Վիքիպեդիա

Աթեիզմ

Աթեիզմ կամ աստվածամերժություն[1][2][3][4], լայն իմաստով, աստվածների գոյության հավատի բացակայություն[5][6][7][8]։ Նեղ իմաստով աթեիզմը համոզմունքի մերժումն է, որ որևէ աստված գոյություն ունի[9][10]։ Առավել նեղ իմաստով աթեիզմը, մասնավորապես, այն համոզմունքն է, որ աստվածներ գոյություն չունեն[5][6][11][12]։ Աթեիզմը հակադարձում է թեիզմին[13][14], ինչը, ընդհանուր առմամբ, հավատքն է, որ առնվազն մեկ աստված գոյություն ունի[14][15][16]։

«Աթեիզմ» բառի ստուգաբանական արմատը ծագել է մ․թ․ա․ 5-րդ դարում հին հունարեն ἄθεος (atheos) բառից, որը նշանակում է «առանց աստված(ներ)»։ Հնագույն ժամանակներում այն ունեցել է մի քանի իմաստ և օգտագործվել է որպես հերքող տերմին նրանց համար, ովքեր փորձում էին մերժել այն աստվածներին, որոնց երկրպագում էին հասարակության մեծամասնությունը[17], նրանց, ովքեր լքվել էին աստվածների կողմից, կամ նրանց, ում տրված չէր հավատալ աստվածներին[18]։ Տերմինը արտահայտում է ուղղափառ հավատացյալների կողմից ստեղծված սոցիալական կատեգորիա, որի մեջ հասկացվում էին նրանք, ովքեր չէին կիսում իրենց կրոնական համոզմունքները[18]։ Աթեիզմը, որպես փաստացի տերմին, առաջացել է 16-րդ դարում[19]։ Խոսքի ազատության տարածման և կրոնի քննադատության հետագա աճի հետ կապված՝ աթեիզմ տերմինի իմաստը ավելի նեղացվեց։ Առաջին անհատները, ովքեր ներկայացան որպես աթեիստ, ապրել են 18-րդ դարում՝ Լուսավորության դարաշրջանում[20][19]։ Ֆրանսիական հեղափոխությունը, որը հայտնի է իր «աննախադեպ աթեիստական խորհրդով», պատմության մեջ առաջին խոշոր քաղաքական շարժումն էր, որը պաշտպանում էր մարդկային բանականության գերակայությունը[21]։

Աթեիզմի մասին փաստարկներ կան փիլիսոփայականից մինչև սոցիալական և պատմական մոտեցումներով։ Ռացիոնալիստները իրենց՝ աստվածներին չհավատալը բացատրում են այն փաստարկով, որ գոյություն ունեն էմպիրիկ ապացույցի բացակայություն[22][23], անհամապատասխան բացահայտումներ գաղափարների մերժում, որոնք չեն կարող կեղծվել[22][24]։ Անհավատները պնդում են, որ աթեիզմը առավել տնտեսող դիրքորոշում է, քան թեիզմը, և որ ամեն ոք ծնվում է առանց որևէ աստծու հավատալու[5], ուստի նրանք պնդում են, որ դա ապացուցելու բեռը ընկած է ոչ թե աթեիստների, որ պետք է ժխտեն աստվածների գոյությունը, այլ թեիստների վրա, որոնք պետք է հիմնավորումներ տրամադրեն[25]։ Չնայած որոշ աթեիստներ ընդունել են աշխարհիկ փիլիսոփաների ուսմունքներ (օրինակ՝ աշխարհիկ մարդասիրությունը)[26][27], այնուամենայնիվ չկա կոնկրետ գաղափարախոսություն կամ սահմանված վարքագիծ, որը ընդունում են բոլոր աթեիստները[28]։

Քանի որ աթեիզմը որպես հասկացություն տարբեր կերպ է բնորոշվում, աթեիստների ներկայիս թիվը դժվար է ճշգրիտ նշել[29]։ Համաձայն համաշխարհային Գելլափ կազմակերպության ուսումնասիրությունների՝ 2012 թվականի հարցվածների 13%-ը «համոզված աթեիստներ» են[30], 2015 թվականին՝ 11%-ը[31] և 2017 թվականին՝ 9%-ը[32]։ Ինչևէ, մի շարք ուսումնասիրողներ խորհուրդ են տվել զգուշանալ Գելլափի տվյալներից, քանի որ այլ հարցումներ, որոնք տասնամյակներ շարունակ օգտագործել են նույն չափանիշները և ընդգրկել են առավել մեծ թվով մարդկանց, համեմատաբար փոքր թվեր են ստացել[33]։ Առավել հին հետազոտության համաձայն, որը կատարվել է Բրիտանական հեռարձակման կորպորացիայի (BBС) կողմից 2004թ․, աթեիստների թիվը կազմում է աշխարհի ընդհանուր բնակչության 8%-ը[34]։ Վերջինիցս ավելի հին հետազոտության համաձայն՝ նրանք կազմում են ընդհանուր բնակչության 2%-ը, բայց անհավատները կարծում են, որ այդ թվին պետք է ավելացնել ևս 12%[35]։ Այս հետազոտությունների համաձայն՝ Եվրոպան և Արևելյան Ասիան աթեիզմի ամենաբարձր ցուցանիշներ ունեցող տարածաշրջաններն են։ 2015 թվականին Չինաստանի բնակչության 61%-ը ներկայացել են որպես աթեիստ[36]։ 2010 թվականին Եվրոպական միության տարածքում կատարվել է հարցում, որի արդյունքում ԵՄ բնակչության 20% պնդել է, որ չի հավատում «որևէ ոգու, Աստծո կամ կյանքի ուժի» գոյությանը[37]։

Սահմանումներ և տեսակներ

խմբագրել
 
Դիագրամը ցույց է տալիս թույլ/ուժեղ և քողարկած/բացահայտ աթեիզմի միջև հարաբերությունը։ Բացահայտ ուժեղ/դրական աթեիստները (աջ կողմում) համոզված են, որ «նվազագույնը մեկ աստված գոյություն ունի» պնդումը կեղծ է։ Բացահայտ թույլ/բացասական աթեիստները (աջ կողմում) մերժում կամ խուսափում են կրոնից՝ նշելով, որ որևէ աստված գոյություն չունի՝ առանց հաստատելու, որ «նվազագույնը մեկ աստված գոյություն ունի» մերժումը կեղծ է։ Քողարկված թույլ/բացասական աթեիստները (ձախ կողմում), համաձայն մի շարք հեղինակների, որոնցից է Ջորջ Սմիթը, կարող է ներառել մարդկանց(օրինակ՝ փոքր երեխաներին և որոշ ագնոստիկներին, ովքեր չեն հավատում աստծուն, բայց ակնհայտորեն չեն մերժում նրա գոյությունը։ (Դիագրամի չափերը կապ չունեն բնակչության թվաքանակի հետ)։

Անհամաձայնություն կա, թե ինչպես լավագույնս սահմանել և դասակարգել աթեիզմը[38], թե ինչպիսի գերբնական սուբյեկտներն են համարվում աստվածներ, արդյոք դա ինքն իրենով փիլիսոփայական դիրքորոշում է, թե դրա բացակայությունը, և արդյոք այն պահանջում է գիտակից, հստակ մերժում։ Որոշ աղբյուրներում աթեիզմը համատեղելի է համարվում ագնոստիցիզմի հետ[39][40][41][42][43][44][45], որոշներում էլ այն հակադրվում է ագնոստիցիզմին[46][47][48]։ Աթեիզմի տարբեր տեսակների տարբերակման համար տարբեր կատեգորիաներ են օգտագործվել։

Տարածման շրջան

խմբագրել

Որոշ երկիմաստություններ և հակասություններ՝ կապված աթեիզմի բնորոշման հետ, առաջանում են մի շարք տերմինների բացատրության հետ կապված համաձայնության չգալու պատճառով, մասնավորապես այնպիսի բառերի, ինչպիսիք են «աստվածությունը» և «աստվածը»։ Տարբեր, իրարից լիովին տարբերվող աստծու և աստվածությունների մասին բնորոշումները հանգեցնում են աթեիզմի կիրառելիության վերաբերյալ տարբեր գաղափարների։ Հին հռոմեացիները մեղադրում էին քրիստոնյաներին հեթանոս աստվածություններին չերկրպագելու համար։ Աստիճանաբար այս տեսակետը վերացավ, քանի որ թեիզմ տերմինի տակ սկսվեց հասկացվել հավատ՝ ցանկացած աստվածության հանդեպ [49]։

Ինչ վերաբերում է տարբեր երևույթների մերժմանը, աթեիզմը կարող է հակառակվել ամեն ինչին՝ սկսած աստվածություններից մինչև հոգևոր, գերբնական, վերացական հասկացությունների գոյությանը, ինչպիսիք են բուդդայականությունը, հինդուիզմը, ջայնիզմը և դաոսիզմը[50]։

Քողարկված և բացահայտ աթեիզմ

խմբագրել

Աթեիզմի սահմանումները տարբերվում են նաև կախված նրանից, թե որքանով աստծո գաղափարը պետք է իմաստավորված լինի մարդու կողմից, որպեսզի նա համարվի աթեիստ։ Աթեիզմը երբեմն բնորոշում են որպես որևէ աստվածության գոյությանը հավատալու բացակայություն։ Սահմանման այս լայն տեսակը իր մեջ ներառում է նորածիններին և այն մարդկանց, որոնք երբևէ չեն առնչվել աստվածաբանական գաղափարների հետ։ 1772 թ․ Պոլ Անրի Հոլբախը նշել է, որ «բոլոր երեխաները աթեիստ են․ նրանք չունեն որևէ պատկերացում Աստծո մասին»[51]։ Նմանօրինակ կարծիք է հայտնել նաև Ջորջ Սմիթը (1979թ․), որը պնդում էր, որ «մարդը, ով ծանոթ չէ թեիզմին, աթեիստ է, քանի որ չի հավատում աստծուն։ Այս կատեգորիան կարող է ներառել նաև երեխաներին, որոնք ընդունակ չեն հասկանալու և անտեղյակ են տարբեր խնդիրներից։ Փաստը, որ երեխան չի հավատում Աստծուն, նրան դարձնում է աթեիստ»։ Քողարկված աթեիզմը թեիստական հավատի բացակայությունն է՝ առանց դա գիտակցորեն մերժելու, իսկ բացահայտ աթեիզմը հավատի գիտակից մերժումն է։ Իր՝ «Փիլիսոփայական աթեիզմ» հոդվածի համար, Էռնեստ Նագելը աթեիզմի տեսակ համարեց նաև թեիզմի բացակայությունը[52]։ Գրահամ Օպպին անմեղ է համարում նրանց, ովքեր երբեք չեն մտածել այս հարցի ուղղությամբ, որովհետև նրանք չունեն որևէ տեղեկատվություն աստծո մասին։ Օպպիի տեսության համաձայն՝ դրանք կարող են լինել մեկ ամսական երեխաները, գանգուղեղային վնասվածք կամ թուլամտություն ունեցող հիվանդները[53]։

Դրական և բացասական աթեիզմ

խմբագրել

Մի շարք փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Էնթոնի Ֆլյուն[54] և Մայքլ Մարտինը[49], հակադրել են դրական (ուժեղ) աթեիզմը բացասական աթեիզմին (թույլ)։ Դրական աթեիզմը հստակ հաստատում է, որ աստվածներ գոյություն չունեն։ Բացասական աթեիզմը ներառում է ոչ թեիստական մնացած բոլոր դիրքորոշումները։ Համաձայն այս տարբերակման՝ ցանկացած ոք, ով թեիստ չէ՝ բացասական կամ դրական աթեիստ է։ Թույլ և ուժեղ հասկացությունները համեմատաբար վերջերս են ի հայտ եկել, մինչդեռ դրական և բացասական տերմինները առավել հին ծագում ունեն և օգտագործվել են փիլիսոփայական տարբեր գրականություններում[54]։ Աթեիզմի այս սահմանազատման համաձայն՝ ագնոստիկների մեծ մասը համարվում են բացասական աթեիստներ։

Մինչդեռ Մայլքլ Մարտինը հայտարարում է, որ ագնոստիցիզմը բացասական աթեիզմն է[42], շատ ագնոստիկներ պնդում են, որ իրենց տեսակետերը տարբերվում են աթեիզմից[55][56]։ Աստվածների գոյության կամ բացակայության վերաբերյալ գիտելիքների անհասանելիության մասին պնդումը երբեմն դիտվում է որպես վկայություն, որ աթեիզմը պահանջում է «հավատքի թռիչք»՝ գիտակցության սահմաններից դուրս ինչ-որ բանի ընդունում[57][58]։ Սովորական աթեիստները այս պնդմանը պատասխանում են հետևյալ կերպ՝ չապացուցված կրոնական պնդումները արժանի են այնքան անվստահության, ինչպես բոլոր մնացած չապացուցված պնդումները[59], և, որ աստվածների գոյության չապացուցված լինելը չի ենթադրում, որ դա հավանական է[60]։ Ավստրալիացի փիլիսոփա Ջոն Սմարթը անգամ պնդում է, որ «երբեմն անձը, ով իրոք աթեիստ է, կարող է իրեն ներկայացնել որպես ագնոստիկ՝ անհիմն ընդհանրացված փիլիսոփայական թերահավատության պատճառով, որը կարող է արգելել մեզ ասել այն, ինչ գիտենք, բացի հավանաբար մաթեմատիկական և տրամաբանական ճշմարտություններից»[61]։ Հետևաբար, որոշ աթեիստ հեղինակներ, ինչպիսին է Ռիչարդ Դոքինզը, նախընտրում են ճանաչել թեիստ, ագնոստիկ և աթեիստ դիրքորոշումները որպես թեիզմի ճյուղեր՝ կապված նրա հետ, որ բոլորի առաջնային խնդիրն է որոշել, թե արդյոք աստված գոյություն ունի[62]։

Անհավանական կամ ոչ մշտական սահմանում

խմբագրել

Մինչև 18-րդ դարը Աստծո գոյությանը հավատալը այնքան էր ընդունված արևմուտքում, որ աթեիզմի գոյության հավանականությունը կասկածի տակ էր։ Սա կոչվում է թեիստական իննատիզմ, որն իրենից ենթադրում է տեսակետ, որ բոլոր մարդիկ հավատում են Աստծուն ծնված օրից, և այս տեսակետի համաձայն՝ աթեիստներ ուղղակի գոյություն չունեն[63]։

Նաև կարծիք կա, որը պնդում է, որ աթեիստները շատ արագ սկսում են հավատալ աստծուն ճգնաժամային պահերին, մահվան եզրին փոխակերպվում են, և չկան աթեիստներ խրամատներում[64]։ Այնուամենայնիվ, ի հակադարձ դրան, եղել են բառացիորեն աթեիստներ խրամատներում[65]։

Որոշ աթեիստներ անհիմն են համարում աթեիզմ հասկացության օգտագործումը։ Սեմ Հարրիսը իր՝ «Նամակ Քրիստոնյա ժողովրդին» գրքում գրել է․

Փաստացի աթեիզմ հասկացությունը չպետք է ընդհանրապես գոյություն ունենա։ Կարիք չկա, որպեսզի ինչ-որ մեկը իրեն ներկայացնի որպես ոչ աստղագետ կամ ոչ քիմիկոս։ Մենք բացատրություններ չունենք այն մարդկանց համար, որոնք կասկածում են, որ Էլվիսը մինչև հիմա ողջ է կամ, որ այլմոլորակայինները անցել են ամբողջ գալակտիկայով՝ անասուններին և նրանց տերերին թալանելու համար։ Աթեիզմը ոչ այլ ինչ է, քան աղմուկ, որ բարձացնում են խելամիտ մարդիկ՝ անհիմն կրոնական համոզմունքների առկայության դեպքում։[66]

Պրագմատիկ աթեիզմ

խմբագրել

Պրագմատիկ աթեիզմը տեսակետ է, որի համաձայն՝ անձը պետք է մերժի բոլոր աստվածությունները, քանի որ դա ավելորդ է պրագմատիկ կյանքի համար։ Այս տեսակետը վերաբերում է ապաթեիզմին և գործնական աթեիզմին[67]։

Փաստարկներ

խմբագրել
 
Պոլ Անրի Հոլբախ 18-րդ դարի աթեիզմի պաշտպան։  «Մարդու տխրության աղբյուրը իր կողմից բնության մերժումն է։ Հավատարմությունը, որով նա կախվում է կույր կարծիքներից՝ ներթափանցած նրա մեջ դեռևս նորածին ժամանակ, որոնք փոխկապակցվում են իր գոյության հետ՝ դարձնելով նրան իր սեփական մտքերի գերին, խանգարում է անձի զարգացմանը և մղում է նրան շարունակական սխալների»[68]։

