Jump to content

Ռևմատոիդ արթրիտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ռևմատոիդ արթրիտ
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Հիվանդության ախտանշաններոսկրամկանային երկրորդային քրոնիկական ցավ
Վնասում էՀոդ, Ձուսպաթաղանթ, թոքեր, Թոքամիզ, պերիկարդ, երիկամ, մաշկ և sclera?
Բժշկական մասնագիտությունռևմատոլոգիա և Իմունոլոգիա
 Rheumatoid arthritis Վիքիպահեստում

Ռևմատոիդ արթրիտ (ՌԱ) երկարաժամկետ աուտոիմուն հիվանդություն, որն առաջին հերթին ախտահարում է հոդերը[1]։ Դրանք դառնում են տաք, այտուցված և ցավոտ[1]։ Ցավն ու կարկամությունը հանգստի ընթացքում ավելի են արտահայտվում[1]։ Ավելի հաճախ պրոցեսում դաստակն ու մատերն են ընդգրկվում և հատկանշական է, որ հոդերն երկու կողմից հավասարաչափ են ընդգրկվում[1]։ Հիվանդությունը մարմնի տարբեր մասերը ևս կարող է ախտահարել[1]։ Դա կարող է արտահայտվել էրիթրոցիտների քանակի նվազմամբ, թոքերի և սրտի ախտահարումով[2]։ Տենդ ու էներգիայի նվազում ևս կարող է լինել[1]։ Հաճախ ախտանիշները շաբաթների և ամիսների ընթացքում են ի հայտ գալիս[3]։

Քանի դեռ ՌԱ–ի պատճառը հստակ հայտնի չէ, կարծիք կա, որ այն ներառում է ժառանգական ու միջավայրային գործոնները[1]։ ՌԱ-ի հիմքում ընկած է հոդերի վրա իմունային համակարգի հարձակման մեխանիզմը[1]։ Դա հոդապարկի բորբոքման է բերում[1]։ ՌԱ-ը նաև ոսկրներն ու աճառներն է ախտահարում։ Ախտորոշումն ախտանիշների հիման վրա է իրականացվում[3]։ Ճառագայթային և լաբորատոր հետազոտությունները կարող են նմանատիպ ախտանիշներ ունեցող այլ հիվանդությունները հաստատել կամ բացառել[1]։ Այդ հիվանդություններից են Համակարգային կարմիր գայլախտը, պսորատիկ արթրիտը և ֆիբրոմիալգիան[3]։

Բուժման նպատակը ցավի անցկացումը, բորբոքման նվազեցումն ու մարդու ինքնազգացողության բարելավումն է[4]։ Դրան կարող են նպաստել բալանսավորված հանգիստն ու վարժությունները, շինաներն ու բրեկեյտները և այլ օժանդակ միջոցներ[1]։ Հաճախ օգտագործվում են ստերոիդները, ՈՍՀԲԴ–ները, ցավի դեմ կիրառվող դեղորայքը[1]։ Այնպիսի Բազիսային հակաբորբոքային պրեպարատներ (DMARD), ինչպիսիք են հիդրոքսիքլորոխինն ու մետոտրեքսատը կարող են կիրառվել հիվանդության դանդաղ պրոգրես ունենալու համար[1]։ Կենսաբանական Բազիսային հակաբորբոքային պրեպարատները կարող են օգտագործվել այն դեպքում, երբ բուժման մյուս մեթոդներն արդյունավետ չեն[5]։ Այնուամենայնիվ, դրանք կարող են ավելի արտահայտված կողմնակի ազդեցություններ ունենալ[6]։ Որոշ դեպքերում հոդերի վրա իրականացվող վիրահատական միջամտությունները՝ վերականգնում, դրանց արհեստականորեն անշարժացումը կամ արթրոպլաստիկան կարող են օգտակար լինել[1]։ Շատ այընտրանքային բուժման մեթոդներ, սակայն ապացուցված չեն[7][8]։

2015 թվականի տվյալներով ՌԱ-ով հիվանդ են մոտ 24.5 միլիոն մարդ[9]։ Զարգացող աշխարհի հասուն մարդկանց 0.5-1%-ի, նույնն է, թե 100.000-ից 5-50-ի մոտ, ամեն տարի ՌԱ է զարգանում[10]։ Միջին տարիքի կանայք 2.5 անգամ ավելի հաճախ են հիավանդանում, քան տղամարդիկ[1]։ 2013 թվականին գրանցվել է 38.000 մահ այն դեպքում, երբ 1990 թվականին այն կազմել է 28.000 դեպք[11]։ ՌԱ–ն 1800 թվականին Փարիզում առաջին անգամ բժիշկ Ավգաուստին Հակոբ Լանդրե-Բեուվիսն (1772–1840թթ․) է նկարագրել[12]։ Ռևմատոիդ արթրիտ տերմինը հունարենից թարգմանաբար վնասված և այտուցված կապաններ է նշանակում[13]։

Նշաններ և ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–ն առաջին հերթին կապաններն է ախտահարում, սակայն 15.20% դեպքերում այլ օրգանները ևս կարող են ախտահարվել[14]։ ՌԱ-ի հետ ասոցացված են սրտանոթային հիվանդությունները, օստեոպորոզը, թոքերի ինտերստիցիալ հիվանդությունը, ինֆեկցիաները, քաղցկեղը, հոգնածության զգացումը, հոգեկան որոշ խնդիրներ և անաշխատունակությունը[15]։

Հոդեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոդաբորբը ներառում է ձուսպաթաղանթների բորբոքումը։ Հոդերը այտուցված, փափուկ ու տաք են դառնում, իսկ կարկամությունը սահմանափակում է շարժումները։ ժամանակի ընթացքում ախտահարվում են մի քանի հոդեր՝ պոլիարթրիտ։ Շատ հաճախ պրոցեսում ներառվում են ձեռքերի, ոտնաթաթերի և պարանոցային շրջանի փոքր հոդերը, ինչպես նաև այնպիսի մեծ հոդեր, ինչպիսիք ուսի ու ծնկան հոդերն են[16]։ Սինովիտը կարող է բերել անշարժացմամբ ուղեկցվող հյուսվածքների սպիացման և հոդամակերեսների էրոզիայի, որի հետևանքով դեֆորմացիա ու ֆունկցիայի նվազում է առաջանում[3]։

ՌԱ-ն ընթանում է բորբոքմանը բնորոշ նշաններով և այդ դեպքում դիտվում են հոդերի այտուց, տաքություն, կարկամություն՝ վաղ առավոտյան արթնանալիս կամ երկարատև ֆիզիկական անշարժությունից հետո։ Աճող վաղորդյան կարկամությունը հիվանդության բնորոշ առանձնահատկությունն է և սովորաբար տևում է մի ժամից ավելի։ Հիվանդության սկզբնական շրջանում նուրբ շարժումները կարող են մեղմել ցավը։ Այս ախտանիշները օգնում են ՌԱ–ը տարբերակել կապանների այնպիսի ոչ բորբոքայինային խնդիրներից, ինչպիսին օստեոարթրիտն է։ Ոչ բորբոքային ծագման արթրիտների դեպքում բորբոքման նշաններն ու վաղորդյան կարկամությունը նվազ բնորոշ են։ ՌԱ–ային ասոցացված ցավը բորբոքման տեղում է առաջանում և այն բույթով ոչ թե նեյրոպաթիկ, այլ նոցիցեպտիվ է[17]։ Հոդերը հաճախ բավականին սիմետրիկ ձևով են ախտահարվում, չնայած դա սպեցիֆիկ չէ, քանի որ սկզբում կարող է ասիմետրիկ լինել[16]:։

Հիվանդության խորացման հետ մեկտեղ բորբոքային ակտիվությունը ջլերի սպիացման և էրոզիայի, հոդերի կազմաքանդման է տանում, որը սահմանափակում է շարժումների ծավալն ու դեֆորմացիայի հանգեցնում։ Մատները՝ կախված նրանից, թե առավելապես ո՞ր կապաններն են ախտահարվում, կարող են ցանկացած դեֆորմացիա ընդունել։ Սպեցիֆիկ դեֆորմացիաները, որոնք լինում են նաև օստեոարթրիտի դեպքում, ներառում են ուլնար դեվիացիան, կոճակի դեֆորմացիան (նաև կոճակի անցքի դեֆորմացիա)՝ ձեռքերի մոտակա միջֆալանգային հոդի գերծալում և հեռակա միջֆալանգային հոդի գերտարածում, կարապի վզի դեֆորմացիա՝ մոտակա միջֆալանգային կապանի գերտարածում և հեռակա միջֆալանգային կապանի գերծալում և Z–ձև բթամատ։ Z–ձև բթամատը կամ Z–ձև դեֆորմացիան կազմվում է միջֆալանգային կապանի գերտարածումով, ֆիքսված ծալումով ու նախադաստակաֆալագային հոդի մասնակի դիսլոկացիայով և բթամատին Z տառին նման տեսք է տալիս:1098։ Կարող է նախագարշապարի 2–րդ մատի դեֆորմացիա դիտվել։ Հոդերի դեֆորմացիան վատագույն դեպքում հաշմանդամության է բերում, հայտնի է որպես arthritis mutilans[18]։

Մաշկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռևմատոիդ հանգույցները, որոնք երբեմն մաշկում են տեղակայվում, հոդային համակարգից դուրս գտնվող ամենաընդհանուր ախտահարումն են և հանդիպում են հիվանդների 30%–ի մոտ[19]։ Այն բորբոքային ռեակցիայի տեսակ է, որը ախտաբանների շրջանում հայտնի է որպես «նեկրոզացվող գրանուլեմա»։ Հանգույցների առաջացման սկզբնական ախտաբանական պրոցեսը հայտնի չէ, սակայն մինչև կառուցվածքային առանձնահատկությունների ի հայտ գալը կարող է ըստ էության սինովիտի հետ նույնացվել։ Հանգույցը ֆիբրինոիդ մեռուկով կենտրոնական մաս ունի ու կարող է պատռվել և համանման է ախտահարված սինովյալ տարածությունում հայտնաբերված ֆիբրինով հարուստ մեռուկային նյութի։ Շրջակա նեկրոզը մակրոֆագերի և ֆիբրոբլաստների շերտ է, որը համապատասխանում է սինովիումի ներքին թաղանթին և շարակցահյուսվածքային մանժետ, որը բաղկացած է լիմֆոցիտների և պլազմատիկ բջիջների խմբերից, որն էլ ենթաինտիմալ շրջանին է համապատասխան։ Տիպիկ ռևմատոիդ հանգույցի տրամագիծը կարող է մի քանի միլիմետրից մինչև մի քանի սանտիմետր լինել և հայտնաբերվում է ոսկորների արտացցվածքներում, արմունկի և նախագարշապարի կամ այլ տեղամասերում, որոնք կրկնվող մեխանիկական սթրեսների են ենթարկվում։ Հանգույցները կոռելյացվում են դրական ՌԳ–ի (Ռևմատոիդ գործոն) տիտրի, հակացիտրուլինացված պեպտիդի, և սուր էրոզիվ արթրիտի հետ։ Հազվադեպ, սրանք կարող են տեղակայվել ներքին օրգաններում, մարմնի տարբեր մասերում։

