶۱-۲.
• طبسی، نجم‌الدین (۱۳۹۸). رقیه بنت الحسین، پاسخی به تاملات و سوالات (PDF). تهران: بی نا. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۳ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۳ مه ۲۰۲۱.
• مردانی، محمدحسین (۱۳۹۹). «معرفی کتاب: رقیه بنت الحسین در انساب و تاریخ: تاریخ تحلیلی شخصیت‌شناسی حضرت رقیه» (PDF). پژوهشنامه معارف حسینی (هجدهم).
• مظفری، محمد؛ جمشیدی، سعید (۱۳۸۸). اسیران و جانبازان کربلا. تهران: سینا.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۹۰). عاشورا، ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها و پیامدها. قم: مولف.
• ملبویی، محمدباقر (۱۳۹۸). الوقایع و الحوادث. قم: دارالعلم. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۰۴۴۱۲۲.
• موسسه آل البیت (۱۴۲۰). تراثنا. قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
• نظری منفرد، علی (۱۳۷۹). قصه کربلا. تهران: سرور. شابک ۹۶۴-۶۳۱۴-۰۳-۱.
• نوری، سیدمهدی (۱۳۹۹). «حضرت رقیه (سلام الله علیها) در آینه شعر معاصر عربی» (PDF). پژوهشنامه معارف حسینی (هجدهم).
• وکیلی، محترم (۱۳۹۲). «رقیه بنت الحسین». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• هاشمی خطیب، علی بن الحسین (۱۴۱۴). ثمرات الاعواد. نجف: مکتبة الحیدریة.
• یزدی، محمدحسن (۱۴۲۵). انوار الشهادة. اصفهان: مرکز قائمیه.

وب

• مشرق نیوز (۱۳۹۲). «مستند «خاتون» تولید شد». mashreghnews.ir. به کوشش خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۹.
• موسسه قائمیه (۱۳۹۱). «کتابشناسی حضرت رقیه سلام الله علیها بر اساس حروف الفبا». ghbook.ir. دریافت‌شده در ۲۵ آذر ۱۳۹۹.

انگلیسی

• Madelung, Wilfred (2004). "Ḥosayn b. ʿAli i. Life and Significance in Shiʿism". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 5 (به انگلیسی). Vol. XII. New York: Bibliotheca Persica Press. pp. 493–498.

برای مطالعهٔ بیشتر

• طبسی، نجم‌الدین؛ جهانشاهی، عباس. رقیه بنت الحسین (ع) پاسخ به تاملات و سوالات (PDF).
• قائمیه اصفهان. بانک جامع حضرت رقیه سلام الله علیها. اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.
• هادی‌منش، ابوالفضل (۱۳۸۳). «پژوهشی در هویت تاریخی حضرت رقیه علیها السلام». شمیم یاس (بیست و چهارم).
• تربتی، حسین (۱۳۸۸). «تحقیقی دربارهٔ حضرت رقیه». مبلغان (صد و بیست و چهارم).