Իմացաբանական փաստարկներ

խմբագրել

Աթեիստները նաև պնդում են, որ մարդիկ չեն կարող ճանաչել Աստծուն կամ ապացուցել նրա գոյությունը։ Այս տեսակետը կոչվում է ագնոստիցիզմ, որը բազմազան տեսակներ ունի։ Իմմանենտության փիլիսոփայության մեջ աստվածաբանությունը անբաժանելի է աշխարհից և մարդու մտքից, և յուրաքանչյուր մարդու ուղեղ կենտրոնացած է դրա վրա։ Ագնոստիցիզմի այս տեսակի համաձայն՝ այս հեռանկարային սահմանափակումը խոչընդոտում է ցանկացած օբյեկտիվ եզրակացության՝ աստծուն հավատալուց մինչև նրա գոյության հաստատումը։ Կանտի ռացիոնալիստական ագնոստիցիզմը և Լուսավորության դարաշրջանը միայն ընդունում էին մարդու ռացիոնալության վրա հիմնված գիտելիքները․ աթեիզմի այս տեսակը ենթադրում է, որ աստվածները սկզբունքորեն տեսանելի չեն, ուստի չեն կարող գոյություն ունենալ։ Սկեպտիցիզմը, հիմնված Հյումի գաղափարների վրա, ընդունում է, որ ցանկացած բանի գոյությանը համոզված լինելը անհնար է, ուստի ոչ ոք երբեք չի կարող համոզված լինել, թե արդյոք աստված գոյություն ունի, թե ոչ։ Հյումը, այնուամենայնիվ, կարծում էր, որ այդպիսի անտեսանելի մետաֆիզիկական հասկացությունները պետք է մերժվեն՝ որպես սոփեստություն և պատրանք[69]։ Ագնոստիցիզմի՝ որպես աթեիզմի տեսակ ներկայացնելը վիճարկվում է․ այն կարող է դիտվել նաև որպես առանձին և անկախ աշխարհայացք[70]։

Աթեիզմի մասին այլ փաստարկները, որոնք կարող են դասակարգվել որպես իմացաբանական կամ օնթոլոգիական, ներառյալ իգնոստիցիզմը, հաստատում են հիմնական տերմինների (օրինակ՝ Աստված) և պնդումների (օրինակ՝ Աստված ամենազոր է) անիմաստությունը։ Աստվածաբանական ոչ կոգնիտիվությունը ենթադրում է, որ «Աստված գոյություն ունի» միտքը որևէ հիմնավորում չի արտահայտում և անիմաստ է։ Վիճարկելի է, թե արդյոք այս տիպի անհատներին կարելի է ներառել աթեիստների կամ ագնոստիկների շարքերում։ Փիլիսոփաներ Ալֆրեդ Այերը և Թեոդոր Դրանժը մերժում են երկու կատեգորիաներն էլ, նշելով, որ երկու կողմերն էլ ընդունում են «Աստված գոյություն ունի» արտահայտությունը՝ որպես պնդում․ նրանք փոխարենը ոչ կոգնիտիվությունը տեղադրում են առանձին կատեգորիայի մեջ[71][72]։

Մետաֆիզիկական փաստարկներ

խմբագրել

Փիլիսոփա Զոֆիա Զդիկբիկան (Zofia Zdybicka) գրում է․

  Մետաֆիզիկական աթեիզմը ներառում է բոլոր այն ուսմունքները, որոնք իրենց մեջ ունեն մետաֆիզիկական մոնիզմ (իրականության միատարրություն)։ Մետաֆիզիկական աթեիզմը կարող է լինել ա) բացարձակ՝ Աստծո գոյության ակնհայտ ժխտումը նյութական մոնիզմով, բ) հարաբերական՝ Աստծո գոյության անուղղակի ժխտումը բոլոր փիլիսոփայություններում, որը կապված է իդեալիստական մոնիզմի հետ (պանթեիզմ, պանենթեիզմ և դեիզմ)[73]։  
 
Էպիկուրոսը առաջինն էր, որ առաջ քաշեց չարի խնդիրը։ Դեյվիդ Հյումը իր «Երկխոսություններ բնական կրոնի մասին»(1779թ․) աշխատությունում մեջբերել է Էպիկուրուսի փաստարկը՝ մի շարք հարցերի պատասխաններ ստանալու համար[74]։«Եթե Աստված ցանկանում է կանխել չարիքը, բայց չի կարողանում, նշանակում է՝ նա անզոր է։ Եթե կարող է, բայց չի ցանկանում կանխել՝ ուրեմն չարամիտ է։ Եթե նա և՛ կարող է, և՛ կանխում է, ապա որտեղի՞ց է գալիս չարիքը։ Եթե նա ոչ ի զորու է, ոչ էլ ցանկանում է, ապա ինչու՞ նրան անվանել Աստված»։

Տրամաբանական աթեիզմ

խմբագրել

Որոշ աթեիստներ այն տեսակետին են, որ տարբեր աստվածների մասին հայեցակարգերը, օրինակ՝ Քրիստոնեության պաշտամունքի աստվածը, տրամաբանորեն անհամապատասխան որակներ ունեն։ Այդպիսի աթեիստները ներկայացնում են դեդուկտիվ փաստարկներ Աստծո գոյության դեմ, ինչը անհամատեղելիություն է առաջացնում հիմնական հատկանիշների մեջ, ինչպիսիք են կատարելիությունը, ստեղծագործական միտքը, անփոփոխելիությունը, ամենագիտությունը, գերազանցությունը, ինդիվիդուալությունը, արդարադատությունը և այլն[22]։

Թեոդիցեական աթեիստները կարծում են, որ աշխարհը, որտեղ նրանք ապրում են, չի կարող համեմատվել այն որակների հետ, որ աստվածաբանները վերագրում են Աստծուն և աստվածներին։ Նրանք պնդում, որ ամենագետ և ամենակարող Աստված անհամատեղելի է այն աշխարհի հետ, որտեղ կան չարություն և տառապանք, որտեղ աստվածային սերը բացակայում է շատ մարդկանց մոտ[24]։ Միանման փաստարկ է վերագրվում նաև Բուդդայականության հիմնադիր Սիդդհարթա Գոտամային[75]։

Կրոնի նվազման միտումներ

խմբագրել

Փիլիսոփա Լյուդվիգ Ֆեյերբախը[76] և հոգեախտորոշող Զիգմունդ Ֆրոյդը պնդում էին, որ աստվածները և մնացած կրոնական հավատալիքները մարդկանց երևակայությունն են, որոնք ստեղծվել են՝ բավարարելու որոշ հոգեբանական և էմոցիոնալ կարիքներ և պահանջներ։ Սա նաև շատ բուդդայականների տեսակետն է[77]։ Կառլ Մարքսը և Ֆրիդրիխ Էնգելսը, Ֆեյերբախի աշխատության ազդեցության տակ, պնդում էին, որ Աստծո և կրոնի հանդեպ հավատը սոցիալական գործոններ են, որոնք օգտագործվում են նրանց կողմից, ովքեր իշխանություն ունեն և փորձում են ճնշել ցածր խավերին։ Միքայել Բակունին նշում է, որ աստծու մասին գաղափարը ենթադրում է հրաժարում մարդկային արդարությունից․ այն մարդկային ազատության ամենավճռական ժխտումն է և անպայմանորեն հանգեցնում է մարդկանց ստրկացման։ Նա փոխել է Վոլտերի հայտնի աֆորիզմը՝ «եթե Աստված գոյություն չունենար, հարկավոր կլիներ նրան ստեղծել» և դրա փոխարեն գրել, որ «եթե Աստված իրոք գոյություն ունենար, հարկավոր կլիներ վերացնել նրան»[78]։

Աթեիզմ, կրոններ և հոգևորականություն

խմբագրել

Աթեիզմը իրարամերժ չէ՝ կապված որոշ կրոնական և հոգևոր հավատքների հետ, ներառյալ՝ հինդուիզմը, ջայնիզմը, բուդդայականությունը, սինտոիզմը[79], նորհեթանոսական շարժումները[80], ինչպիսին է վիկկան[81]։ Հինդուիզմում Ասթիկա դպրոցներում աթեիզմը բնորոշվում է որպես վավեր ճանապարհ դեպի մոկշա, բայց բավականին բարդ, քանի որ աթեիստները չեն կարող որևէ օգնություն սպասել աստվածներից իրենց ճամփորդության ընթացքում[82]։ Ջայնիզմը հավատում է, որ տիեզերքը անծայրածիր է և կարիք չունի արարիչ Աստծո, այնուամենայնիվ, տիրտհանկարաները (դհարմայի (ամենաճիշտ ուղու) փրկիչը և հոգևոր առաջնորդը) երկրպագրվում են նրա համար, որ կարողանում են շարժվել ժամանակի և տարածության միջով[83] և ավելի շատ զորություն ունեն, քան Ինդրա աստվածը[84]։ Աշխարհիկ բուդդայականությունը չի պաշտպանում աստծո հանդեպ հավատքը։ Վաղ բուդդայականությունը աթեիստական էր, քանի որ Գաութամա Բուդդայի ուղու մեջ չի նշվում որևէ աստծո մասին։ Հետագայում բուդդայականություն հասկացության մեջ Բուդդան ներկայացվում էր որպես աստված՝ առաջարկելով կողմնակիցներին հասնել աստվածության և մեծարել Բոդհիստավաներին[85] և հավերժական Բուդդային։

Աթեիզմ և ապոֆատիկ (ժխտողական) աստվածաբանություն

խմբագրել

Ապոֆատիկ աստվածաբանությունը հաճախ դիտվում է որպես աթեիզմի կամ ագնոստիցիզմի տեսակ, քանի որ այն չի կարող ճշգրիտ ասել, թե արդյոք Աստված գոյություն ունի թե ոչ[86]։ Համեմատութունը կոպիտ է, սակայն պայմանական աթեիզմը Աստծո գոյությունը համարում է նախադրյալ, որը կարող է մերժվել, մինչդեռ ապոֆատիկ աստվածաբանությունը ժխտում է, որ Աստծո գոյության մասին կան ինչ-որ նախադրյալներ[87]։ Առանց կարողանալու նկարագրել, թե ինչ է Նա (Աստված կամ աստվածություն) պետք է դրական աստվածաբանության նախադրյալ լինի ժխտողական աստվածաբանության մեջ, որը տարբերում է թեիզմը աթեիզմից։ Ժխտողական աստվածաբանությունը հակադարձում է դրական աստվածաբանությանը, սակայն թշնամի չէ[88]։

Աթեիստ փիլիսոփաներ

խմբագրել

Արժեքաբանական կամ կառուցողական աթեիզմը մերժում է աստծո գոյությունը՝ ի նպաստ բացարձակ մեծության, ինչպիսին է մարդկությունը։ Աթեիզմի այս տեսակը օգնում է մարդկությանը՝ որպես ազգային արժեքների բացարձակ աղբյուր, և թույլ է տալիս անհատներին լուծել բարոյական և ազգային խնդիրները՝ առանց Աստծուն դիմելու։ Մարքսը և Ֆրոյդը օգտագործում էին այս փաստարկը ազատագրության, անկախության և անխափան երջանկության մասին հաղորդագրություններ տարածելու համար[70]։ Աթեիզմը քննադատողներ այս պնդմանը հակադարձում են հետևյալ կերպ՝ աստծո գոյության ժխտումը կամ հանգեցնում է բարոյական հարաբերականապաշտության և թողնում է մարդուն առանց բարոյական հիմքերի[89] կամ դարձնում է կյանքը անիմաստ և խղճուկ[90]։ Բլեզ Պասկալը վիճարկել է այս տեսակետը իր «Մտքերում»[91]։

Ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժան Պոլ Սարտրը իրեն ներկայացնում է որպես աթեիստական էկզիստենցիալիզմի ներկայացուցիչ[92], ով մտահոգված չէ Աստծո գոյությունը մերժելով, այլ նշում է, որ մարդը պետք է գտնի ինքն իրեն նորից և հասկանա, որ ոչինչ չի կարող փրկել իրեն՝ իրենից, անգամ Աստծո գոյության ճշգրիտ ապացույցը[93]։ Սարտրն նշում էր, որ «եթե Աստված գոյություն չունի, ապա կա նվազագույնը մեկ արարած, որի գոյությունը նախորդում է էությանը, արարած, ով գոյություն ունի մինչև նա կարող է որոշվել ինչ-որ հայեցակարգով և․․․այդ արարածը մարդն է»[92]։ Աթեիզմի այս տեսակի պրակտիկ հետևանքները որպես գաղափար նկարագրվել են Սարտրի կողմից հետևյալ կերպ․ «Չկան ապրիորի կանոններ կամ բացարձակ արժեքներ, որոնք կոչված են ղեկավարելու մարդկային վարքագիծը, և մարդիկ «դատապարտված» են իրենց համար դրանք ստեղծելու՝ դարձնելով «մարդուն» բացարձակ պատասխանատու այն ամենի համար, ինչն ինքն անում է»[94]։

Կրոն և բարոյականություն

խմբագրել

Կապ աշխարհայացքների և սոցիալական վարքագծերի հետ

խմբագրել

Սոցիոլոգ Ֆիլ Ցուկերմանը վերլուծեց նախորդ սոցիալական գիտությունների հետազոտությունները աշխարհիկության և անհավատության մասին, և եզրակացրեց, որ սոցիալական բարօրությունը փոխկապակցված է անհավատության հետ։ Նա հայտնաբերել էր, որ կան զգալիորեն ավելի քիչ թվով աթեիստներ աղքատների շրջանում և թույլ զարգացած երկրներում (մասնավորապես՝ Աֆրիկայում և Հարավային Ամերիկայում), քան ինդուստրիալ ժողովրդավարական երկրներում[95][96]։ Նա որոշակի հետազոտություններ կատարելուց հետո՝ կապված ԱՄՆ-ի հետ, որը աչքի է ընկնում մեծ թվով աթեիստներով, եկավ այն եզրակացության, որ աթեիստները և աշխարհիկ մարդիկ ավելի քիչ ազգանամոլ են, անտիսեմիստիկ (ատելություն եվրեյների հանդեպ), ռասիստ, դոգմատիկ, ազգայնակենտրոն, սահմանափակ մտածելակերպով և բռնապետական։ ԱՄՆ-ում, որտեղ աթեիզմի ամենաբարձր ցուցանիշներն են, սպանության մակարդակը միջինից ցածր է, իսկ առավել կրոնապաշտ նահանգներում սպանության մակարդակը բավականին բարձր է միջինից[97][98]։

Անհավատություն

խմբագրել
 
Բուդդայականությունը հաճախ համարվում է ոչ թեիստական կրոն՝ արարիչ աստծո բացակայության պատճառով[99]։

Մարդիկ, ովքեր իրենց ներկայացնում են որպես աթեիստներ հաճախ ենթադրվում է, որ անհավատ են, բայց հիմնական կրոնների որոշ աղանդներ մերժում են արարիչ աստծո գոյությունը[100]։ Վերջին տարիներին, հիմնական կրոնական դավանանքները կուտակել են մեծ թվով բացահայտ աթեիզմի հետևորդների, ինչպիսիք են աթեիստական և մարդասիրական հուդայականության հետևորդները[101][102] և Քրիստոնյա աթեիստները[103][104][105]։

Դրական աթեիզմի անգամ ամենախիստ զգացումը չի հանգում որևէ հատուկ համոզմունքի։ Աթեիստները կարող են ունենալ ցանկացած հոգևոր համոզմունք՝ սկսած բարոյական ունիվերսալիզմից մինչև մարդասիրություն, ինչը ենթադրում է, որ բարոյական օրենսգիրքը պետք է կիրառվի հետևողականորեն բոլոր մարդկանց համար, մինչև բարոյական նիհիլիզմ, ինչը ենթադրում է, որ բարոյականությունը անիմաստ է[106]։ Աթեիզմը ընդունվում է որպես փիլիսոփայական դիրքորոշում հինդուիզմի, ջայնիզմի և բուդդիզմի որոշ տարբերակներում[107]։

Որոշ փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Սալավոյ Ժիժելը[108], Ալեն դը Բոտտոնը[109], Ալեքսանդր Բարդը և ժան Սոդերքվիստ[110], պնդում էին, որ աթեիստները պետք է ունենան առանձին կրոն, որը կհակադարձի թեիզմին, որպեսզի կրոնը չդառնա թեիստների մենաշնորհը։