Անոթաբորբերի մի քանի ձևեր հանդիպում են ՌԱ–յի դեպքում, բայց հաճախ դիտվում են, երբ հիվանդությունը երկարատև և չբուժված է։ Ավեի հաճախ ներառված են միջին ու մանր տրամաչափի անոթները։ Ռևմատոիդ վասկուլիտներն, այդպիսով կարող են ներկայանալ մաշկի խոցոտմամբ և նյարդի վասկուլիտիկ ինֆարկտով, որը հայտնի է որպես mononeuritis multiplex[20]։

Այլ, ծայրահեղ հազվագյուտ դեպքերում մաշկի հետ կապված խնդիրեները ներառում են գանգրենոզ պիոդերման, Սվիթի համախտանիշը, դեղորայքային ռեակցիաները, հանգուցացոր էրիթեման, բլթային պաննիկուլիտը, մատների մաշկի ատրոֆիան, ափային էրիթեման և մաշկի փխրունությունը (հաճախ կորտիկոստերոիդների օգտագործման հետևանքով ավելի են վատանում)։

Դիֆուզ կետային ալոպեցիան ավելի հաճախ է հանդիպում Ռևմատոիդ արթրիտով հիվանդ մարդկանց մոտ։ ՌԱ–ն նույնպես ավելի հաճախ հանդիպում է այն մարդկանց մոտ ովքեր ունեն կետային ալոպեցիայով հիվանդ հարազատներ[21]։

Թոքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոքերի ֆիբրոզը ռևմատոիդ արթրիտի բարդություն է։ Այն օրինակ՝ մեթոտրեքսատով և լեֆլյունոմիդով բուժման հազվագյուտ, բայց քաջածանոթ հետևանք է։ Կապլանի համախտանիշի դեպքում ՌԱ–յով հիվանդների մոտ թոքերում հանգույցներ և ածուխի փոշու հավելյալ ազդեցություն է նկարագրվում։ էքսուդատիվ պլևրալ արտահոսքը ևս կապված է ՌԱ–յի հետ[22][23]։

Սիրտ և արյունատար անոթներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են աթերոսկլերոզի, իսկ միոկարդի ինֆարկտի (սրտային նոպա) ու կաթվածի ռիսկը զգալիորեն ավելանում է[24][25][26]։ Ծագող

այլ հնարավոր բարդությունները ներառում են պերիկարդիտը, էնդոկարդիտը, ձախ փորոքային անբավարարությունը, վալվուլիտը և ֆիբրոզը[27]։ ՌԱ ունեցող շատ մարդիկ չեն կրում կրծքավանդակի այն ցավը, որը նրանք զգում են անգինայի կամ միոկարդի ինֆարկտի դեպքում։ Սրտանոթային ռիսկը նվազեցնելու համար կարևոր է ՌԱ–յի հետևանքով առաջացած բորբոքման օպտիմալ հսկողություն պահպանել, որը կարող է ներառվել սրտանոթային ռիսկի առաջացման մեջ և կատարել վարժանքներ ու օգտագործել դեղորայք՝ համապատասխանաբար մեղմելու կարդիովասկուլյար այնպիսի ռիսկի գործոններ, ինչպիսիք արյան լիպիդներն ու ճնշումն են։ ՌԱ–ն բուժող բժիշկները հակաբորբոքային դեղորայք նշանակելիս սրտանոթային ռիսկի նկատմաբ պետք է զգույշ լինեն և դա հաշվի առնելով նշանակեն ասպիրինի ցածր դոզաներ, եթե իհարկե ստամոքսաղիքային էֆեկտները տանելի են[27]։

Արյուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սակավարյունությունը արյան բջիջների ամենաընդհանուր անոմալիան է, որը կարող է առաջանալ ամենատարբեր մեխանիզմներով։ ՌԱ–յի հետևանքով առաջացած քրոնիկ բորբոքումը բերում է հեպսիդինի աճող մակարդդակի, որը բերում է քրոնիկ հիվանդության անեմիայի, որտեղ երկաթը վատ է ներծծվում ու նաև հափշտակվում է մակրոֆագերի կողմից։ Արյան կարմիր բջջները նորմալ չափի և գույնի են՝ նորմոցիտիկ, նորմոքրոմիկ։ Արյան սպիտակ բջիջների ցածր քանակը սովորաբար հանդիպում է Ֆելտիի համախտանիշով անձանց մոտ, ովքեր ունեն նաև մեծացած լյարդ ու փայծախ։ Նեյտրոպենիայի մեխանիզմը կոմպլեքսային է։ Թրոմբոցիտների բարձր քանակը հանդիպում է, երբ բորբոքումն անվերահսկելի է դառնում։

