گاه‌شماری جانوری
 | برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
 | در درستی این مقاله اختلاف نظر وجود دارد. |
گاه‌شماری جانوری یا گاه‌شماری دوازده جانوری یک نوع گاه‌شماری قمری بر پایه گاه‌شماری چینی است که یک حیوان و ویژگی‌های معتبر آن را به هر سال در یک چرخه ۱۲ ساله تکراری اختصاص می‌دهد و در بسیاری از کشورهای آسیای شرقی و جنوب شرق آسیا مانند ژاپن،[۱] کره جنوبی،[۲] ویتنام[۲] ، کامبوج[۳] و تایلند[۴] دارای محبوبیت است و بعد از دوران مغول در ایران نیز متداول شد و تا سال ۱۲۸۹ خورشیدی نیز، متداول بوده‌است. این گاه‌شماری از جنبه‌های بسیاری شبیه به گاه‌شماری چینی-اویغوری به نظر می‌آید. ترکان این تقویم را که تا سده ششم میلادی در چین به کار می‌رفت را برگزیدند و نمونه‌هایی از این تقویم در کتیبه‌های اورخون استفاده شده‌است[۵]
محمود کاشغری در کتاب دیوان لغات منسوب به سدۀ پنجم هجری در ذیل کلمه «برس» شرحی دربارهٔ این تقویم آورده‌است که نخستین شرح دربارهٔ این تقویم است. او می‌نویسد: ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که:یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت: «ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آن‌ها را بر سال‌ها نهادند نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید: ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته‌است که بدان تفأل می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند؛ مثلاً وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال اژدها)، باران فروان رخ دهد و غیره.
بررسی گاه‌شماری حیوانی حکایت از آن دارد که این گاه‌شماری از ترکیب برخی اصول گاه‌شماری هجری قمری و گاه‌شماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت سده‌ای که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری قمری در ایران رایج بوده‌است.
پیشینه
[ویرایش]در آغاز به‌کارگیری این نوع گاه‌شماری، ماه‌های قمری اقترانی که با رؤیت هلال ماه آغاز می‌شد به شکلی که در گاه‌شماری هجری قمری کاربرد داشت، باقی ماند تا مورد تأیید مسلمانان نیز قرار بگیرد. بدین سان، به همان ترتیبی که در گاه‌شماری قمری عمل می‌کردند، طول ماه‌های قمری را در زیج‌ها و تقویم‌های سالیانهٔ سی روزه و بیست و نه روزه محاسبه می‌کردند.
تغییر در عصر صفویه
[ویرایش]تا دوره صفویه، با ماه‌های قمری رواج داشت، امّا از دوره صفویه، مقرر گردید که علاوه بر ماه‌های قمری، ماه‌های شمسی نیز در تقویم‌های سالیانه ثبت شود. این روش از عصر صفویه تا سال ۱۳۲۹ هجری قمری ادامه داشت. در این سال، ماه‌های شمسی با نام برج‌های دوازده‌گانه پذیرفته شده و در تقویم‌های سالیانه ثبت شدند.
صفویان همچون مغول‌ها سال‌های قمری را با نام جانورانی که سال‌های هم‌زمان چینی-اویغوری گفته می‌شد، نام‌گذاری می‌کردند و از آنجا که هر سی‌وسه سال خورشیدی (یا هر سی و سه سال قمری چینی-اویغوری)، برابر با سی‌وچهار سال قمری می‌باشد، همواره یک سال قمری در طی این مدت بی‌نام می‌ماند؛ بنابراین در عصر صفویه قرار بر این شد که در گاه‌شماری جانوری، در هر دورهٔ سی‌وسه یا سی‌وچهار سالهٔ شمسی - قمریِ چینی - اویغوری، یک سال قمری در نام‌گذاری حذف گردد.