Աստծո կանոններ

խմբագրել

Համաձայն Պլատոնի Եվտոֆրոնի դիլեմայի, աստվածների դերը ճիշտը սխալից զանազանելու համար կամ ավելորդ է, կամ ինքնակամ։ Փաստարկը, որ բարոյականությունը պետք է ժառանգել Աստծուց, և այն չի կարող գոյություն ունենալ առանց իմաստուն արարչի, վերածվել է ավելի շատ քաղաքական բանավեճերի թեմայի, քան փիլիսոփայական[111][112][113]։ Բարոյական նորմերը, ինչպիսին է «մարդասպանությունը սխալ է», դիտվում են որպես աստծո կանոններ, և աստված համարվում է դատավոր։ Այնուամենայնիվ, շատ աթեիստներ պնդում են, որ բարոյականությանը օրենքով վերաբերելը սխալ է, և բարոյականությունը կախված չէ օրենքներից[114]։ Ֆրիդրիխ Նիցշեն նշեց, որ բարոյականությունը անկախ է թեիստական համոզմունքներից և հայտարարեց, որ Աստծո վրա հիմնված բարոյականությունը «ունի ճշմարտություն միայն այն դեպքում, եթե Աստված ճշմարտություն է. այն կանգնած է կամ ընկնում է հավատքով»[115][116][117]։

Գոյություն ունեն բարոյական նորմատիվ համակարգեր, որոնք չեն պահանջում Աստծո կողմից տրված օրենքներ և կանոններ։ Որոշները ներառում են առաքինությունը, Կանտի էթիկան, ուտիլիտարիանիզմը և օբյեկտիվիզմը։ Սեմ Հարիսը առաջարկել է, որ բարոյական կանոնները ուղղակի հարցեր չեն, որ պետք է հետազոտվեն փիլիսոփաների կողմից, այլ մենք կարող ենք զարգացնել բարոյականությունը՝ որպես առանձին գիտություն։ Յուրաքանչյուր այդպիսի գիտական համակարգ պետք է, այնուամենայնիվ, արձագանքի բնական բնութագրական ընկալման մեջ ներկայացված քննադատությանը[118]։

Փիլիսոփաներ Սյուզեն Նեյմանը[119] և Ջուլիան Բագգինին[120] (մի շարք այլ փիլիսոփաների հետ) ենթադրում են, որ միայն Աստծո օրենքների համար բարոյական լինելը պարզապես կույր հնազանդություն է։ Բագգինին նշում է, որ աթեիզմը վերադաս հիմք է բարոյականների համար և պնդում, որ բարոյական հիմքերը կրոնական պատվիրաններին անհրաժեշտ են, որպեսզի գնահատեն իրենց պատվիրանների բարոյական և ոչ բարոյական լինելը և կարողանան իմանալ, օրինակ, որ «գողությունը» անբարոյական է, նույնիսկ եթե ինչ-որ կրոն դա թույլատրում է, իսկ աթեիստները, հետևաբար, ունեն առավելություն, ավելի հակված են ինքնուրույն նման գնահատականներ տալու[121]։ Ժամանակակից բրիտանացի քաղաքական փիլիսոփա Մարտին Քոհենը առաջարկել է կրոնական կարգադրությունների առավել պատմական օրինակ՝ տանջանքների և ստրկության հետ կապված աստվածաշնչյան կարգադրությունները՝ որպես ապացույց այն բանի, որ կրոնական կարգադրություններն են հետևում քաղաքական և սոցիալական սովորույթներին, ոչ թե հակառակը[122]։ Քոհենը մանրամասնում է այս փաստարկը Քաղաքական փիլիսոփայությունը Պլատոնից մինչև Մաո աշխատության մեջ, որտեղ նա պնդում է, որ Ղուրանըդեր է ունեցել սոցիալական կանոնների պահպանման գործում աղ 7-րդ դարում՝ չնայած աշխարհիկ հասարակության մեջ կատարված փոփոխություններին[123]։

Կրոնի քննադատում

խմբագրել

Որոշ ականավոր աթեիստներ, մասնավորապես Քրիստոֆեր Հիթչենսը, Դենիել Դեննեթը, Սեմ Հարրիսը և Ռիչարդ Դոքինզը, հետևելով այնպիսի մտածողների, ինչպիսիք են Բերտրանդ Ռուսսելը, Ռոբերտ Ինգերսոլը, Վոլտերը և վիպասան Ժոզե Սարամագոն, քննադատել են կրոնները՝ նշելով կրոնական պրակտիկաների և վարդապետությունների վնասակար կողմերը[124]։

 
Կառլ Մարքս

19-րդ դարում գերմանացի քաղաքագետ և սոցիոլոգ Կառլ Մարքսը կրոնը անվանում էր «ճնշված արարածի հոգոց, անսիրտ աշխարհի սիրտ, և անհոգի դեպքերի հոգի, դա մարդկության համար օփիոն է»։ Նա, շարունակելով միտքը, նշում էր, որ «Կրոնի վերացումը՝ որպես ժողովրդի պատրանքային երջանկություն, նրանց իսկական երջանկության հասնելու պայմանն է։ Կոչ անել նրանց ոչնչացնել պատրանքները իրենց կարգավիճակի մասին՝ նշանակում է կոչ անել ոչնչացնել իրենց կարգավիճակը, որը պահանջում է պատրանքներ»[125]։ Լենինը ասել է, որ «ամեն կրոնական և աստծո գաղափար աննկարագրելի նենգություն է՝ իր ամենավտանգավոր դրսևորումներով, «վարակի» ամենազզվելի տեսակը։ Միլիոնավոր մեղքերը, կեղտոտ գործերը, դաժան վարքագիծը և ֆիզիկական բոլոր տեսակի վարակները առավել քիչ վտանգավոր են, քան Աստծո մասին մեղմ, հոգևոր գաղափարը՝ զարդարված խելացի և գաղափարական հագուստներով»[126]։

Սեմ Հարրիսը քննադատում է Արևմտյան կրոնները, նշելով, որ դրանք հենվում են աստվածային իշխանության վրա՝ աջակցելով ավտորիտարիզմը և դոգմատիզմը[127]։ Կա հարաբերակցություն կրոնական ֆունդամենտալիզմի ու բացառիկ կրոնի (երբ կրոնը պահպանվում է, քանի որ այն ունի արտաքին շահեր)[128] և ավտորիտարիզմի ու դոգմատիզմի միջև[129]։ Այս փաստարկները պատմական իրադարձությունների միջոցով ներկայացնում են կրոնի վտանգները, ինչպիսիք են խաչակրաց արշավանքները, ինկվիզիցիան, Սալեմի վհուկների դատավարությունը և ահաբեկչական հարձակումները․ օրինակները օգտագործվել են ի պատասխան կրոնի օգտակարության մասին պնդումներին[130]։ Հավատացյալները հակառակն են պնդում, որ որոշ ռեժիմներ, որոնք պաշտպանում են աթեիզմը, ինչպիսին եղել է ԽՍՀՄ-ը, նույնպես մեղավոր են եղել զանգվածային սպանությունների մեջ[131][132]։ Ի պատասխան այդ պնդումներին, մի շարք աթեիստներ, ինչպիսիք են Սեմ Հարրիսը և Ռիչարդ Դոքինսը, նշել են, որ Ստալինյան բռնաճնշումները պայմանավորված էին ոչ թե աթեիզմով, այլ դոգմատիկ մարքսիզմով, և այն, որ Ստալինը և Մաոն եղել են աթեիստներ, չի նշանակում, որ իրենց գործերը կատարել են աթեիզմի անունից[133][134]։

Ստուգաբանություն

խմբագրել
 
Աթեիզմ բառը պապիրուսի վրա գրված հունարենով (αθεοι (atheoi)), 3-րդ դար։ Այն թարգմանվում է որպես "նրանք, ովքեր առանց Աստծո են"[135]։

Հին Հունաստանում átheos (ἄθεος, ἀ- + θεός «աստված») նշանակում էր «անաստված»։ Այն առաջին անգամ օգտագործվել է որպես պարսավանք՝ «անաստված» կամ «անհավատ» իմաստով։ Մ․թ․ա 5-րդ դարում, հասկացությունը սկսեց ցույց տալ ավելի գիտակից կամ ակտիվ անաստվածություն՝ «աստվածների հետ հարաբերությունների դադարում» կամ «աստվածների ժխտում» իմաստով։ ἀσεβής (asebēs) տերմինը հետագայում սկսվեց օգտագործվել նրանց դեմ, ովքեր ժխտում կամ անհարգալից վերաբերմունք էին ցույց տալիս տեղի աստվածների նկատմամբ, եթե անգամ նրանք հավատում էին ուրիշ աստվածների։ Դասական տեքստերի ժամանակակից թարգմանությունները երբեմն ներկայացնում են átheos բառը որպես անաստված։ Որպես վերացական գոյական, նաև կար ἀθεότης (atheotēs)՝ «աթեիզմ»։ Ցիցերոնը թարգմանեց հունարեն բառը լատիներեն átheos։ Տերմինը սկսեց հաճախ օգտագործվել վաղ քրիստոնյաների և հելլենիստների միջև բանավեճերի ժամանակ՝ վերագրելով այն մի կողմը մյուսին՝ նվաստացուցիչ իմաստով[17]։

Աթեիստ հասկացությունը (ֆր. athée)՝ «նա, ով ժխտում է Աստծո կամ աստվածների գոյությունը» իմաստով[136], անգլերենում առաջին անգամ օգտագործվել է 1566թ․[137], ապա՝ 1571թ.[138]։ Աթեիստը, որպես պրակտիկ անաստվածության պիտակ, օգտագործվել է դեռևս 1577թ․[139]։ Աթեիզմ հասկացությունը ծագել է ֆրանսերեն athéisme բառից[140] և հայտնվել անգլերենում 1587-ին[141]։ Առավել հին աշխատություններում՝ սկսած 1534թ․-ից օգտագործվել է աթեոնիզմ հասկացությունը[142][143]։ Առնչվող բառերը առաջացել են ավելի ուշ՝ դեիստը՝ 1621թ․[144], թեիստը՝ 1662թ․[145] դեիզմը՝ 1675թ․[146] և թեիզմը՝ 1678[147]։ Այդ ժամանակ «դեիստ» և «դեիզմ» արդեն ունեին իրենց այժմյան իմաստները։ Թեիզմ հասկացությունը առաջացել էր ի հակադարձ դեիզմի։

Կարեն Արմսթրոնգը գրում է, որ «16-րդ և 17-րդ դարերում, «աթեիստ» բառը դեռևս օգտագործվում էր բացառապես բանավեճերի ժամանակ․․․ Աթեիստ տերմինը վիրավորանք էր։ Ոչ ոք չէր փորձի իրեն անվանել աթեիստ»[20]"։

Աթեիզմը առաջին անգամ օգտագործվել է նկարագրելու համար 18-րդ դարում Եվրոպայում անկախ ճանաչված հավատքը, որը ենթադրում էր անհավատություն մոնոթեիստական Աբրահամ աստծո նկատմամբ[148]։ 20-րդ դարում գլոբալիզացիան հանգեցրեց հասկացության ընդլայնմանը և նշանակում էր «անվստահություն բոլոր աստվածների նկատմամբ», թեպետ այն մնում է նույն իմաստով Արևմտյան հասարակությունում՝ աթեիզմը նկարագրելով որպես ուղղակի «անհավատություն Աստծո նկատմամբ»[49]։

Պատմություն

խմբագրել

Աթեիզմ բառի ամենավաղ հայտնաբերված կիրառումը եղել է 16-րդ դարում Ֆրանսիայում[140][141]։ Գաղափարները, որոնք այսօր կարող են համարվել աթեիստական, վերագրվում են վեդիական քաղաքակրթությունից մինչև անտիկ ժամանակները։

Վաղ հնդկական կրոն

խմբագրել

Հին հնդկական գաղափարախոսութան մեջ աթեիստական դպրոցներ գոյություն են ունեցել պատմական վեդիական կրոնի ժամանակաշրջանում[149]։ Հինդուիստական փիլիսոփայության 6 ուղղափառ ուսմունքներից Սամխյան, որը փիլիսոփայական գաղափարախոսությամբ ամենահին դպրոցն էր, չէր ընդունում Աստծուն, Միմանսան նույնպես ժխտում էր Աստծո մասին գաղափարը[150]։ Խորապես նյութապաշտ և հակաթեիստական փիլիսոփայությամբ Չարվակա (Լոկայաթա) դպրոցը, որը ծագել էր Հնդկաստանում մ․թ․ա․ 6-րդ դարում, հավանաբար ամենաակնհայտ աթեիստական դպրոցն էր Հնդկաստանի փիլիսոփայությունում, որը հունական կինիզմի դպրոցի նմանօրինակն էր։ Հնդկական փիլիսոփայության այս ճյուղը համարվում էր այլադավան կամ ոչ ուղղափառ՝ կապված նրանց կողմից Վեդայի իշխանությունը մերժելու հետ և, հետևաբար, չի համարվում Հինդուիզմի 6 ուղղափառ դպրոցներից, բայց այն ուշագրավ է և հանդիսանում է ապացույց Հինդուիզմի նյութապաշտական շարժման մասին[151]։ Չատտերժին և Դաթթան բացատրում են, որ Չարվակա փիլիսոփայության մասին մեր ընկալումները կցկտուր են՝ հիմնված մեծ մասամբ այլ դպրոցների կողմից կատարված քննադատությունների վրա[152]:

  Չնայած նյութապաշտությունը այս կամ այն ձևով միշտ ներկայացվել է Հնդկաստանում, և պատահական հղումներ են հայտնաբերվել Վեդասում՝ բուդդայական վիպագիրների գրականությունում, ինչպես նաև ուշ փիլիսոփայական աշխատություններում չկա ոչ նյութապաշտության մասին որևէ համակարգային աշխատություն, ոչ որևէ հետևորդներ ունեցող կազմավորված դպրոց, ինչպես մնացած փիլիսոփայական ուսմունքներում։ Բայց մնացած դպրոցների գրեթե ամեն աշխատությունում նշվում են նյութապաշտական տեսակետերի հերքման մասին։ Մեր գիտելիքները հնդկական նյութապաշտության մասին հիմնականում հիմնված են հենց դրանց վրա։  

Այլ հնդկական փիլիսոփայություններից, որոնք ներկայացված են որպես աթեիստական, նշվում են Միմանսան և Սամխյան։ Անձնական արարիչ Աստծո մերժումը առկա է նաև ջայնիզմում և բուդդայականությունում[153]։

Անտիկ ժամանակաշրջան

խմբագրել
 
Պլատոնի «Ապոլոգիա» աշխատության մեջ Սոկրատեսը (նկարում) դատապարտվել է Մելատուսի կողմից աստվածներին չհավատալու համար[154][155]։

Արևմտյան աթեիզմը գալիս է նախասոկրատեսյան հունական փիլիսոփայությունից[156][157], բայց այն ժամանակ աթեիզմի այժմյան իմաստը գոյություն չուներ կամ հազվադեպ էր օգտագործվում Հին Հունաստանում[157][158][159]։ Նախասոկրատեսյան ատոմիստներից Դեմոկրիտոսը բնորոշում էր կրոնը որպես մարդու արձագանքը բնական երևույթներին[154], բայց ակնհայտորեն չէր ժխտում աստծո գոյությունը[154]։ Մ․թ․ա 5-րդ դարում հույն քնարերգու Դիագորաս Մելոսացին մահվան է դատապարտվել Աթենքում՝ «անաստված մարդ» (ἄθεος) լինելու համար այն բանից հետո, երբ ծաղրել է Էլուսինյան գաղտնիքները[154][158][159], բայց նա փախել էր քաղաքից՝ պատժից խուսափելու համար[154][158][159]։ Հետագայում տարբեր հեղինակներ նրան բնորոշել են որպես «առաջին աթեիստ»[160][161], բայց նա հավանաբար աթեիստ չէր, եթե հաշվի առնել հասկացության այժմյան իմաստը[159]։

Սիսիփոսի սատիրական դրամայի, որը վերագրվում է Կրիտիասին և Էվրիպիդեսին, պնդում է, որ ինչ- որ խելացի մարդ ստեղծել է «աստվածներից վախը», որպեսզի ստիպի մարդկանց բարոյական վարքագիծ դրսևորել[157][159][159][162][163]։ Այս պնդումը, այնուամենայնիվ, իրականում չի նշանակում, որ աստածներ գոյություն չունեն, այլ ուղղակի նրանց հզորության և ուժի մասին պատկերացումները խաբեություն են[157]։ Աթեիստական պնդումներ են վերագրվում նաև հույն փիլիսոփա Պրոդիկուսին։ Ֆիլոդեմուսը նշում է, որ «Պրոդիկուսը հավատում էր, որ հանրաճանաչ հավատքների աստվածները գոյություն չունեն, և ոչ ոք չգիտի դրանց մասին, բացի հասարակ մարդուց․ երկրի պտուղները և գրեթե ամեն ինչ հանգեցնում են նրա գոյությանը»։ Պրոտագորասը երբեմն համարվում էր աթեիստ, բաց նրա տեսակետերը ավելի շատ ագնոստիկ կողմնորոշում ունեին․ նա նշում էր, որ «ինչ վերաբերում է աստվածներին, ես անզոր եմ բացահայտել, թե նրանք արդյոք գոյություն ունեն թե ոչ, կամ ինչի են նրանք նման, դա պարզելու ճանապարհին առկա են շատ խոչընդոտներ, որոնցից են առարկայի անորոշությունը և մարդկային կյանքի կարճատևությունը»[158][164]։