Այլ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիկամներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիկամային ամիլոդոզը կարող է չբուժված քրիոնիկ հիվանդության հետևանքով հանդիպել[28]։ Պենիցիլամինով և ոսկու աղերով բուժումը թաղանթային նեյրոպաթիայի հայտնի պատճառ են։

Աչքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աչքերը կարող են ուղղակիորեն ախտահարվել էպիսկլերիտի և սկլերիտի ձևով, որոնք ծանր լինելու դեպքում հազվադեպ կարող են պրոգրեսիվել՝ բերելով պերֆորացվող սկլերոմալացիայի։ Խիստ հազվագյուտ անուղղակի էֆեկտը keratoconjunctivitis sicca–ն է, որն արցունքագեղձերում և թքագեղձերում լիմֆոցիտների ինֆիլտրացիայի հետևանք է, ուղեկցվում է աչքերի և բերանի չորությամբ։ Ծանր դեպքերում, եղջերաթաղանթի չորությունը կարող է բերել կերատիտի և տեսողության կորստի։ Խիստ չորության դեպքում կատարվող կանխարգելիչ բուժման այնպիսի չափանիշ, ինչպիսին արտասվաքթային ծորանով արգելափակումն է՝ կարևոր է։

Լյարդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–յով մարդկանց մոտ լյարդային խնդիրները կարող են հիմնական հիվանդության պրոցեսի կամ հիվանդության բուժման համար կիրառվող դեղորայքի հետևանք լինել[29]։ Համատեղ գոյություն ունեցող լյարդի աուտոիմուն հիվանդությունները, ինչպես առաջնային բիլիար ցիռոզը կամ աուտոիմուն հեպատիտն են, նույպես կարող են խնդիրեր առաջացնել[29]։

Նյարդաբանական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարող են ծայրամասային նեյրոպաթիան և mononeuritis multiplex –ը հանդիպել։ Ամենաընդհանուր խնդիրը դաստակի թունելի սինդրոմն է, որն առաջանում է դաստակի շուրջ զարգացած այտուցի հետևանքով՝ միջնակ նյարդի ճնշումից։ Ողնաշարի ռևմատոիդ հիվանդությունը կարող է բերել միելոպաթիայի։ Ատամնաձև ելունի էրոզիայի և/կամ պարանոցային շրջանի լայնական կապանների՝ գանգի հետ կապակցման հետևանքով կարող է ատլանտոաքսիալ հոդի ենթահոդախախտում հանդիպել։ Էրոզիայի հետևանքով ողների վերին հատվածները կարող են միմյանց նկատմամբ սահել և ճնշել ողնուղեղը։ Շարժումների սահմանափակմանն ի սկզբանե անհրաժեշտ հետևողականություն չցուցաբերելու դեպքում կվադրիպլեգիա կամ նույնիսկ մահվան ելք կարող է լինել[30]։

Կառուցվածքային ախտանշաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կառուցվածքային ախտանշանները ներառում են հոգնածությունը, ցածր աստիճանի տենդը, դիսկոմֆորտը, ախորժակի կորուստը և քաշի կորուստը, որոնք ակտիվ ՌԱ–յով հիվանդ մարդկանց ընդհանուր համակարգային դրսևորևմներ են։

Ոսկրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղային օստեոպորոզ հանդիպում է վնասված հոդերի շրջանում։ Կարծիք կա, որ այն մասնակիորեն բորբոքային ցիտոկիններն են առաջացնում։ Ավելի ընդհանուր է այն, որ օստեոպորոզին հավանաբար նպաստում են անշարժությունը, ցիտոկինների համակարգային էֆեկտները, ոսկրածուծում դրանց տեղային արտադրությունն ու կորտիկոստերոիդային թերապիան։

Քաղցկեղ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիմֆոմայի առաջացման հավանականությունն աճում է, չնայած դա ընդհանուր չէ և ասոցացվում է քրոնիկ բորբոքման, ոչ թե ՌԱ–յի հետ[31][32]։

Ատամներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուրջատամնաբորբն ու ատամների կորուստը շատ տարածված են ՌԱ–յով հիվանդների շրջանում[33]։

Ռիսկի գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–ն համակարգային (ընդգրկում է ողջ մարմինը) աուտոիմուն հիվանդություն է։ Որոշ ժառանգական և միջավայրային գործոններ ազդում են ՌԱ–յի առաջացման ռիսկի վրա։