با اینکه این حذف، در هر سی و سه یا سی و چهار سال لازم بود، امّا در عرصهٔ عمل، چندان به صورت منظم اجرا نمی‌شد. به عنوان نمونه در گزارش اسکندر منشی، وقایع‌نگار دورهٔ صفویه، در برخی موارد نام یک جانور به دو سال پیاپی داده شده‌است.
ریشه و خاستگاه
[ویرایش]ریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده جانور خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانهٔ کهن بودایی بازمی‌گردد:
روزی بودا در آغاز سال نو، همۀ جانوران را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان همۀ جانوران، تنها دوازده جانور دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده جانور عبارت بودند از: موش، گاو، پلنگ (یا ببر)، خرگوش (یا گربه)، اژدها، مار، اسب، گوسفند (یا بز)، میمون، مرغ (یا خروس)، سگ و خوک. از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این جانوران در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.
نام سال‌ها
[ویرایش]نام سال‌های دوازده‌گانهٔ جانوری که به‌ویژه در دوره حکومت قاجار تا سال ۱۲۸۹ خورشیدی در ایران به کار می‌رفته (با تقویم اویغوری-چینی تفاوت‌هایی دارد) به ترتیب عبارت است از:
- مائۇس ئیل (siçqan yil): سال موش
- اود ئیل (ud yil): سال گاو
- يولۋاس ئیل (bars yil): سال ببر
- توشقان ئیل (toşqan yil): سال خرگوش
- ئەجدىھائیل (long Dragon ): سال اژدها
- ئیلان ئیل (yilan yil): سال مار
- ئات ئیل (yuat yil): سال اسب
- قويلار ئیل (qoy yil): سال گوسفند
- مايمۇن ئیل (piçi yil): سال میمون
- توخۇ ئیل (toxaqoy yil): سال مرغ
- ئىت ئیل (it yil): سال سگ
- چوشقا ئیل (tonguz yil): سال خوک
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار ------- زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار
آنگاه به اسب و گوسفند است حساب -------- حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
باور عامه
[ویرایش]گفته شده‌است که مردم جنوب شرق آسیا (به پیروی از مغول‌ها) به این گاه‌شماری عنایت داشتند و از آن استفاده می‌کردند، ویژگی‌های هریک از سال‌هایی را که با نام یکی از جانوران دوازده‌گانهٔ مذکور قرین می‌شد و نام آن جانور را می‌گرفت، همانند خوی و سرشت آن جانور می‌دانستند و انتظار حوادثی مطابق با چنان خلق‌وخویی از آن سال داشتند، و در تفأل‌ها و پیش‌بینی‌ها، به‌ویژه در تقویم‌های سالانهٔ نجومی (که هنوز هم تهیه و منتشر می‌شوند) منظور می‌گشت. در اینکه هنوز هم نزد عامّه چنین برداشتی وجود داشته باشد تردید وجود دارد.
پانویس
[ویرایش]- ↑ teacher, Namiko Abe Namiko Abe is a Japanese language; translator; years, as well as a Japanese calligraphy expert She has been a freelance writer for nearly 20. "The Twelve Japanese Zodiac Signs". ThoughtCo (به انگلیسی). Retrieved 2019-07-16.
{{cite web}}:|last2=has generic name (help) - ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ "Chinese Zodiac and Chinese Year Animals". astroica.com. Retrieved 2019-07-16.
- ↑ "Khmer Calendar". cam-cc.org. Archived from the original on 30 اكتبر 2009. Retrieved 19 July 2019.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ↑ "Animals of the Thai Zodiac and the Twelve Year Cycle". Thaizer (به انگلیسی). 2011-09-08. Retrieved 2019-07-16.
- ↑ تاریخ فتوحان مغول، ج ج ساندرز، ترجمه ابوالقاسم حالت، انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۳ ص ۳۸
جستارهای وابسته
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- تاریخِ تاریخ در ایران، دکتر رضا عبداللهی، انتشارات امیرکبیر
- تاریخ فتوحان مغول، ج ج ساندرز، ترجمه ابوالقاسم حالت، انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۳