Աթենական հասարակությունը ասոցացնում էր Սոկրատեսին (մ․թ․ա․ 470–399թթ․) նյութապաշտական ուսումնասիրությունների մասին նախասոկրատեսյան փիլիսոփայության և բնական երևույթները աստծո միջամտությամբ բացատրելու միտումների հետ[154][155]։ Արիստոփանեսի «Ամփեր» կոմիկական ներկայացման մեջ (մ․թ․ա․ 423թ․) Սոկրատեսը իր ուսանողներին սովորեցնում է, որ ավանդական հունական աստվածները գոյություն չունեն[154][155]։ Ավելի ուշ Սոկրատեսը դատապարտվել և մահապատժի է ենթարկվել՝ մեղադրվելով տեղի աստվածների փոխարեն օտար աստվածներին երկրպագելու մեջ[154][155]։ Սոկրատեսը իր դատավարության ժամանակ կտրականապես հերքել է աթեիզմի մասին մեղադրանքները[154][155][165], և նրա մասին պահպանված բոլոր աղբյուրներում նշվում է, որ նա բարեպաշտ անձնավորություն էր, ով աղոթում էր ծագող արևին և հավատում էր, որ Դելֆյան պատգամախոսը Ապոլոնի խոսքն է ասում[154]։ Էվգեմերոսը (մ․թ․ա․ 300թ․) հրապարակել է իր տեսակետը, որ աստվածները ուղղակի կառավարիչներ են, նվաճողներ և անցյալում հայտնագործներ, և իրենց մշակույթն ու կրոնները անհետացած թագավորությունների և ավելի վաղ քաղաքական կառույցների շարունակությունն էին[166]։ Չնայած լինելով ոչ խիստ աթեիստ՝ Էվգեմերոսը ավելի ուշ քննադատվել է աստվածներին աշխարհից ոչնչացնելու կոչեր տարածելու համար[167]։

Աթեիզմի զարգացման գործընթացում ամենահայտնի հույն մտածողը Էպիկուրուսն էր(մ․թ․ա․ 300թ․)[157]։ Հիմնվելով Դեմոկրիտեսի և Ատոմիստների գաղափարների վրա, նա ընդունում էր նյութապաշտական փիլիսոփայությունը, որի համաձայն տիեզերքը կառավարվում է հավանականության օրենքներով, չկա աստծո միջամտության կարիքը (տե՛ս դետերմինիզմ)[168]։ Չնայած դրան Էպիկուրուսը հավատում էր, որ աստվածներ գոյություն ունեն[157][168][169] նա ուղղակի կարծում էր, որ աստվածները հետաքրքրված չեն մարդկանց գործերով[168]։ Էպիկուրուսի հետևորդների նպատակն էր հասնել ատարաքսիայի («մտքի ներդաշնակություն»), և սա անելու կարևորագույն ճանապարհը աստվածային բարկության նկատմամբ վախի անմտության բացահայտումն է։ Էպիկուրուսը նաև ժխտում էր մահից հետո կյանքի գոյությունը, և հարկավոր չէ վախենալ մահից հետո աստծո պատիժներից[168]։ Մ․թ․ա․ 3-րդ դարում հույն փիլիսոփաներ Թեոդոր Կիրենացին[161][170] և Ստրատոն Լամպսակացին[171] չէին հավատում աստվածների գոյությանը։ Հռոմեացի փիլիսոփա Սեքստոս Էմպիրիկոսը գտնում էր, որ պետք է ընդհատել բոլոր կրոնների մասին դատողությունները։ Նրա ուսմունքը իրենից ներկայացնում էր սկեպտիցիզմի ճյուղ՝ հայտնի պիրոնիզմ անվանումով, ինչը ենթադրում էր, որ ոչինչ ժառանգաբար չար չէ, և, որ ատարաքսիայի կարելի է հասնել հրաժարվելով մեկի համոզմունքներից։ Նրա՝ բավականին մեծ թվով պահպանված աշխատությունները զգալի ազդեցություն են ունեցել հետագա փիլիսոփաների աշխատությունների վրա[172]։

«Աթեիստ» բառի նշանակությունը փոփոխվել է անտիկ ժամանակաշրջանի ընթացքում[159]։ Վաղ քրիստոնյաները հաճախ համարվում էին «աթեիստներ», որովհետև նրանք չէին հավատում Հունահռոմեական աստվածների գոյությանը[159][173][174][175]։ Հռոմեական կայսրության տարիներին քրիստոնյաները մահապատժի էին ենթարկվում հիմնականում հռոմեական աստվածներին մերժելու և կայսրերին չերկրպագելու համար[175][176]։ Երբ քրիստոնեությունը դարձավ Հռոմի պետական կրոնը Թեոդոսիոս 1-ինի օրոք 381թ․, հերեսը (ինչ-որ մեկի կողմից ճշգրիտ համարվող որևէ կրոնական ուսմունքի գիտակցված մերժումը) դարձավ պատժելի հանցագործություն[176]։

Վերածննդի վաղ միջին դարեր

խմբագրել

Վաղ միջին դարերի ընթացքում Իսլամական աշխարհը ոսկե դար ունեցավ։ Գիտության և փիլիսոփայության առաջընթացին զուգընթաց, արաբական և պարթևական աշխարհներում ի հայտ եկան բացահայտ աթեիստներ, որոնցից էին Մուհամեդ ալ Վարրակը (9-րդ դարերում), Իբն ալ Ռավանդին (827–911), Ալ Ռազին (854–925) և Աբու ալ-Ալա ալ-Մաարրին (973–1058)։ Ալ-Մաարրին գրում էր, որ «կրոնը ինքն իրենով առակ է՝ ստեղծված անտիկների կողմից»[177] և, որ մարդիկ «երկու տիպի են՝ նրանք, ովքեր ունեն ուղեղ, բայց ոչ կրոն, և նրանք, ովքեր ունեն կրոն, բայց ոչ ուղեղ»[178]։ Չնայած լինելով բեղմնավոր գրողներ, նրանց աշխատությունների չնչին մասն է պահպանվել, հիմնականում պահպանվել են առավել ուշ գրված իսլամական ապոլոգներում (խրատական բովանդակությամբ այլաբանական կարճ պատմվածքներ) և մեջբերումներում, որոնք փորձում էին հերքել դրանք[179]։ Ոսկե դարի այլ նշանավոր ուսուցանողներ ունեին ռացիոնալիստական, ինչպես նաև աթեիստական գաղափարներ, չնայած հաշվի առնելով ներկայիս իսլամական աշխարհի գաղափարական մթնոլորտը և սակավաթիվ ապացույցները, որ փրկվել են այդ ժամանակաշրջանից, այս տեսակետը վիճելի է համարվում։

Եվրոպայում աթեիստական տեսակետերի ըմբռնումը հազվադեպ էր Վաղ միջին և միջին դարերում, մետաֆիզիկան և աստվածաբանությունը կրոնի հետ կապված դոմինանտ հետաքրքրութուններն էին[180]։ Այնուամենայնիվ, այս ժամանակաշրջանում կային շարժումներ, որոնք նպաստեցին քրիստոնեական աստծո նկատմամբ այլակրոն պատկերացումների առաջացմանը, ներառյալ՝ բնության և աստծո ճանաչելիության մասին պատկերացումների։ Տարբեր անհատներ և խմբեր, որոնցից էին փիլիսոփաներ Հովհան Սկոտ Էրիուգենան,Դավիդ Դինանտը, Ամալրիկ Բենացին և «Ազատ ոգու եղբայրներ» շարժումը, պահպանեցին քրիստոնեական տեսակետերը՝ պանթեիստական միտումներով։ Նիկոլայ Կուզանացին հետևում էր Ֆիդեիզմի մի ուղղության, որը նա անվանում էր docta ignorantia («տգիտության իմացություն»), որը ենթադրում էր, որ աստված մարդու դասակարգումից վեր է, և այդպիսով մեր գաղափարները նրա մասին սահմանափակ են ենթադրություններ անելու համար։ Ուիլյամ Օկկամը ոգեշնչում էր հակամետաֆիզիկական միտումները՝ եզակի օբյեկտներին մարդու գաղափարների իր նոմինալիստական սահմանափակումներով և ենթադրում էր, որ աստվածային էությունը հնարավոր չէ ինտուիտիվ կամ ռացիոնալ ձևով հասկանալ։ Օկկամի հետևորդները, ինչպիսիք էին Ջոն Միրեկորտը և Նիկոլաս Օտրեկուրացին, հետագայում զարգացրին այս տեսակետը։ Արդյունքում հավատքի և բանականության բաժանումը ազդեցություն ունեցավ հետագայում ռադիկալ և ռեֆորմիստ աստվածաբանների վրա, որոնցից էին Ջոն Ուիկլիֆը, Յան Գուսը և Մարտին Լյութերը[180]։

Վերածննդի դարաշրջանը մեծ աշխատանք է կատարել մտքի ազատության ոլորտի ընդլայման ուղղությամբ։ Մի շարք անհատներ, որոնցից էր Լեոնարդո դա Վինչին, փորձեր էին կատարում, որպեսզի կարողանան բացատրել և հակադարձել կրոնական հեղինակների փաստարկներին։

Այս ժամանակաշրջանի կրոնի և եկեղեցու այլ քննադատներից հատնի էին Նիկոլա Մաքիավելին, Բոնավենտյուր դե Պերիերը, Միշել դը Մոնտենը և Ֆրանսուա Ռաբլեն[172]։

Վաղ ժամանակակից շրջան

խմբագրել

Պատմաբան Ջեֆրի Բլեյնին գրել է, որ Ռեֆորմացիան ճանապարհ հարթեց աթեիստների համար՝ հարձակվելով կաթոլիկ եկեղեցու իշխանության վրա, որը «աննկատորեն ոգեշնչեց այլ հեղինակներին՝ գրոհելու նոր բողոքական եկեղեցիների իշխանության վրա»[181]։ Դեիզմի ազդեցությունը տարածվեց Ֆրանսիայում, Պրուսիայում և Անգլիայում։ Համաձայն Բլեյնիի՝ փիլիսոփա Բենեդիկտ Սպինոզան ժամանակակից դարաշրջանում հավանաբար «առաջին հայտնի «կիսաաթեիստն» էր, որ իրեն հայտարարեց քրիստոնեական երկրում»։ Սպինոզան հավատում էր, որ բնության օրենքները բացատրում են տիեզերքի աշխատանքը։ 1661թ․ նա հրապարակեց «Աստծո մասին կարճ տրակտատ» աշխատությունը[182]։

Համաձայն ժամանակակից աղբյուրների՝ քրիստոնեության քննադատումը աստիճանաբար ավելի հաճախ դարձավ 17-րդ և 18-րդ դարերում, հատկապես Ֆրանսիայում և Անգլիայում, որտեղ այն սկսվեց համարվել կրոնի չարաշահում։ Որոշ բողոքական մտածողներ, օրինակ՝ Թոմաս Հոբսը, աջակցում էին մատերիալիստական փիլիսոփայությունը և թերահավատությունը գերբնական երևույթների նկատմամբ, մինչդեռ Սպինոզան ժխտում էր աստվածային նախախնամությունը՝ ի նպաստ պանենթեիստական նատուրալիզմի։ 17-րդ դարի վերջին դեիզմը սկսվեց բացահայտ ընդունվել մի շարք մտածողների կողմից, ինչպիսին է Ջոն Թոլանդը, որը սկիզբ դրեց «պանթեիստ» հասկացությանը[183]։

Առաջին հայտնի բացահայտ աթեիստը գերմանացի կրոնական քննադատ Մատիաս Կնութզեն էր՝ 1674թ․-ին գրած 3 աշխատություններով[184]։ Նրա կողմնակիցներն էին երկու բացահայտ աթեիստ գրողներ՝ նախկինում իեզուիտ լեհ Կասիմիր Լիշինսկին և 1720-ական թթ․ ֆրանսիացի քահանա Ժան Մելիեն[185]։ 18-րդ դարի ընթացքում նրանց ուսմունքներին սկսեցին հետևել նաև այլ բացահայտ աթեիստ մտածողներ, ինչպիսիք էին Պոլ Անրի Հոլբախը, Ժակ Անդրե Նեժոնը և ալ ֆրանսիացի մատերիալիստներ[186]։ Ջոն Լոքը, ընդհակառակը, չնայած լինելով հանդուրժողականության կողմնակից, կոչ էր անում իշխանություններին չհանդուրժել աթեիզմը, հավատալով, որ Աստծո գոյության ժխտումը կարող է քայքայել հասարակական կարգը և հանգեցնել քաոսի[187]։

Փիլիսոփա Դեյվիդ Հյումը զարգացրեց էմպիրիզմով հիմնավորված սկեպտիկ իմացաբանությունը, և Էմանուել Կանտի փիլիսոփայությունը խիստ կասկածի տակ դրեց մետաֆիզիկական գիտելիքի հնարավորությունները։ Երկու փիլիսոփաներն էլ փորձեցին ոչնչացնել բնական աստվածաբանության մետաֆիզիկական հիմնավորումները՝ քննադատելով Աստծո գոյության դասական փաստարկները։

 
Լյուդվիգ Ֆեյերբախի «Քրիստոնեության էությունը» աշխատությունը (1841) մեծ ազդեցութուն է ունեցել այնպիսի փիլիսոփաների վրա, ինչպիսիք են Էնգելսը, Մարքսը, Դեյվիդ Շտրաուսը, Նիցշեն, և Մաքս Սթիրները։ Նա համարում էր, որ աստված մարդու ստեղծածն է, իսկ կրոնական գործունեությունը՝ երազանքների կատարման ձև։ Դրա համար նա համարվում է ժամանակակից կրոնի մարդաբանության հայրը։

Բլեյնին նկատեց, որ, չնայած Վոլտերը հեղափոխության ժամանակ ընկալվել է որպես աթեիստական հայացքներ ունեցող, նա նաև կարծում էր, որ աստծո հանդեպ վախը խոչընդոտում է հետագա խառնաշփոթին՝ ասելով, որ եթե Աստված գոյություն չունենար, հարկավոր կլիներ նրան ստեղծել[188]։ «Մտորումներ ֆրանսիական հեղափոխության մասին» (1790թ․) աշխատությունում Էդմոնդ Բյորկը դատապարտեց աթեիզմը՝ գրելով, որ «աթեիզմը գրական խարդավանք է, որը մի քանի տարի առաջ կանոնավոր կերպով ձևավորվել է՝ քրիստոնեական հավատքը կործանելու համար։ Այս օբյեկտը նրանք հետապնդում էին անբացատրելի եռանդով՝ չնայած մինչ այժմ դրանք բացահայտվել էին միայն աստվածապաշտական որոշ համակարգերի քարոզիչների մոտ․․․Այս աթեիստական հայրերը ունեն իրենց բնորոշ ֆանատիզմը»։ Բայց, Բյորկը նշում է, որ «մարդը իր էությամբ կրոնական կենդանի է» և «աթեիզմը դեմ է ոչ միայն մեր գաղափարին, այլև բնազդին և․․․դա չի կարող երկար գոյություն ունենալ»[189]։

Պոլ Անրի Հոլբախը Ֆրանսիայի լուսավորության դարաշրջանի նշանավոր դեմքերից էր, որը ավելի շատ հայտնի էր իր աթեիզմով և մեծածավալ հակակրոնական աշխատություններով, որոնցից ամենահայտնին «Աթեիստների աստվածաշունչ» աշխատությունն է (1770), ինչպես նաև «Քրիստոնեությունը բացահայտված է»։ Ֆրանսիական հեղափոխության նպատակներից մեկը հոգևորականության վերակազմավորումն ու ենթակայության սահմանումն էր պետության նկատմամբ՝ հոգևորականների քաղաքացիական սահմանադրությամբ։ Այն իրականացնելու փորձերը հանգեցրին հակակլերիկալիստական բռնությանը և Ֆրանսիայից շատ հոգևորականների արտաքսմանը, որը տևեց մինչև Թերմիդորյան հեղաշրջումը։ Արմատական յակոբինիստները բռնազավթեցին իշխանությունը 1793թ․-ին, որից հետո սկսվեց «ահաբեկչական դարաշրջանը»։ Յակոբինիստները դեիստներ էին և ներկայացնում էին «գերագույն արարածի մշակույթը» որպես Ֆրանսիայի նոր պետական կրոն։ Ժակ Էբերին շրջապատող որոշ աթեիստներ փոխարենը ձգտել են հաստատել գաղափարի մշակույթը, որը իրենից ներկայացնում է աթեիստական կեղծ կրոնի ձև, որը երկրպագում էր գաղափարի աստվածուհուն։ Նապոլեոնի դարաշրջանը հետագայում ինստիտուցիոնալացրեց ֆրանսիական հասարակության աշխարհիկացումը։