Ժառանգական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–յի ընտանեկան պատմությունը մոտավորապես 3-5 անգամ ավելացնում է ՌԱ ռիսկը և, ինչպես 2016 թ․–ին գնահատվեց ժառաժառանգականությունը կարող է 40-65 % դեպքերում շճաբանորեն դրական ՌԱ–յի դեպքում հանդիպել, սակայն միայն 20% դեպքերում՝ շճաբանորեն բացասական ՌԱ–յի դեպքում[10]։ ՌԱ–ն խիստ ասոցացվում է հյուսվածահամատեղելիության գլխավոր համալիրի ՀԳՀ HLA-DR4 հակածնին, որը գլխավոր ժառանգական գործոնն է, և, որի հարաբերակա հավանականությունը կախված էթնիկ խմբից փոփոխվում է։ Ամբողջական գենոմի ասոցացիաների հետազոտությունը ուսունասիրում է մեկ նուկլեոտիդային պոլիմորֆիզմը, որն ունի ՌԱ–յին ասոցացված շուրջ հարյուր գեն, որոնցից շատերը ներառում են HLA համակարգը մասնավորապես HLA-DRB1, որը հսկում է սեփական ու օտար մոլեկուլների ճանաչումը օրինակ՝ CD28 և CD40, ցիտոկինների ազդանշանումը, լիմֆոցիտների ընկալիչների ակտիվացման շեմը օրինակ՝ PTPN22 և իմուն համակարգի սկզբնական գործարկումը կարծես թե ավելի քիչ ազդեցություն ունի քան HLA մուտացիաները[10]։

Միաջավայրային

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունեն էպիգենետիկ և միջավայրային ռիսկի գործոններ[10][34]։ Կովկասյան պոպուլյացիայում ծխելը հաստատված ռիսկի գործոն է, որը մասնավորապես տղամարդկանց, թունդ ծխողների և շճաբանորեն դրական ՌԱ ունեցող մարդկանց մոտ ի տարբերություն չծխողների՝ հավանականությունը բարձրացնում է 3 անգամ[35]։ Ալկոհոլի չափավոր օգտագործումը կարող է պաշտպանական ազդեցություն ունենալ[36]։

Սիլիկահողի ազդեցությունը ևս կապված է ՌԱ–յի հետ[37]։

Բացասական տվյալներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ վարակային գործոնը հաստատապես կապված է ՌԱ–յին, որևէ վկայություն չկա, որը ցույց կտա հիվանդության վարակային բնույթը[38], բայցևայնպես շուրջատամանաբորբային հիվանդությունը կապվում է ՌԱ–յին[10]։

Որոշ բացասական տվյաներ ենթադրում են, որ կամ գործարկող պատճառն է փոփոխվում կամ այն պատահականորեն հայտնվելով բերում է իմուն պատասխանի։

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–ն նախ սկսվում է աուտոիմունայնության բերող կայուն բջջային ակտվիացիայով և հոդերում ու նաև մյուս օրգաններում իմուն կոմպլեքսների գոյացմամբ։ Հիվանդության սկզբնական տեղակայումը սինովյալ թաղանթում է, որն այտուցվում և լցվում է իմունային բջիջներով։ ՌԱ–յի առաջադիմման երեք փուլերն են՝ սկզբնական (ոչ սպեցիֆիկ բորբոքման հետևանք), բորբոքման ուժեղացման (T բջիջների ակտիվացման հետևանք) և քրոնիկ բորբոքման փուլ, երբ ցիտոկինների, IL–1–ի, ՈՒՆԳ ալյֆա–յի և IL–6–ի ազդեցության հետևանքով հուսվածքները վնասվում են[18]։

Ոչ սպեցիֆիկ վնասում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն գործոնները, որոնք մի անգամ բերում են նորմալ իմուն պատասխանի, հետո կայուն և քրոնիկական են դառնում։ Դրանք ժառանգական խանգարումներ են, որոնք փոփոխում են հարմարողական իմունային պատասխանը[10]։ ժառանգական գործոններին միջավայրային գործոններն են միանում, մասնավորապես՝ ծխախոտի օգտագործումը, որը հաստատված ռիսկի գործոն է[35][39]։

Միջավայրային և հորմոնալ մի շարք գործոններով (ներառյալ հիվանդության սկիզբը ծննդաբերությունից և հորմոնալ դեղամիջոցների կիրառումից հետո) կարող է բացատրվել կանանց մոտ ՌԱ–յի զարգացման բարձր ռիսկը։ Հավանականությունն աճում է, քանի որ բացասական հետադարձ մեխանիզմները, որոնք նորմայում տոլերանտություն են պահպանում, որոշակի հակածնների հակասում են դրական հետադարձ մեխանիզմով, ինչպս օրինակ՝ IgG Fc–ն կապվում է ռևամատոիդ գործոնի կողմից և ցիտրուլինացված ֆիբրինոգենը կապվում է ցիտրուլինացված պեպտիդի նկատմամբ հակամարմինների կողմից (ACPA–հակացիտրուլինացված պրոտեինների հակամարմին)։ B բջիջների արտադրած իմուն համալիրների հավանական դերի մասին քննարկումները և T բջիջների արտադրուկների՝ բորբոքման մեջ ներառումը շարունակվում է 30 տարի, բայց սրանցից ոչ մեկը բորբոքման տեղում անհրաժեշտ չի։ IgGFc նկատմամբ հակամարմիները (հայտնի, որպես ռևմատոիդ գործոններ) և ACPA–ն 80% սպեցիֆիկություն ունեն ախտորոշման համար[40]։ Ինչպես մյուս աուտոիմուն հիվանդությունների, այնպես էլ ՌԱ–յի դեպքում հիվանդներն ունեն ոչ նորմալ գլիկոլիզացված հակամարմիններ, որոնք համարվում է, որ նպաստում են հոդերի բորբոքմանը[41]։