19-րդ դարի 2-րդ կեսին աթեիզմի գաղափարախոսությունը տարածվեց ռացիոնալիստների և ազատ մտածող փիլիսոփաների շրջանում։ Այս ժամանակաշրջանի շատ նշանավոր գերմանացի փիլիսոփաներ ժխտում էին աստվածների գոյությունը և քննադատորեն էին վերաբերում կրոնին, որոնցից էին Լյուդվիգ Ֆոյերբախը, Արթուր Շոպենհաուերը, Մաքս Շտիրները, Կառլ Մարքս և Ֆրիդրիխ Նիցշեն[190]։

Ջորջ Հոլիոկը վերջին մարդն էր (1842թ․), որ բանտարկվեց Մեծ Բրիտանիայում՝ աթեիստական համոզմունքներ ունենալու պատճառով։ Լոուն նշում է, որ նա, հնարավոր է, եղել է նաև հենց առաջին մարդը, ով բանտարկվել է այս մեղադրանքով։ Ըստ Ստեֆան Լոուի՝ հենց Հոլիոկն է ստեղծել «աշխարհիկություն» հասկացությունը[191][192]։

Սկսած 1990 թվականից

խմբագրել

Աթեիզմը, հատկապես գործնական աթեիզմի տեսքով, 20-րդ դարում զարգացավ շատ հասարակություններում։ Աթեիզմի գաղափարը տարածում գտավ նաև այլ փիլիսոփայություններում․ դրանցից էին էքզիստենցիալիզմը, օբյեկտիվիզմը, աշխարհիկ մարդասիրությունը, նիհիլիզմը, անարխիզմը, տրամաբանական պոզիտիվիզմը,մարքսիզմը, ֆեմինիզմը[193] և ընդհանուր գիտական և ռացիոնալիստական շարժումը։

 
1929թ․ԽՍՀՄ-ի «Ռազմական աթեիստների լիգա» ամսագրի շապիկը, որը պատկերում է Աբրահամյան կրոնների աստվածներին՝ տապալված կոմունիստական 5-ամյա պլանի կողմից։

Ի հավելումն, այդ ժամանակաշրջանում պետական աթեիզմ առաջացավ Արևելյան Եվրոպայում և Ասիայում, մասնավորապես ԽՍՀՄ-ում՝ Վլադիմիր Լենինի և Իոսիֆ Ստալինի իշխանության օրոք, և կոմունիստական Չինաստանում՝ Մաո Ցզե Դունի կառավարման օրոք։ Սովետական միությունում աթեիստական և հակակրոնական քաղաքականությունը ներառում էր բազմաթիվ օրենսդրական ակտեր, օրինակ՝ դպրոցներում կրոնական ուսուցման և մարտնչող աթեիստների միության արգելման մասին օրենքները[194][195]։ Մաոյից հետո, Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը մնաց աթեիստական և կարգավորեց, բայց չարգելեց կրոնի պրակտիկան Չինաստանի տարածքում[196][197][198]։

Մինչդեռ Ջեֆրի Բլեյնին գրել է, որ երկրորդ աշխարհամարտի ամենադաժան ղեկավարները աթեիստներն ու աշխարհիկներն էին, որոնք թշնամացած էին հուդայականության և քրիստոնեության դեմ[199]։ Ռիչարդ Մեդսենը նշել է, որ Հիտլերը և Ստալինը եկեղեցիները բացում և փակում էին քաղաքական նպատակով, և Ստալինը այդ ընթացքում մեղմացրեց իր դիրքորոշումը քրիստոնեության նկատմամբ, որպեսզի բարելավի հասարակության կողմից իր ռեժիմի ընդունումը պատերազմի ժամանակ[200]։ Բլեքֆորդը և Շուկլենկը գրել են, որ «Սովետական միությունը անկասկած աթեիստական պետություն էր, և նույնը վերաբերում է նաև Մաոիստական Չինաստանին և 1770-ական թթ․ Կոլումբիայում Փոլ Փոթի «Կարմիր կխմերներ» ֆանատիկ ռեժիմին։ Դա, այնուամենայնիվ, չի նշանակում, որ այս տոտալիտար բռնապետության կողմից արված վայրագությունները աթեիստական համոզմունքների կամ կոմունիզմի համապատասխան ձևերի աթեիստական կողմերի արդյունքն են»[201]։

 
Բրիտանացի փիլիսոփա Բերտրան Ռասել

Տրամաբանական պոզիտիվիզմը և սցիենտիզմը ճանապարհ հարթեցին նեոպոզիտիվիզմի, անալիտիկ փիլիսոփայության, ստրուկտուրալիզմի և նատուրալիզմի զարգացման համար։ Նեոպոզիտիվիզմը և անալիտիկ փիլիսոփայությունը անտեսեցին դասական ռացիոնալիզմը և մետաֆիզիկան՝ հօգուտ խիստ էմպիրիցիզմի և իմացաբանական նոմինալիզմի։ Կողմնակիցները, ինչպիսին էր Բերտրան Ռասելը, կտրականապես մերժում էին Աստծո գոյությունը։ Իր վաղ աշխատություններում Լյուդվիգ Վինգենշթայնը փորձում էր բաժանել մետաֆիզիկան և գերբնական լեզուն ռացիոնալ դատողությունից։ Այերը ենթադրում էր, որ կրոնական հայտարարությունները անիմաստ են և չհաստատված՝ նշելով իր՝ էմպիրիկ գիտությունների նկատմամբ հավատարմությունը։ Հետագայում Լիվի-Շտրաուսի կիրառական կառուցվածքաբանությունը հանգեցրեց նրան, որ մարդկային ն կրոնական լեզուն ժխտում էր նրա տրանսցենդենտալ իմաստը։ Ջոն Ֆինդլին և Ջոն Սմարթը պնդում էին, որ աստծո գոյությունը տրամաբանորեն անհրաժեշտ է։ Նատուրալիստները և մատերիալիստ (նյութապաշտ) մոնիստները, որոնցից էր Ջոն Դյուին, աշխարհը համարում էին ամեն ինչի հիմքը՝ ժխտելով Աստծո գոյությունը և հավերժականությունը[61][202]։

Այլ զարգացումներ

խմբագրել

Այլ առաջնորդներ, որոնց թվում էր Հնդկաստանի նշանավոր աթեիստ առաջնորդ Պերիյար Ռամասամին, պայքարում էին Հինդուիզմի և Բրահմանիզմի դեմ՝ տարբեր խավերի և կրոնների միջև խտրականություն դնելու և մարդկանց բաժանելու համար[203]։ Սա առաջ է քաշվել 1956թ․-ին, երբ նա կազմակերպեց հինդուիստական աստծո համեստ կերպարով արձանի տեղադրումը և արեց աթեիստական հայտարարություն[204]։

Աթեիստ Վաշտի Մաքքոլումը 1948թ․ հայցվոր էր Գերագույն դատարանում, ինչի արդյունքում դադարեցվեց ԱՄՆ-ի հանրային դպրոցներում կրոնի ուսանումը[205]։ Մադալին Մյուրեյը ամերիկացի հավանաբար ամենաազդեցիկ աթեիստն էր․ նա 1963թ․ հայց ներկայացրեց Գերագույն դատարան, ինչի արդյունքում հանրային դպրոցներում պարտադիր աղոթքը վերացվեց[206]։ 1966թ․ «Թայմ» ամսագրում տպագրվեց այսպիսի հարց՝ «Աստված մահացե՞լ է»[207]՝ ի պատասխան Աստծո մահ աստվածաբանական շարժման՝ նշելով, որ հակակրոնական իշխանությունների ներքո ապրող ամբողջ մարդկության գրեթե կեսը և միլիոնավոր մարդիկ Աֆրիկայում, Ասիայում և Հարավային Ամերիկայում անտեղյակ են աստվածաբանության քրիստոնեական տեսակետերից[208]։ «Ազատություն կրոնից» հիմնադրամը ստեղծվել է Էննի Նիկոլ Գեյլորի և նրա դստեր Էննի Լաուրա Գեյլորի կողմից 1976թ․ ԱՄՆ-ում (պետականորեն բացել է 1978թ․ին)։ Այն նպաստել է եկեղեցու և պետության բաժանմանը։ .[209][210]

Բեռլինի պատի փլուզումից հետո ակտիվ հակակրոնական վարչակարգերի թիվը աստիճանաբար նվազեց։ 2006թ․-ին Պյու հետազոտական կենտրոնից Թիմոթի Շահը նկատեց մեկ ընդհանուր միտում բոլոր հիմնական կրոնական խմբերում, որը ենթադրում էր, որ «աստծո և հավատքի վրա հիմնված շարժումները առավել վստահություն և ազդեցություն ունեն՝ ի դեմս աշխարհիկ շարժումների և գաղափարախոսությունների»[211]։ Այնուամենայնիվ, Փոլ Գրեգորին և Ֆիլ Զակերմանը սա միֆ էին համարում և ենթադրում էին, որ այժմյան իրավիճակը առավել բարդ է[212]։

2010թ․ հարցման արդյունքում պարզվեց, որ նրանք, ովքեր իրենց ներկայացնում են աթեիստ կամ ագնոստիկ, ավելի շատ են տեղեկացված կրոնից, քան հավատքի հետևորդները։ Անհավատները առավել շատ են պատասխանել պրոտեստանտների և կաթոլիկ հավատքի մասին հարցերին։ Միայն մորմոնական և հրեական կրոնի հետևորդներն են պատասխանել նույնչափ հարցերի, ինչքան աթեիստները և ագնոստիկները[213]։

2012թ․ առաջին «Կանայք աշխարհիկության մեջ» կոնֆերանսը տեղի ունեցավ Վիրժինիա նահանգի Արլինգտոն շրջանում[214]։ Աշխարհիկ կին հասկացությունը ձևավորվել է 2012թ․՝ որպես ազգային կազմակերպություն կրոն չունեցով կանանց համար[215]։ Աթեիստ ֆեմինիստների շարժումը աթեիստական շարժման հետ մեկտեղ աստիճանաբար նաև վերածվեց սեռային խտրականության և սեռական բռնության դեմ պայքարի[216]։ 2012թ․ օգոստոսին Ջեննիֆեր Մաքքրեյթը հիմք դրեց աթեիստական շարժման՝ հայտնի Աթեիզմ պլյուս անունով կամ Ա+, որը «ուներ թերահավատություն ամեն ինչի նկատմամբ, ներառյալ՝ սոցիալական հարցերը, ինչպիսիք են սեքսիզմը, ռասիզմը, աղքատությունը և հանցագործությունները»[217][218][219]։

2013թ․ ամերիկյան կառավարության կողմից առաջին աթեիստական հուշարձանը կանգնեցվեց Բրադֆորդի դատարանում, որն իրենից ներկայացնում էր 1500 ֆունտ գրանիտե նստարան և վրան քաղվածքներ՝ գրված Թոմաս Ջեֆֆերսոնի, Բենջամին Ֆրանկլինի և Մադալին Մյուրրեյի կողմից[220][221]։

Նոր աթեիզմ

խմբագրել
 
«Աթեիզմի չորս ձիավորները» (ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ, ձախ կողմի վերևից)՝ Ռիչարդ Դոքինզ, Քրիստոֆեր Հիթչենս, Դենիել Դեննեթ և Սեմ Հարրիս։

«Նոր աթեիզմը» անվանում է, որ տրվել է վաղ 21-րդ դարում աթեիստ գրողների շարժմանը, որոնք պաշտպանում էին այն տեսակետը, որ «կրոնը չպետք է ուղղակի հանդուրժվի, այլ պետք է հակադարձվի և քննադատվի ռացիոնալ փաստարկներով»[222]։ Շարժումը հիմնականում ասոցացվում է Սեմ Հարրիսի, Դենիել Դեննեթի, Ռիչարդ Դոքինզի, Վիկտոր Սթենջերի, Քրիստափոր Հիթչենսի և որոշ չափով Այան Հիրսի Ալիի հետ[223][224]։ Այս հեղինակների կողմից մի քանի լավ վաճառված գրքեր, հրատարակված 2004-ից 2007թթ․ ընթացքում, հիմքեր ստեղծեցին «նոր» աթեիզմի մասին քննարկումների տարածման համար[224]։

Ամենավաճառված գրքերում կային կրոնից ոգեշնչված 2001թ․ սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական գործողությունների և Սիեթլի բացահայտման ինստիտուտի կողմից մասնակի հաջողված փորձերի մասին՝ փոխելու ամերիկյան գիտական պլանը և ներառելու տարբեր ստեղծագործողների մտքերը՝ Ջորջ Բուշի կողմից 2005թ․ արված գաղափարների հետ մեկտեղ, որոնք մեջբերվում էին այնպիսի հեղինակների կողմից, ինչպիսիք էին Հարրիսը, Դեննեթը, Դոքինզը, Սթենջերը և Հիթչենսը՝ որպես առավել աշխարհիկ հասարակության վերածվելու անհրաժեշտության ապացույց[225]։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել


 
Ամբողջ աշխարհի աթեիստների և ագնոստիկների ժողովրդագրությունը (2007):

Դժվար է ճշգրիտ հաշվարկել ամբողջ աշխարհի ընդհանուր աթեիստների թիվը։ Կրոնական թեմաներով հարցվողները հնարավոր է սխալ ընկալեն «աթեիզմ» հասկացությունը կամ չտարբերեն աթեիզմն ու ոչ կրոնական հավատալիքները և ոչ թեիստական կրոններն ու հոգևոր համոզմունքները[226]։ Հինդուիստ աթեիստները կարող են ներկայանալ որպես հինդուիստ՝ չնայած միևնույն ժամանակ լինելով աթեիստ[227]։ 2010թ․ բրիտանական հանրագիտարանում հրապարակված հարցման համաձայն՝ աշխարհի բնակչության 9․6%-ը ոչ կրոնական է, իսկ 2%-ը՝ աթեիստ, որոնց մեծամասնությունը ապրում է Ասիայում։ Թիվը չի ներառում նրանց, ովքեր հետևում են աթեիստական կրոնների, որոնցից է Բուդդայականությունը[228]։ Միջին տարեկան փոփոխությունը աթեիստների թվում 2000-ից 2010թթ․ կազմել է -0․17%[228]։ Լայն գնահատմամբ ամբողջ աշխարհում նրանց թիվը, ովքեր ունեն աստծո հանդեպ հավատի բացակայություն, տատանվում է 500 միլիոնից 1,1 միլիարդի սահմաններում[229][230]։

«Գելլափ Ինթերնեյշնլ» ասոցիացիայի ուսումնասիրությունների համաձայն՝ 2012թ․ հարցվածներից «համոզված աթեիստ» են 13%-ը[231], 2015թ․՝ 11%-ը[31] և 2017թ․՝ 9%-ը[32]։ 2012թ․ հարցվածների մեջ ամենաշատ «համոզված աթեիստներ» ունեցող երկրների տասնյակում են Չինաստանը (47%), Ճապոնիան (31%), Չեխիան (30%), Ֆրանսիան (29%), Հարավային Կորեան (15%), Գերմանիան (15%), Նիդեռլանդները (14%), Ավստրիան (10%), Իսլանդիան(10%), Ավստրալիան (10%) և Իռլանդիայի Հանրապետությունը (10%)[232]։

Եվրոպա

խմբագրել
 
Կրոնական ոչ մի ճյուղի չհարող մարդկանց տոկոսային թվաքանակը եվրոպական երկրներում (2010)[233]:

Ըստ 2010թ․ Եվրոբարոմետրի հարցման՝ հարցվածներից նրանք, ովքեր համաձայն էին «դուք չեք հավատում որևէ ոգու, Աստծո կամ կյանքի ուժի գոյությանը» պնդմանը, բարձր ցուցանիշներ էին գրանցվել Ֆրանսիայում (40%), Չեխիայում (37%), Շվեդիայում (34%), Նիդեռլանդներում (30%) և Էստոնիայում (29%), միջին ցուցանիշներ՝ Գերմանիայում (27%), Բելգիայում (27%), Մեծ Բրիտանիայում (25%), ցածր ցուցանիշներ՝ Լեհաստանում (5%), Հունաստանում (4%), Կիպրոսում (3%), Մալթայում (2%) և Ռումինիայում (1%), իսկ ընդհանուր ԵՄ-ում՝ 20%[37]։ 2012թ․ խտրականության ուղղութամբ Եվրոբարոմետրի՝ ԵՄ տարածքում կատարած հարցման արդյունքում՝ հարցվածների 16%-ը իրենց համարում են անհավատներ կամ ագնոստիկներ, իսկ 7%-ը՝ աթեիստներ[234]։