Բորբոքման ուժեղացումը ձուսպապարկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ գեներալիզացված ոչ նորմալ իմուն պատասխանը կայուն է դառնում, որը մինչև որևէ ախտանշանի ի հայտ գալը կարող է մի քանի տարի տևել, պլազմատիկ բջիջները՝ B բջիջներից ծագելով արտադրում են մեծաքանակ IgG և IgM դասի ռևմատոիդ գործոններ և ACPA։ Սրանք Fc ընկալչի միջոցով ակտիվացնում են մակրոֆագերին, որն էլ ՌԱ–յի ինտենսիվ բորբոքման մաս է կազմում[42]։ Fc ընկալիչների ու ինքնառեակտիվ հակամարմնի կապումը միջնորդավորված է հակամարմնի N–գլիկանով, որը փոփոխվել է, որպեսզի բորբոքումը խթանվի[41]։

Սա նպաստում է հոդերում տեղային բորբոքմային պրոցեսին։ Հատկապես բորբոքվում է ձուսպապարկը՝ այտուցվում է, անոթները լայնանում են (վազոդիլատացիա) և լցվում ակտիվացած T բջիջներով (հիմնականում՝ CD4–ով՝ միկրոսկոպիկ հանգուցային ագրեգատներում և CD8–ով՝ միկրոսկոպիկ դիֆուզ ինֆիլտրատներում)։ Ինչպես անտիգեն ներկայացնող բջիջները, սինովյալ մակրոֆագերը և դենտրիդային բջիջները ևս գործում են MHC դասի II մոլեկուլների էքսպրեսիայով, որը հաստատում է հյուսվածքի վրա իմուն ռեակցիայի ազդեցությունը։

Քրոնիկ բորբոքում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիվանդությունը պրոգրեսիվում է սինովյալ թաղանթի եզրերով գրանուլյացիոն հյուսվածքի ձևավորումով, էքստենսիվ անոթագոյացմամբ պաննուսի առաջացումով և ֆերմենտներով, որոնք հյուսվածքների վնասում են առաջացնում[43]։ Սինովյալ թաղանթի հաստացումը, աճառների ու ոսկրերի քայքայումը և հոդերի վիճակը վատթարանում է աճող կալպրոտեկտինի մակարդակի հետ, որն էլ որպես բիոմարկեր է ծառայում[44]։

Ցիտոկիններն ու քեմոկինները գրավում և կապաններում կուտակում են իմուն բջիջները, այսիքն՝ ակտիվացած T և B բջիջներին, ակտիվացած ֆիբրոբլաստներից առաջացած մոնոցիտներին և մակրոֆագերին[10][45]։ Դրանք RANKL և RANK միջոցով ազդանշան ստանալով, ի վերջո օտեոկլաստների պրոդուկցիա են առաջացնում։

Ուռուցքի մեռուկացնող ալֆա գործոնը (ՈՒՆԳ–ալյֆա) մեծ դեր ունի։ Մի քանի տեսություններ գոյություն ունեն, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես է անջատվում այն։ TNF‐α–ն պրոբորբոքային ցիտոկին է, որը բորոբոքային պատասխանի առաջացման գործում առանցքային դեր ունի։ Եթե TNF–ի արտադրությունը B բջիջներն են թողարկում՝ ռևմատոիդ գործոնով կամ ACPA պարունակող իմուն համալիրներով իմունագլոբուլինային Fc ընկալիչների ակտիվացման միջոցով, ապա ՌԱ–ն կարող է որպես 3–րդ տիպի գերզգայնության ռեակցիա ընդունվել[46][47]։ 1999 թ․–ի տվյալներով, եթե ՈՒՆԳ–ի արտադրութունը գործարկում են T բջիջների արտադրած[48] նյութերը՝ ինտերլեյկին–17, այն կարող է ավելի 4–րդ տիպի գերզգայունությանը մոտ լինել, չնայած այդ տերմինաբանությունը կարող է հնացած լինել։

Չնայած թվում է, որ ՈՒՆԳ–ն դոմինանտ քիմիական միջնորդանյութն է, մյուս ցիտոկինները ևս ներառված են բորբոքային պրոցեսում, որովհետև ՈՒՆԳ–ի արգելափակումը բոլոր հյուսվածքներին չէ, որ օգտակար է, մասնավորապես՝ թոքերի հիվանդություններն ու հանգույցների վիճակը կարող են վատթարանալ։ ԻԼ-1–ի, ԻԼ-15–ի և ԻԼ-6–ի արգելափակումը բարերար ազդեցություն ունի։ ԻԼ-17–ը կարող է կարեևոր լինել[49]։

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոդում սինովիալ հեղուկի հայտնաբեում՝բորբոքային հոդաբորբով

Ձեռքերի և ոտնաթաթերի ռենտգեն զննում կատարվում է, երբ հոդերը ախտահարվում են։ Հիվանդության վաղ էտապում այն հոդի շրջանում կարող է օստեոպենիա ցույց տալ՝ փափուկ հյուսվածքեների այտուց և հոդային ճեղքի նեղացում։ Հիվանդության զարգացման հետ մեկտեղ կարող է ոսկրերի էրոզիա և ենթահոդախախտում դիտվել։ Բժշկական մյուս պատկերող տեխնիկաները ևս ( օրինակ՝մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն (ՄՌՏ), ուլտրաձայնային հետազոտություն) կարելի է անցկացնել[18][50]։