Ըստ Պյու հետազոտական կենտրոնի 2012թ․ հարցման՝ ոչ կրոնականները (ներառյալ ագնոստիկները և աթեիստները) կազմել են եվրոպացիների 18%-ը[235]։ Նույն հարցման համաձայն՝ նրանք մեծամասնություն են կազմում եվրոպական ընդամենը երկու երկրում՝ Չեխիա (75%) և Էստոնիա (60%)[235]։

Ասիա

խմբագրել

Կան ևս չորս երկիր, որտեղ ոչ կրոնականները կազմում են բնակչության մեծամասնությունը՝ Հյուսիսային Կորեա (71%), Ճապոնիա (57%), Հոնկոնգ (56%) և Չինաստան (52%)[235]։

Ավստրալիա

խմբագրել

Ավստրալիայի վիճակագրության բյուրոյի համաձայն՝ ավստրալիացիների 30%-ը «չունի կրոն»․ ցուցանիշի մեջ ներառված են նաև աթեիստները[236]։

2013թ․ մարդահամարի արդյունքում պարզվել է, որ նորզելանդացիների 42%-ը հայտնել է, որ կրոն չունի՝ 30%-ով ավելի, քան 1991թ․-ին[237], ընդ որում՝ նրանց մեջ տղամարդկանց թիվը գերազանցում էր։

Ամերիկայի Միացյալ նահանգներ

խմբագրել

Ըստ 2014թ․ Համաշխարհային արժեքների հետազոտության՝ ամերիկացիների 4.4%-ը ներկայացել է աթեիստ[238]։ Այնուամենայնիվ, նույն հարցումը ցույց է տվել, որ ընդհանուր հարցվողների 11.1%-ը «ոչ» է պատասխանել այն հարցին, թե արդյոք հավատում են աստծուն[238]։ 1984թ․ այս նույն ցուցանիշները եղել են համապատասխանաբար 1.1% և 2.2%: Պյու հետազոտական կենտրոնի 2014թ․ զեկույցի համաձայն՝ ԱՄՆ-ի չափահաս բնակչության 3.1%-ը ներկայացել են որպես աթեիստ՝ 1.6%-ով բարձր, քան 2007թ․-ին, իսկ 13.6%-ը՝ ոչ կրոնական[239]։ 2015թ․ ընդհանուր սոցհարցման համաձայն՝ աթեիստների և ագնոստիկների թիվը ԱՄՆ-ում մնացել է համեմատաբար նույնն է մնացել վերջին 23 տարիների ընթացքում՝ 1991թ․ սկսած միայն 2%-ն է ներկայացել աթեիստ և 4%-ը ագնոստիկ և 2014թ․ միայն 3%-ը աթեիստ և 5%-ը ագնոստիկ[240]։

Ոչ կրոնական

խմբագրել

Ամերիկյան ընտանեկան հարցման համաձայն՝ 34%-ը ոչ կրոնական են պարզվել 2017թ․ (23% «մասնավորապես ոչինչ», 6%-ը՝ ագնոստիկ, 5%-ը՝ աթեիստ)[241][242]։ Ըստ Պյու հետազոտական կենտրոնի՝ 2014թ․ ամերիկյան բնակչության 22․8%-ը չունի կրոն՝ ներառյալ աթեիստները (3.1%) և ագնոստիկները (4%)[243]։ Կրոնի հետազոտման հանրային ինստիտուտի կատարած հարցման համաձայն՝ բնակչության 24%-ը ոչ կրոնական են․ աթեիստները և ագնոստիկները միասին կազմում են այս ցուցանիշի մեկ քառորդը[244]։

Արաբական աշխարհ

խմբագրել

Վերջին տարիներին աթեիզմի ցուցանիշները արաբական աշխարհում էականորեն աճել են[245]։ Տարածաշրջանի խոշոր քաղաքներում, ինչպիսին է Կահիրեն, աթեիստները հավաքույթներ են կազմակերպում սրճաններում, ինչպես նաև ակտիվ են սոցիալական կայքերում՝ չնայած բռնապետական կառավարության ճնշումներին[245]։ 2012թ․ Գելլափ Ինթերնեյշնլը պարզել է, որ Սաուդյան Արաբիայի բնակիչների 5%-ը իրենց համարում է «համոզված աթեիստ»[245]։ Այնուամենայնիվ, շատ քիչ երիտասարադներ իրենց ընկերական շրջապատում ունեն աթեիստներ։ Մի ուսումնասիրության համաձայն՝ այդ ցուցանիշը 1% է կազմում Մարոկկոյում, Եգիպտոսում, Սաուդյան Արաբիայում և Հորդանանում, 3-ից 7%՝ ԱՄԷ-ում, Բահրեյնում, Քուվեյթում և Պաղեստինում[246]։ Երբ հարց է ուղղվել, թե արդյոք նրանք տեսել կամ լսել են որոշակի ինֆորմացիա աթեիստների մասին իրենց բնակավայրում, համայնքում կամ շրջապատում, բոլոր երկրները միասին մոտ 3-ից 8%-ն է դրական պատասխան տվել։ Բացառություն է կազմել ԱՄԷ-ն՝ 51% ցուցանիշով[246]։

Կրթություն և բարեկեցություն

խմբագրել

Ուսումնասիրությունները նշում են Ամերիկայում կրթական մակարդակի և աշխարհիկության, այդ թվում՝ աթեիզմի միջև դրական փոխհարաբերությունների մասին[97]։ Համաձայն էվոլյուցիոն հոգեբան Նիգել Բարբերի՝ աթեիզմը ծաղկում է ապրում այն վայրերում, որտեղ մարդիկ իրենց տնտեսապես անվտանգ են զգում, հիմնականում՝ Եվրոպայի ժողովրդավարական երկրներում, քանի որ առավել քիչ անհստակություն կա ապագայի նկատմամբ՝ սոցիալական ապահովության, ավելի լավ առողջապահական ծառայությունների պայմաններում, ինչը հանգեցնում է կյանքի բարձր որակի և կյանքից ավելի շատ սպասելիքների։ Դրան հակառակ՝ թույլ զարգացած երկրներում ըստ էության աթեիստներ չկան[247]։

2008թ․ ուսումնասիրողները եկան այն եզրահանգման, որ մտավոր կարողությունների բարձր մակարդակը Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում բացասականորեն է ազդում կրոնական հավատների տարածման վրա։ 137 երկրների օրինակով ազգային IQ-ի և Աստծո նկատմամբ անհավատության միջև հարաբերությունը կազմել է 0․60[248]։ Նիգել Բարբերը նշում է, որ պատճառը, որ աթեիստները ավելի խելացի են, քան կրոն ունեցողները բացատրվում է սոցիալական, բնապահպանական և բարեկեցության գործոններով, որոնք հանգեցնում են նաև կրոնական հավատի կորստին։ Նա կասկածում էր, որ կրոնը հանգեցնում է հիմարացման, չնայած այն հանգամանքին, որ եղել են մտավոր բարձր կարողություններ ունեցող մարդիկ, որոնք կրոնական են եղել, բայց նա ասում էր, որ հնարավոր է, որ բարձր ինտելեկտը բերում է անհավանական կրոնական հավատալիքների մերժմանը, և, որ բարձր մտավոր կարողությունների և կրոնական հավատալիքների միջև իրավիճակը շատ բարդ է[249]։

2017թ․ հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ի համեմատ կրոնասեր անհատների՝ աթեիստները ավելի բարձր մտավոր հնարավորություններ ունեն և կարծես տարբերությունը կապված չէ սոցիալ-ժողովրդագրական այնպիսի գործոնների հետ, ինչպիսիք են տարիքը, կրթությունը և ծագման երկիրը[250]։