Ուլտրասոնոգրաֆիայի տեխնիկակական ձեռքբերումները ինչպես բարձր հաճախականության տվիչները 10 մհց կամ ավելի բարելավվել են ուլտրաձայնային պատկերների տարածական լուծումները՝սովորական ռենգենոգրաֆիայից ավելի քան 20%–ով ավելի տեսանելի դարձնելով էրոզիան։ Գունավոր և իմպուլս Դոպլեր ուլտրաձայնային հետազոտությունները կիրառվում են սինովիալ բորբոքումը գնահատելու համար, կարող են նաև ցույց տալ ակտիվ սինովիտի անոթային նշանները։ ՌԱ–յի վաղ շրջանից սկսած սա կարևորվում է, քանի որ սինովիումն առաջնինն է ախտահարվում, ուստի սինովիտը հոդի ապագա վնասման համար լավագույն կանխատեսելի ցուցանիշն է[51]։

Closeup of bone erosions in rheumatoid arthritis.[52]

Արյան հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ կլինիկորեն ՌԱ է կասկածվում, բժիշկը կարող է ռևմատոիդ գործոնը (ՌԳ) և հակացիտրուլինացված պրոտեինի հակամարմինները (ACPA–ն հաշվվում է որպես հակա–CCP հակամարմիններ)[53]։ 75-85% դեպքերում այն դրական է, բայց բացասական ՌԳ–ն կամ հակա–CCP հակամարմինները չեն բացառում հազվադեպ հանդիպող այսպես կոչված շճաբանորեն բացասական արթրիտը, որն առկա է ՌԱ–յով հիվանդների 15-25%–ի մոտ[54]։ Հիվանդության առաջին տարում, ռևմատոիդ գործոնն ավելի հավանական է, որ բացասական կլինի, սակայն ժամանակի ընթացքում շճաբանորեն դրական կդառնա։ ՌԳ–ն ոչ սպեցիֆիկ հակամարմին է և հանդիպում է առողջ մարդկանց 10%–ի մոտ ու այլ քրոնիկ ինֆեկցիաների՝ Հեպատիտ C և քրոնիկ աուտոիմուն հիվանդությունների դեպքում (Շյոգրենի համախտանիշի, Համակարգային կարմիր գայլախտի)։ Հետևաբար այս թեստը ՌԱ–յի համար սպեցիֆիկ չէ[18]։

Նոր շճաբանական թեստերը ստուգում են հակացիտրուլինացված սպիտակուցի հակամարմինները (հակա–CCP ACPAներ)։ Այս թեստերը դրական են 61-75% դեպքերում, սակայն սպեցիֆիկությունը շուրջ 95% է[55]։ Մինչ ախտանշանների ի հայտ գալը ինչպես ՌԳ–ները, այնպես էլ ACPA–ները արյան քննությամբ կարող են հայտնաբերվել[18]։

ACPA–յի ամենատարածված կլինիկական թեստը հակացիկլիկ ցիտրուլինացված պեպտիդի (հակա–CCP) իմունոֆերմենտային անալիզն է։ Բուժման ժամանակ իրագործվող շճաբանական թեստը 2008 թ․–ի ՌԱ–յի վաղ հայտնաբերման համար միավորեց ՌԳ–ի և ՀԱԿԱ–MCV–յի հայտնաբերումը՝ 72% զգայունությամբ և 99.7% սպեցիֆիկությամբ[56]։

Արյան մյուս թեստերը (էրիթրոցիտների նստեցման արագությունը, C–ռեակտիվ սպիտակուցը, արյան բջիջների քանակը, երիկամների գործառույթը, լյարդի ֆերմենտները) և որոշ իմունոլոգիական թստեր (օրինակ՝ հակակորիզային հակամարմին/ANA) սովորաբար անցկացվում են հոդաբորբի մյուս պատճառները տարբերակելու համար։ Անալիզում ֆերիտինի բարձր քանակը կարող է հեմոքրոմատոզի մասին վկայել, ՌԱ–յին նմանակել կամ Սթիլի հիվանդության նշան լինել կամ շճաբանորեն այն կարող է բացասական լինել, ինչպես սովորաբար յուվենիլ ռևմատոիդ արթրիտի դեպքում է լինում։

Դասակարգման չափորոշիչներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թ․–ին Ռևմատոլոգիայի ամերիկյան քոլեջն (ՌԱՔ) ու Ռևմատիզմի Եվրոպայի լիգան (ՌԵվԼ) ՌԱ դասակարգման չափորոշիչներ են ներկայացրել[57]։

Նոր չափորոշիչները բնույթով ոչ թե ախտորոշիչ, այլ ուղղակի դասակարգային են և թույլ են տալիս ճանաչել հիվանդությունը, որ քրոնիզացիայի զարգացման հավանականությունը բարձր է[18]։ Այնուամենայնիվ, 6 կամ ավելի միավորի դեպքում միանշանակ ՌԱ է ախտորոշվում։