Վերաբերմունք աթեիզմին

խմբագրել

Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ ամբողջ աշխարհում վատ են վերաբերում աթեիստներին։ Ոչ աթեիստները դիտում են աթեսիտներին որպես անբարոյական վարքագիծ դրսևորողների՝ սկսած զանգվածային սպանություններից մինչև ռեստորաններում չվճարելը[251][252][253]։ 2016թ․ Պյուի հետազոտական կենտրոնի արված հայտարարության համաձայն՝ ֆրանսիացիների 15%-ը, ամերիկացիների 45%-ը և ինդոնեզիացիների 99%-ը հավատում են, որ անձը պետք է հավատա աստծուն, որպեսզի համարվի բարոյական։ Պյուն հետագայում նկատեց, որ ԱՄՆ-ի կրոնական հարցումներում աթեիստները և մուսուլմանները ամենացածր վարկանիշն ունեն խոշոր կրոնների մեջ, երբ գնահատում են իրենց վերաբերմունքը այլ կրոնների նկատմամբ[254]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Էդուարդ Բագրատի Աղայան - աստվածամերժություն». www.nayiri.com. Վերցված է 2024 թ․ հունիսի 18-ին.
  2. ↑ «Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Հրաչյա Աճառյանի Անվան Լեզվի Ինստիտուտ - աստվածամերժություն». www.nayiri.com. Վերցված է 2024 թ․ հունիսի 18-ին.
  3. ↑ «Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան - աստվածամերժություն». www.nayiri.com. Վերցված է 2024 թ․ հունիսի 18-ին.
  4. ↑ «Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան - աստվածամերժություն». www.nayiri.com. Վերցված է 2024 թ․ հունիսի 18-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Harvey, Van A. Agnosticism and Atheism, in Flynn 2007, էջ. 35: "The terms ATHEISM and AGNOSTICISM lend themselves to two different definitions. The first takes the privative a both before the Greek theos (divinity) and gnosis (to know) to mean that atheism is simply the absence of belief in the gods and agnosticism is simply lack of knowledge of some specified subject matter. The second definition takes atheism to mean the explicit denial of the existence of gods and agnosticism as the position of someone who, because the existence of gods is unknowable, suspends judgment regarding them ... The first is the more inclusive and recognizes only two alternatives: Either one believes in the gods or one does not. Consequently, there is no third alternative, as those who call themselves agnostics sometimes claim. Insofar as they lack belief, they are really atheists. Moreover, since absence of belief is the cognitive position in which everyone is born, the burden of proof falls on those who advocate religious belief. The proponents of the second definition, by contrast, regard the first definition as too broad because it includes uninformed children along with aggressive and explicit atheists. Consequently, it is unlikely that the public will adopt it."
  6. ↑ 6,0 6,1 Simon Blackburn, ed. (2008). «atheism». The Oxford Dictionary of Philosophy (2008 ed.). Oxford University Press. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին. «Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.»
  7. ↑ Most dictionaries (see the OneLook query for "atheism") first list one of the more narrow definitions.
    • Runes, Dagobert D., ed. (1942). Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library. ISBN 978-0-06-463461-8. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought» – entry by Vergilius Ferm
  8. ↑ «Atheism». OxfordDictionaries.com. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  9. ↑ Nielsen 2013: "Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons ... : for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God ... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers ... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals."
  10. ↑ Edwards 2005: "On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion."
  11. ↑ Rowe 1998: "As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of 'atheism' is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ... an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology."
  12. ↑ J.J.C. Smart. «Atheism and Agnosticism». Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  13. ↑ «Definitions: Atheism». Department of Religious Studies, University of Alabama. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Oxford English Dictionary (2nd ed.). 1989. «Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism»
  15. ↑ «Merriam-Webster Online Dictionary». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «...belief in the existence of a god or gods...»
  16. ↑ Smart, J.J.C. Zalta, Edward N. (ed.). «Atheism and Agnosticism». The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition).
  17. ↑ 17,0 17,1 Drachmann, A.B. (1977) [1922]. Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers. ISBN 978-0-89005-201-3. «Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said átheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, átheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.»
  18. ↑ 18,0 18,1 Whitmarsh, Tim (2016). «8. Atheism on Trial». Battling the Gods: Atheism in the Ancient World. Knopf Doubleday. ISBN 978-0-307-94877-9.
  19. ↑ 19,0 19,1 Wootton, David (1992). «1. New Histories of Atheism». In Hunter, Michael; Wootton, David (eds.). Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822736-6.
  20. ↑ 20,0 20,1 Armstrong, 1999
  21. ↑ Hancock, Ralph (1996). The Legacy of the French Revolution. Lanham, Massachusetts: Rowman and Littlefield Publishers. էջ 22. ISBN 978-0-8476-7842-6. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 30-ին. Extract of page 22
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Various authors. «Logical Arguments for Atheism». The Secular Web Library. Internet Infidels. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  23. ↑ Shook, John R. «Skepticism about the Supernatural» (PDF). Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 Drange, Theodore M. (1996). «The Arguments From Evil and Nonbelief». Secular Web Library. Internet Infidels. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  25. ↑ Stenger 2007, էջեր. 17–18, citing Parsons, Keith M. (1989). God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism. Amherst, New York: Prometheus Books. ISBN 978-0-87975-551-5.
  26. ↑ Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press. p. 376. 0-19-866132-0.
  27. ↑ Fales, Evan. Naturalism and Physicalism, in Martin 2006, էջեր. 122–131 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help).
  28. ↑ Baggini 2003, էջեր. 3–4.
  29. ↑ Zuckerman, Phil (2007). Martin, Michael T (ed.). The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 56. ISBN 978-0-521-60367-6. OL 22379448M. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  30. ↑ «Religiosity and Atheism Index» (PDF). Zurich: WIN/GIA. 2012 թ․ հուլիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 «New Survey Shows the World's Most and Least Religious Places». NPR. 2015 թ․ ապրիլի 13. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 29-ին.
  32. ↑ 32,0 32,1 «Wayback Machine» (PDF). 2017 թ․ նոյեմբերի 14. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 27-ին.
  33. ↑ Keysar, Ariela; Navarro-Rivera, Juhem (2017). «36. A World of Atheism: Global Demographics». In Bullivant, Stephen; Ruse, Michael (eds.). The Oxford Handbook of Atheism. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-964465-0.
  34. ↑ «UK among most secular nations». BBC News. 2004 թ․ փետրվարի 26. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 14-ին.
  35. ↑ «Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2007». Encyclopædia Britannica. 2007. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
    • 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion).
    • 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so.
  36. ↑ «Gallup International Religiosity Index» (PDF). Washington Post. WIN-Gallup International. 2015 թ․ ապրիլ.
  37. ↑ 37,0 37,1 Social values, Science and Technology (PDF). Directorate General Research, European Union. 2010. էջ 207. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  38. ↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911). «Atheism» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն) (11th ed.). Cambridge University Press. «The term as generally used, however, is highly ambiguous. Its meaning varies (a) according to the various definitions of deity, and especially (b) according as it is (i.) deliberately adopted by a thinker as a description of his own theological standpoint, or (ii.) applied by one set of thinkers to their opponents. As to (a), it is obvious that atheism from the standpoint of the Christian is a very different conception as compared with atheism as understood by a Deist, a Positivist, a follower of Euhemerus or Herbert Spencer, or a Buddhist.»
  39. ↑ Martin 1990, էջեր. 467–468 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin1990 (help): "In the popular sense an agnostic neither believes nor disbelieves that God exists, while an atheist disbelieves that God exists. However, this common contrast of agnosticism with atheism will hold only if one assumes that atheism means positive atheism. In the popular sense, agnosticism is compatible with negative atheism. Since negative atheism by definition simply means not holding any concept of God, it is compatible with neither believing nor disbelieving in God."
  40. ↑ Flint 1903, էջեր. 49–51: "The atheist may however be, and not unfrequently is, an agnostic. There is an agnostic atheism or atheistic agnosticism, and the combination of atheism with agnosticism which may be so named is not an uncommon one."
  41. ↑ Holland, Aaron (1882 թ․ ապրիլի 1). Agnosticism, in Flynn 2007, էջ. 34: "It is important to note that this interpretation of agnosticism is compatible with theism or atheism, since it is only asserted that knowledge of God's existence is unattainable."
  42. ↑ 42,0 42,1 Martin 2006, էջ. 2 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help): "But agnosticism is compatible with negative atheism in that agnosticism entails negative atheism. Since agnostics do not believe in God, they are by definition negative atheists. This is not to say that negative atheism entails agnosticism. A negative atheist might disbelieve in God but need not."
  43. ↑ Barker 2008, էջ. 96: "People are invariably surprised to hear me say I am both an atheist and an agnostic, as if this somehow weakens my certainty. I usually reply with a question like, "Well, are you a Republican or an American?" The two words serve different concepts and are not mutually exclusive. Agnosticism addresses knowledge; atheism addresses belief. The agnostic says, "I don't have a knowledge that God exists." The atheist says, "I don't have a belief that God exists." You can say both things at the same time. Some agnostics are atheistic and some are theistic."
  44. ↑ Besant, Annie. Why Should Atheists Be Persecuted?. in Bradlaugh et al. 1884, էջեր. 185–186]: "The Atheist waits for proof of God. Till that proof comes he remains, as his name implies, without God. His mind is open to every new truth, after it has passed the warder Reason at the gate."
  45. ↑ Holyoake, George Jacob (1842). «Mr. Mackintosh's New God». The Oracle of Reason, Or, Philosophy Vindicated. 1 (23): 186. «On the contrary, I, as an Atheist, simply profess that I do not see sufficient reason to believe that there is a god. I do not pretend to know that there is no god. The whole question of god's existence, belief or disbelief, a question of probability or of improbability, not knowledge.»
  46. ↑ Nielsen 2013: "atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable."
  47. ↑ «Atheism». Encyclopædia Britannica Concise. Merriam Webster. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. «Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.»
  48. ↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911). «Atheism» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն) (11th ed.). Cambridge University Press. «But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.»
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Martin, 2006
  50. ↑ «Atheism as rejection of religious beliefs». Encyclopædia Britannica. Vol. 1 (15th ed.). 2011. էջ 666. 0852294735. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  51. ↑ d'Holbach, P.H.T. (1772). Good Sense. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 7-ին.
  52. ↑ Nagel, Ernest (1959). «Philosophical Concepts of Atheism». Basic Beliefs: The Religious Philosophies of Mankind. Sheridan House. «I must begin by stating what sense I am attaching to the word "atheism," and how I am construing the theme of this paper. I shall understand by "atheism" a critique and a denial of the major claims of all varieties of theism.  ... atheism is not to be identified with sheer unbelief, or with disbelief in some particular creed of a religious group. Thus, a child who has received no religious instruction and has never heard about God, is not an atheist – for he is not denying any theistic claims. Similarly in the case of an adult who, if he has withdrawn from the faith of his father without reflection or because of frank indifference to any theological issue, is also not an atheist – for such an adult is not challenging theism and not professing any views on the subject.  ... I propose to examine some philosophic concepts of atheism ...» reprinted in Critiques of God, edited by Peter A. Angeles, Prometheus Books, 1997.
  53. ↑ Oppy, 2018, էջ 4
  54. ↑ 54,0 54,1 Flew 1976, էջեր. 14ff: "In this interpretation an atheist becomes: not someone who positively asserts the non-existence of God; but someone who is simply not a theist. Let us, for future ready reference, introduce the labels 'positive atheist' for the former and 'negative atheist' for the latter."
  55. ↑ Kenny, Anthony (2006). «Why I Am Not an Atheist». What I believe. Continuum. ISBN 978-0-8264-8971-5. «The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism ... a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed.»
  56. ↑ «Why I'm Not an Atheist: The Case for Agnosticism». Huffington Post. 2013 թ․ մայիսի 28. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  57. ↑ O'Brien, Breda (2009 թ․ հուլիսի 7). «Many atheists I know would be certain of a high place in heaven». Irish Times. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  58. ↑ Warner, Matthew (2012 թ․ հունիսի 8). «More faith to be an atheist than a Christian». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  59. ↑ Baggini 2003, էջեր. 30–34. "Who seriously claims we should say 'I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot', or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic'. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don't just suspend judgement."
  60. ↑ Baggini 2003, էջ. 22. "A lack of proof is no grounds for the suspension of belief. This is because when we have a lack of absolute proof we can still have overwhelming evidence or one explanation which is far superior to the alternatives."
  61. ↑ 61,0 61,1 Smart, J.C.C. (2004 թ․ մարտի 9). «Atheism and Agnosticism». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  62. ↑ Dawkins, 2006, էջ 50
  63. ↑ Cudworth, Ralph (1678). The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated.
  64. ↑ See, for example: Pressley, Sue Anne (1996 թ․ սեպտեմբերի 8). «Atheist Group Moves Ahead Without O'Hair». The Washington Post. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  65. ↑ Lowder, Jeffery Jay (1997). «Atheism and Society». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  66. ↑ Harris, 2006, էջ 51
  67. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  68. ↑ Paul Henri Thiry, Baron d'Holbach, System of Nature; or, the Laws of the Moral and Physical World (London, 1797), Vol. 1, p. 25
  69. ↑ Hume 1748, Part III: "If we take in our hand any volume; of divinity or school metaphysics, for instance; let us ask, Does it contain any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames: for it can contain nothing but sophistry and illusion."
  70. ↑ 70,0 70,1 Zdybicka 2005, էջ. 20.
  71. ↑ Drange, Theodore M. (1998). "Atheism, Agnosticism, Noncognitivism". Internet Infidels, Secular Web Library. Retrieved 2007-APR-07.
  72. ↑ Ayer, A. J. (1946). Language, Truth and Logic. Dover. pp. 115–116. In a footnote, Ayer attributes this view to "Professor H.H. Price".
  73. ↑ Zdybicka 2005, էջ. 19.
  74. ↑ Hume, 1779
  75. ↑ V.A. Gunasekara, «The Buddhist Attitude to God». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 2-ին. In the Bhuridatta Jataka, "The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha."
  76. ↑ Feuerbach, Ludwig (1841) The Essence of Christianity
  77. ↑ Walpola Rahula, What the Buddha Taught. Grove Press, 1974. pp. 51–52.
  78. ↑ Bakunin, Michael (1916). «God and the State». New York: Mother Earth Publishing Association. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  79. ↑ The Raelian Foundation (2005). Intelligent Design. էջ 312. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  80. ↑ Johnson, Philip; և այլք: (2005). Claydon, David; և այլք: (eds.). Religious and Non-Religious Spirituality in the Western World ("New Age"). Vol. 2. William Carey Library. էջ 194. ISBN 978-0-87808-364-0. «Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices ... Some are atheists, others are polytheists (several gods exist), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  81. ↑ Matthews, Carol S. (2009). New Religions. Chelsea House Publishers. ISBN 978-0-7910-8096-2. «There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term God is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.»
  82. ↑ Chakravarti, Sitansu (1991). Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass Publ. էջ 65. ISBN 978-81-208-0899-7. «For the thoroughgoing atheist, the path is extremely difficult, if not lonely, for he can not develop any relationship of love with God, nor can he expect any divine help on the long and arduous journey.»
  83. ↑ Pattanaik, Devdutt (2009 թ․ օգոստոսի 18). «63 worthy beings». Mid-day. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 15-ին.
  84. ↑ Muni Nagraj (1986). Āgama and Tripiṭaka: A Comparative Study : a Critical Study of the Jaina and the Buddhist Canonical Literature, Volume 1. Today & Tomorrow's Printers and Publishers. էջ 203. ISBN 978-81-7022-730-4.
  85. ↑ Kedar, Nath Tiwari (1997). Comparative Religion. Motilal Banarsidass. էջ 50. ISBN 978-81-208-0293-3.
  86. ↑ Jacobs, Jonathan D. (2015). «7. The Ineffable, Inconceivable, and Incomprehensible God. Fundamentality and Apophatic Theology». In Kvanvig, Jonathan (ed.). Oxford Studies in Philosophy of Religion. Volume 6. Oxford University Press. էջ 168. ISBN 978-0-19-872233-5.
  87. ↑ Fagenblat, Michael, ed. (2017). Negative Theology as Jewish Modernity. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. էջ 3. ISBN 978-0-253-02504-3.
  88. ↑ Bryson, Michael E. (2016). The Atheist Milton. Abingdon-on-Thames: Routledge. էջ 114. ISBN 978-1-317-04095-8.
  89. ↑ Gleeson, David (2006 թ․ օգոստոսի 10). «Common Misconceptions About Atheists and Atheism». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  90. ↑ Smith 1979, էջ. 275. "Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy."
  91. ↑ Pascal, Blaise (1669). Pensées, II: "The Misery of Man Without God".
  92. ↑ 92,0 92,1 Sartre, 2004, էջ 127
  93. ↑ Sartre, 2001, էջ 45
  94. ↑ Sartre, 2001, էջ 32
  95. ↑ Norris, Pippa; Inglehart, Ronald (2004). Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge University Press.
  96. ↑ Bruce, Steve (2003). Religion and Politics. Cambridge.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  97. ↑ 97,0 97,1 Zuckerman, Phil (2009). «Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions» (PDF). Sociology Compass. 3 (6): 949–971. doi:10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. ISSN 1751-9020. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  98. ↑ «Societies without God are more benevolent». The Guardian. 2010 թ․ սեպտեմբերի 2. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  99. ↑ Wallace, B. Alan Ph.D. (1999 թ․ նոյեմբեր). «Is Buddhism Really Non-Theistic?» (PDF). National Conference of the American Academy of Religion lectures. Boston. էջ 8. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 22-ին."Thus, in light of the theoretical progression from the bhavaºga to the tath›gatagarbha to the primordial wisdom of the absolute space of reality, Buddhism is not so simply non-theistic as it may appear at first glance."
  100. ↑ Winston, Robert, ed. (2004). Human. New York: DK Publishing, Inc. էջ 299. ISBN 978-0-7566-1901-5. «Nonbelief has existed for centuries. For example, Buddhism and Jainism have been called atheistic religions because they do not advocate belief in gods.»
  101. ↑ «Humanistic Judaism». BBC. 2006 թ․ հուլիսի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  102. ↑ Levin, S. (1995 թ․ մայիս). «Jewish Atheism». New Humanist. 110 (2): 13–15.
  103. ↑ «Christian Atheism». BBC. 2006 թ․ մայիսի 17. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  104. ↑ Altizer, Thomas J.J. (1967). The Gospel of Christian Atheism. London: Collins. էջեր 102–103. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  105. ↑ Lyas, Colin (1970 թ․ հունվար). «On the Coherence of Christian Atheism». Philosophy: The Journal of the Royal Institute of Philosophy. 45 (171): 1–19. doi:10.1017/S0031819100009578.
  106. ↑ Smith 1979, էջեր. 21–22
  107. ↑ Chakravarti, Sitansu (1991). Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass Publ. էջ 71. ISBN 978-81-208-0899-7. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one.»
  108. ↑ Slavoj Žižek: Less Than Nothing (2012)
  109. ↑ Alain de Botton: Religion for Atheists (2012)
  110. ↑ Alexander Bard and Jan Söderqvist: The Global Empire (2012)
  111. ↑ Smith 1979, էջ. 275. "Among the many myths associated with religion, none is more widespread [sic] – or more disastrous in its effects — than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god."
  112. ↑ In Dostoevsky's The Brothers Karamazov (Book Eleven: Brother Ivan Fyodorovich, Chapter 4) there is the famous argument that If there is no God, all things are permitted.: "'But what will become of men then?' I asked him, 'without God and immortal life? All things are lawful then, they can do what they like?'"
  113. ↑ For Kant, the presupposition of God, soul, and freedom was a practical concern, for "Morality, by itself, constitutes a system, but happiness does not, unless it is distributed in exact proportion to morality. This, however, is possible in an intelligible world only under a wise author and ruler. Reason compels us to admit such a ruler, together with life in such a world, which we must consider as future life, or else all moral laws are to be considered as idle dreams ..." (Critique of Pure Reason, A811).
  114. ↑ Baggini 2003, էջ. 38
  115. ↑ Human Rights, Virtue, and the Common Good. Rowman & Littlefield. 1996. ISBN 978-0-8476-8279-9. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «That problem was brought home to us with dazzling clarity by Nietzsche, who had reflected more deeply than any of his contemporaries on the implications of godlessness and come to the conclusion that a fatal contradiction lay at the heart of modern theological enterprise: it thought that Christian morality, which it wished to preserve, was independent of Christian dogma, which it rejected. This, in Nietzsche's mind, was an absurdity. It amounted to nothing less than dismissing the architect while trying to keep the building or getting rid of the lawgiver while claiming the protection of the law.»
  116. ↑ The Blackwell Companion to Natural Theology. Wiley-Blackwell. 2009 թ․ մայիսի 11. ISBN 978-1-4051-7657-6. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzsche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzsche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts".»
  117. ↑ Victorian Subjects. Duke University Press. 1991. ISBN 978-0-8223-1110-2. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.»
  118. ↑ Moore, G.E. (1903). Principia Ethica. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  119. ↑ Susan Neiman (2006 թ․ նոյեմբերի 6). Beyond Belief Session 6 (Conference). Salk Institute, La Jolla, California: The Science Network.
  120. ↑ Baggini 2003, էջ. 40
  121. ↑ Baggini 2003, էջ. 43
  122. ↑ 101 Ethical Dilemmas, 2nd edition, by Cohen, M., Routledge 2007, pp 184–185. (Cohen notes particularly that Plato and Aristotle produced arguments in favour of slavery.)
  123. ↑ Political Philosophy from Plato to Mao, by Cohen, M, Second edition 2008
  124. ↑ Harris 2005 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFHarris2005 (help), Harris 2006 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFHarris2006 (help), Dawkins 2006, Hitchens 2007, Russell 1957
  125. ↑ Marx, K. 1976. Introduction to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right. Collected Works, v. 3. New York.
  126. ↑ Martin Amis(2003). Koba the Dread; London: Vintage Books; 978-0-09-943802-1; pp. 30–31.
  127. ↑ Harris, 2006a
  128. ↑ Moreira-almeida, A.; Neto, F.; Koenig, H.G. (2006). «Religiousness and mental health: a review». Revista Brasileira de Psiquiatria. 28 (3): 242–250. doi:10.1590/S1516-44462006005000006. PMID 16924349.
  129. ↑ See for example: Kahoe, R.D. (1977 թ․ հունիս). «Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship». Journal for the Scientific Study of Religion. 16 (2): 179–182. doi:10.2307/1385749. JSTOR 1385749. Also see: Altemeyer, Bob; Hunsberger, Bruce (1992). «Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice». International Journal for the Psychology of Religion. 2 (2): 113–133. doi:10.1207/s15327582ijpr0202_5.
  130. ↑ Harris, Sam (2005). «An Atheist Manifesto». Truthdig. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree.»
  131. ↑ Feinberg, John S.; Feinberg, Paul D. (2010). Ethics for a Brave New World. Stand To Reason. ISBN 978-1-58134-712-8. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. «Over a half century ago, while I was still a child, I recall hearing a number of old people offer the following explanation for the great disasters that had befallen Russia: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.' Since then I have spent well-nigh 50 years working on the history of our revolution; in the process I have read hundreds of books, collected hundreds of personal testimonies, and have already contributed eight volumes of my own toward the effort of clearing away the rubble left by that upheaval. But if I were asked today to formulate as concisely as possible the main cause of the ruinous revolution that swallowed up some 60 million of our people, I could not put it more accurately than to repeat: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.'»
  132. ↑ D'Souza, Dinesh. «Answering Atheist's Arguments». Catholic Education Resource Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  133. ↑ Dawkins, 2006, էջ 291
  134. ↑ 10 myths and 10 truths about Atheism Sam Harris
  135. ↑ The word αθεοι—in any of its forms—appears nowhere else in the Septuagint or the New Testament. Robertson, A.T. (1960) [1932]. «Ephesians: Chapter 2». Word Pictures in the New Testament. Broadman Press. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul's words in Ro 1:18–32.»
  136. ↑ «atheist». American Heritage Dictionary of the English Language. 2009. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  137. ↑ Martiall, John (1566). A Replie to Mr Calfhills Blasphemous Answer Made Against the Treatise of the Cross. English recusant literature, 1558–1640. Vol. 203. Louvain. էջ 49.
  138. ↑ Rendered as Atheistes: Golding, Arthur (1571). The Psalmes of David and others, with J. Calvin's commentaries. էջեր Ep. Ded. 3. «The Atheistes which say..there is no God.» Translated from Latin.
  139. ↑ Hanmer, Meredith (1577). The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. էջ 63. OCLC 55193813. «The opinion which they conceaue of you, to be Atheists, or godlesse men.»
  140. ↑ 140,0 140,1 Merriam-Webster Online:Atheism, Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին, «First Known Use: 1546»
  141. ↑ 141,0 141,1 Rendered as Athisme: de Mornay, Philippe (1581). A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels [De la vérite de la religion chréstienne (1581, Paris)]. Translated from French to English by Arthur Golding & Philip Sidney and published in London, 1587. «Athisme, that is to say, vtter godlesnes.»
  142. ↑ Vergil, Polydore (c. 1534). English history. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «Godd would not longe suffer this impietie, or rather atheonisme.»
  143. ↑ The Oxford English Dictionary also records an earlier, irregular formation, atheonism, dated from about 1534. The later and now obsolete words athean and atheal are dated to 1611 and 1612 respectively. prep. by J.A. Simpson ... (1989). The Oxford English Dictionary (Second ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-861186-8.
  144. ↑ Burton, Robert (1621). deist. Part III, section IV. II. i. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. «Cousin-germans to these men are many of our great Philosophers and Deists» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  145. ↑ Martin, Edward (1662). «Five Letters». His opinion concerning the difference between the Church of England and Geneva [etc.] London. էջ 45. «To have said my office..twice a day..among Rebels, Theists, Atheists, Philologers, Wits, Masters of Reason, Puritanes [etc.].»
  146. ↑ Bailey, Nathan (1675). An universal etymological English dictionary.
  147. ↑ "Secondly, that nothing out of nothing, in the sense of the atheistic objectors, viz. that nothing, which once was not, could by any power whatsoever be brought into being, is absolutely false; and that, if it were true, it would make no more against theism than it does against atheism ..." Cudworth, Ralph. The true intellectual system of the universe. 1678. Chapter V Section II p. 73
  148. ↑ In part because of its wide use in monotheistic Western society, atheism is usually described as "disbelief in God", rather than more generally as "disbelief in deities". A clear distinction is rarely drawn in modern writings between these two definitions, but some archaic uses of atheism encompassed only disbelief in the singular God, not in polytheistic deities. It is on this basis that the obsolete term adevism was coined in the late 19th century to describe an absence of belief in plural deities.
  149. ↑ Pandian (1996). India, that is, sidd. Allied Publishers. էջ 64. ISBN 978-81-7023-561-3. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  150. ↑ Dasgupta, Surendranath (1992). A history of Indian philosophy, Volume 1. Motilal Banarsidass Publ. էջ 258. ISBN 978-81-208-0412-8.
  151. ↑ Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore. A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249. 0-691-01958-4.
  152. ↑ Satischandra Chatterjee and Dhirendramohan Datta. An Introduction to Indian Philosophy. Eighth Reprint Edition. (University of Calcutta: 1984). p. 55.
  153. ↑ Joshi, L.R. (1966). «A New Interpretation of Indian Atheism». Philosophy East and West. 16 (3/4): 189–206. doi:10.2307/1397540. JSTOR 1397540.
  154. ↑ 154,00 154,01 154,02 154,03 154,04 154,05 154,06 154,07 154,08 154,09 Burkert, Walter (1985). Greek Religion. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 311–317. ISBN 978-0-674-36281-9.
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 155,3 155,4 Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity, in Martin 2006, էջեր. 14–19 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help)
  156. ↑ Baggini 2003, էջեր. 73–74. "Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment."
  157. ↑ 157,0 157,1 157,2 157,3 157,4 157,5 Mulsow, Martin (2010). «Atheism». In Grafton, Anthony; Most, Glenn W.; Settis, Salvatore (eds.). The Classical Tradition. Cambridge, Massachusetts and London: The Belknap Press of Harvard University Press. էջեր 96–97. ISBN 978-0-674-03572-0.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 158,3 Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City: Sterling. էջ 209. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  159. ↑ 159,0 159,1 159,2 159,3 159,4 159,5 159,6 159,7 Winiarczyk, Marek (2016). Diagoras of Melos: A Contribution to the History of Ancient Atheism. Translated by Zbirohowski-Kościa, Witold. Berlin: Walther de Gruyter. էջեր 61–68. ISBN 978-3-11-044765-1.
  160. ↑ Solmsen, Friedrich (1942). Plato's Theology. Cornell University Press. p. 25.
  161. ↑ 161,0 161,1 ... nullos esse omnino Diagoras et Theodorus Cyrenaicus ... Cicero, Marcus Tullius: De natura deorum. Comments and English text by Richard D. McKirahan. Thomas Library, Bryn Mawr College, 1997, p. 3. 0-929524-89-6
  162. ↑ Woodruff, P.; Smith, N.D. (2000). Reason and Religion in Socratic Philosophy. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-535092-0.
  163. ↑ Kahn, Charles (1997). «Greek Religion and Philosophy in the Sisyphus Fragment». Phronesis. 42 (3): 247. JSTOR 4182561.
  164. ↑ Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity, in Martin 2006, էջեր. 12–13 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help)
  165. ↑ Brickhouse, Thomas C.; Smith, Nicholas D. (2004). Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge. էջ 112. ISBN 978-0-415-15681-3. In particular, he argues that the claim he is a complete atheist contradicts the other part of the indictment, that he introduced "new divinities".
  166. ↑ Fragments of Euhemerus' work in Ennius' Latin translation have been preserved in Patristic writings (e.g. by Lactantius and Eusebius of Caesarea), which all rely on earlier fragments in Diodorus 5,41–46 & 6.1. Testimonies, especially in the context of polemical criticism, are found e.g. in Callimachus, Hymn to Zeus 8.
  167. ↑ Plutarch, Moralia—Isis and Osiris 23
  168. ↑ 168,0 168,1 168,2 168,3 «Epicurus (Stanford Encyclopedia of Philosophy)». Plato.stanford.edu. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  169. ↑ Hickson, Michael W. (2014). «A Brief History of Problems of Evil». In McBrayer, Justin P.; Howard-Snyder, Daniel (eds.). The Blackwell Companion to The Problem of Evil. Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell. էջեր 26–27. ISBN 978-1-118-60797-8.
  170. ↑ Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, ii
  171. ↑ Cicero, Lucullus, 121. in Reale, G., A History of Ancient Philosophy. SUNY Press. (1985).
  172. ↑ 172,0 172,1 Stein, Gordon (Ed.) (1980). "The History of Freethought and Atheism Արխիվացված 30 Սեպտեմբեր 2007 Wayback Machine". An Anthology of Atheism and Rationalism. New York: Prometheus. Retrieved 2007-APR-03.
  173. ↑ Կաղապար:Cite CE1913
  174. ↑ Ferguson, Everett (1993). Backgrounds of Early Christianity (second ed.). Grand Rapids, Michgan: William B. Eerdmans Publishing Company. էջեր 556–561. ISBN 978-0-8028-0669-7.
  175. ↑ 175,0 175,1 Sherwin-White, A.N. (1964 թ․ ապրիլ). «Why Were the Early Christians Persecuted? – An Amendment». Past and Present (27): 23–27. JSTOR 649759.
  176. ↑ 176,0 176,1 Maycock, A.L. and Ronald Knox (2003). Inquisition from Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study(չաշխատող հղում). 0-7661-7290-2.
  177. ↑ Reynold Alleyne Nicholson, 1962, A Literary History of the Arabs, p. 318. Routledge
  178. ↑ Freethought Traditions in the Islamic World Արխիվացված 14 Փետրվար 2012 Wayback Machine by Fred Whitehead; also quoted in Cyril Glasse, (2001), The New Encyclopedia of Islam, p. 278. Rowman Altamira.
  179. ↑ Al-Zandaqa Wal Zanadiqa, by Mohammad Abd-El Hamid Al-Hamad, first edition 1999, Dar Al-Taliaa Al-Jadida, Syria (Arabic)
  180. ↑ 180,0 180,1 Zdybicka 2005, էջ. 4
  181. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 388
  182. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 343
  183. ↑ «Online Etymology Dictionary». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  184. ↑ Winfried Schröder, in: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. See also Rececca Moore, The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), calling Knutzen "the first open advocate of a modern atheist perspective" online here Արխիվացված 2012-03-30 Wayback Machine
  185. ↑ «Michel Onfray on Jean Meslier». William Paterson University. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  186. ↑ d'Holbach, P.H.T. (1770). The System of Nature. Vol. 2. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 7-ին.
  187. ↑ Jeremy Waldron (2002). God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought; Cambridge, p. 217
  188. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; pp. 390–391
  189. ↑ «Reflections on the Revolution in France». adelaide.edu.au. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  190. ↑ Ray, Matthew Alun (2003). Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-3456-0. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  191. ↑ Law, Stephen (2011). Humanism. A Very Short Introduction. Oxford University Press. էջ 23. ISBN 978-0-19-955364-8.
  192. ↑ Holyoake, G.J. (1896). The Origin and Nature of Secularism. Showing that where Freethought Commonly Ends Secularism Begins. London: Watts. էջեր 41ff.
  193. ↑ Overall, Christine (2006). «Feminism and Atheism». The Cambridge Companion to Atheism. ISBN 978-1-139-82739-3. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին. in Martin 2006, էջեր. 233–246 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help)
  194. ↑ Richard Pipes; Russia under the Bolshevik Regime; The Harvill Press; 1994; pp. 339–340
  195. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 494
  196. ↑ Rowan Callick; Party Time – Who Runs China and How; Black Inc; 2013; p. 112.
  197. ↑ «White Paper—Freedom of Religious Belief in China». Embassy of the People's Republic of China in the United States of America. 1997 թ․ հոկտեմբեր. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  198. ↑ «International Religious Freedom Report 2007 — China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau)». U.S.Department of State. 2007. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  199. ↑ Geoffrey Blainey (2011). A Short History of Christianity; Viking; p. 543
  200. ↑ Madsen, Richard (2014). «Religion Under Communism». In Smith, S.A. (ed.). The Oxford Handbook of the History of Communism. Oxford University Press. էջ 588. ISBN 978-0-19-960205-6.
  201. ↑ Blackford, R.; Schüklenk, U. (2013). «Myth 27 Many Atrocities Have Been Committed in the Name of Atheism». 50 great myths about atheism. John Wiley & Sons. էջ 88. ISBN 978-0-470-67404-8.
  202. ↑ Zdybicka 2005, էջ. 16
  203. ↑ Michael, S.M. (1999). «Dalit Visions of a Just Society». In Michael, S. M. (ed.). Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers. էջեր 31–33. ISBN 978-1-55587-697-5.
  204. ↑ "He who created god was a fool, he who spreads his name is a scoundrel, and he who worships him is a barbarian." Hiorth, Finngeir (1996). "Atheism in South India". International Humanist and Ethical Union, International Humanist News. Retrieved 2013-11-21
  205. ↑ Martin, Douglas (2006 թ․ օգոստոսի 26). «Vashti McCollum, 93, Plaintiff In a Landmark Religion Suit – Obituary». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  206. ↑ Jurinski, James (2004). Religion on Trial. Walnut Creek, California: AltraMira Press. էջ 48. ISBN 978-0-7591-0601-7. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 23-ին.
  207. ↑ Time Magazine cover online. 8 April 1966. Retrieved 2013-11-21.
  208. ↑ "Toward a Hidden God". Time Magazine online. 8 April 1966. Retrieved 2007-04-17.
  209. ↑ Erickson, Doug (2010 թ․ փետրվարի 25). «The atheists' calling the Madison-based Freedom From Religion Foundation is taking its latest battle to the U.S. Supreme court. It's a milestone for the often-vilified but financially strong group, which has seen its membership grow to an all-time high». Wisconsin State Journal. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 30-ին.
  210. ↑ Erickson, Doug (2007 թ․ փետրվարի 25). «The Atheists' Calling». Wisconsin State Journal. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  211. ↑ "Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning'." 2006-07-18. The Pew Forum on Religion and Public Life. Retrieved 2013-11-21.
  212. ↑ Paul, Gregory; Zuckerman, Phil (2007). «Why the Gods Are Not Winning». Edge. 209. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  213. ↑ Landsberg 2010
  214. ↑ «Women in Secularism». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  215. ↑ «Secular Woman:About». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  216. ↑ «A Timeline of the Sexual Harassment Accusations». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  217. ↑ «Blaghag: Atheism+». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  218. ↑ «How I unwittingly infiltrated the boys club, why it's time for a new wave of atheism». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  219. ↑ «About Atheism+». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  220. ↑ «First atheist monument on government property unveiled». Alligator News. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  221. ↑ «Atheists unveil monument in Florida and promise to build 50 more». Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  222. ↑ Hooper, Simon. «The rise of the New Atheists». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 16-ին.
  223. ↑ Gribbin, Alice (2011 թ․ դեկտեմբերի 22). «Preview: The Four Horsemen of New Atheism reunited». New Statesman. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 13-ին.
  224. ↑ 224,0 224,1 Stenger, 2009
  225. ↑ Garfield, Alan E. «Finding Shared Values in a Diverse Society: Lessons From the Intelligent Design Controversy» (PDF). Vermont Law Review. 33 Book 2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  226. ↑ «Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  227. ↑ Huxley, Andrew (2002). Religion, Law and Tradition: Comparative Studies in Religious Law. Routledge. էջ 120. ISBN 978-0-7007-1689-0. OL 7763963M. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  228. ↑ 228,0 228,1 «Religion: Year in Review 2010: Worldwide Adherents of All Religions». Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  229. ↑ Կաղապար:Cite
  230. ↑ Joas, Hans; Wiegandt, Klaus, eds. (2010). Secularization and the World Religions. Liverpool University Press. էջ 122 (footnote 1). ISBN 978-1-84631-187-1. OL 25285702M. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 18-ին.
  231. ↑ «WIN-Gallup International "Religiosity and Atheism Index" reveals atheists are a small minority in the early years of 21st century». 2012 թ․ օգոստոսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  232. ↑ «Global Index of Religion and Atheism» (PDF). Gallup – Red C. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  233. ↑ «Special Eurobarometer: Biotechnology» (PDF). 2010 թ․ հոկտեմբեր. էջ 381. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  234. ↑ «Discrimination in the EU in 2012» (PDF), Special Eurobarometer, 383, European Union: European Commission, էջ 233, 2012, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ դեկտեմբերի 2-ին, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 14-ին The question asked was "Do you consider yourself to be...?", with a card showing: Catholic, Orthodox, Protestant, Other Christian, Jewish, Muslim, Sikh, Buddhist, Hindu, Atheist, and non-believer/agnostic. Space was given for Other (Spontaneous) and DK. Jewish, Sikh, Buddhist, Hindu did not reach the 1% threshold.
  235. ↑ 235,0 235,1 235,2 «Religiously Unaffiliated». Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 2012 թ․ դեկտեմբերի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  236. ↑ «Religion In Australia». Australian Bureau of Statistics. 2017 թ․ հունիսի 27. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 27-ին.
  237. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  238. ↑ 238,0 238,1 «WVS Database». World Values Survey. Institute for Comparative Survey Research. 2015 թ․ մարտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  239. ↑ America’s Changing Religious Landscape, Pew Research Center, 12 May 2015.
  240. ↑ Hout, Michael; Smith, Tom (2015 թ․ մարտ). «Fewer Americans Affiliate with Organized Religions, Belief and Practice Unchanged: Key Findings from the 2014 General Social Survey» (PDF). General Social Survey. NORC.
  241. ↑ «'Nones' are now the biggest religious group in the US – with families torn on priorities». www.christiantoday.com (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  242. ↑ «DN American Family Survey 2017». DeseretNews.com (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  243. ↑ «America's Changing Religious Landscape». Pew Research Center: Religion & Public Life. 2015 թ․ մայիսի 12.
  244. ↑ «America's Changing Religious Identity». PRRI (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  245. ↑ 245,0 245,1 245,2 «The rise of Arab atheism». Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 8-ին.
  246. ↑ 246,0 246,1 Muslim Millennial Attitudes on Religion and Religious Leadership, Arab World, Tabah Foundation, Abu Dhabi, 2016
  247. ↑ Nigel Barber (2010). Why Atheism Will Replace Religion. Psychology Today. Retrieved 2013-05-22.
  248. ↑ Lynn, Richard; Harvey, John; Nyborg, Helmuth (2009). «Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations». Intelligence. 37: 11–15. doi:10.1016/j.intell.2008.03.004. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 25-ին.
  249. ↑ Barber, Nigel (2010 թ․ մայիսի 4). «The Real Reason Atheists Have Higher IQs: Is Atheism a Sign of Intelligence?». Psychology Today.
  250. ↑ Daws, Richard E.; Hampshire, Adam (2017 թ․ դեկտեմբերի 19). «The Negative Relationship between Reasoning and Religiosity Is Underpinned by a Bias for Intuitive Responses Specifically When Intuition and Logic Are in Conflict». Frontiers in Psychology. 8: 2191. doi:10.3389/fpsyg.2017.02191. PMC 5742220. PMID 29312057.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  251. ↑ Carey, Benedict (2017 թ․ օգոստոսի 7). «The Serial Killer Test: Biases Against Atheists Emerge in Study». The New York Times. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 23-ին.
  252. ↑ Paris, Agence France-Presse in (2017 թ․ օգոստոսի 7). «Atheists tend to be seen as immoral – even by other atheists: study». the Guardian. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 23-ին.
  253. ↑ Gervais, Will M.; Xygalatas, Dimitris; McKay, Ryan T.; van Elk, Michiel; Buchtel, Emma E.; Aveyard, Mark; Schiavone, Sarah R.; Dar-Nimrod, Ilan; Svedholm-Häkkinen, Annika M.; Riekki, Tapani; Klocová, Eva Kundtová; Ramsay, Jonathan E.; Bulbulia, Joseph (2017 թ․ օգոստոսի 7). «Global evidence of extreme intuitive moral prejudice against atheists» (Submitted manuscript). Nature Human Behaviour. 1 (8): 0151. doi:10.1038/s41562-017-0151.
  254. ↑ «10 facts about atheists». Pew Research Center. 2016 թ․ հունիսի 1. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 23-ին.

Գրականություն

խմբագրել

Այլ գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աթեիզմ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 128)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աթեիզմ&oldid=10058870» էջից