Ըստ նոր դասակարգային չափանիշների՝ 1987 թ․–ին ՌԱՔ–ի ընդունած չափանիշները «հին» են և վաղ ախտորոշման համար են հարմարեցված։ «Նոր» չափանիշները ՌԱՔ–ը և ՌԵվլ–ը համատեղ են հրապարակել՝ սանդղակն ընդգրկում է 0–10 բալ։ Ախտորոշման մեջ չորս չափորոշիչներ են ներառված[57]։․

Նոր չափանիշները հարմարված են ՌԱ–յի ընթացքին, ախտորոշման ընթացիկ հաջողություններին և բուժմանը։ «Նոր» չափանիշներով շճաբանական ու աուտոիմուն ախտորոշումը մեծ դեր ունեն (ACPA–յի հայտնաբերումը հիվանդությունը վաղը շրջանում՝ մինչև հոդերի կազմաքանդումը, ախտորոշելու համար սպեցիֆիկ թեստ է)։ Հոդերի կազմաքանդումը տեսանելի է ճառագայթային պատկերների վրա, որը 1987 թ․–ին ՌԱՔ–ի հիմնական ախտորոշման չափանիշներից էր[58]։ Այս չափանիշն այլևս չի համապատասխանում ներկայիս չափանիշներին, քանի որ այն ընդամենը վնասման տեսակ է, որից բուժման ժամանակ պետք է խուսափել։

Կլինիկական պրակտիկայում հետևյալ չափանիշներն են կիրառվում։

Տարբերակիչ ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մի քանի այլ բժշկական վիճակներ կարող են ՌԱ–յին նման լինել, ուստի ախտորոշման ժամանակ դրանք տարբերակելու անհրաժեշտություն է առաջանում[59][60]․

  • Բյուրեղ– միջնորդավորված պոդագրա և պսևդոպոդագրա – սովորաբար որոշակի հոդեր (ծնկան, կրնկային) է ներագրավում և տարակուսանքի դեպքում կարելի է հոդային հեղուկի ասպիրացիայով տարբերակել։ Կարմրությունը, պրոցեսում հոդերի ասիմետրիկ ընդգրկումը, ցավը գիշերային ժամերին են լինում և սկսվելիս տևում են մինչև մեկ ժամ
  • Օստեոարթրիտ – ախտահարված հոդերի ռենտգեն հետազոտությամբ, արյան անալիզով, հիվանդների տարիքով է տարբերվում, ցավը՝ մինչև մեկ ժամ տևողություն ու ասիմետրիկ ընդգրկում ունի, ուժեղանում է շարժումներ կատարելիս
  • Համակարգային կարմիր գայլախտ (ՀԿԳ) – տարբերակվում է կլինիկական յուրահատուկ ախտանշաններով և արյան անալիզով՝ երկշղթա ԴՆԹ–ի նկատմամբ հակամարմիններ ենք հայտնաբերում
  • Պսորիատիկ արթրիտի տեսակներից մեկից, որը ՌԱ–յին է հիշեցնում– եղունգների փոփոխություն, մաշկային ախտանշաններ
  • Լայմի հիվանդությունն առաջացնում է էրոզիվ հոդաբորբ և կարող է նմանվել ՌԱ–յին – տարբերակում ենք արյան անալիզով։ էնդեմիկ տարածքներում է լինում։
  • Ռեակտիվ արթրիտ նախկինում՝ Ռեյտերի հիվանդություն – ասիմետրիկ ձևով ախտահարում է կրնկային, սրբոսկրազստային հոդերը և ոտքի մեծ հոդերը։ Դա սովորաբար ասոցացվում է ուրետրիտի, կոնյուկտիվիտի, իրիտի, այտային անցավ խողի և բլենոռեային կերատոդերմային։
  • Աքսիալ սպոնդիլոարթրիտ՝ ներառում է անկիլոզացնող սպոնդիլիտը – այն ներգրավում է ողնաշարը, չնայած այս վիճակի հետևում ՌԱ–յի նմանվող սիմետրիկորեն տեղակայված փոքր հոդային պոլիարթրիտ կարող է հանդիպել
  • Հեպատիտ C – Փոքր հոդերի սիմետրիկ ընդգրկում՝ պոլիարթրիտի ձևով։ Այն ՌԳ–ի նկատմամբ աուտոանտիգենների առաջացման կարող է բերել։

Ավելի հազվադեպ հանդիպող պատճառները սովորաբար տարբեր են լինում, բայց, այնուամենայնիվ կարող են փոքր հոդերի ցավ առաջացնել․

  • Սարկոիդոզը, ամիլոիդոզը և Ուիփլի հիվանդությունը նույպես կարող են նմանվել ՌԱ–յին։
  • Հեմոքրոմատոզը կարող է ձեռքի հոդերի բորբոքում առաջացնել։
  • Սուր ռևմատիկ տենդը հոդերի ընդգրկման միգրատոր բնույթով կարող է տարբերակվել և ենթադրվող ստրեպտոկոկային վարակի մասին վկայել։
  • Բակտերիալ արթրիտը (օրինակ՝ Streptococcus կողմից հարուցված) սովորաբար ասիմետրիկ է, մինչդեռ ՌԱ–ն սիմետրիկորեն է ախտահարում։
  • Գոնոկոկալ արթրիտը (բակտերիալ արթրիտ) նույնպես սկզբնական շրջանում միգրատոր է և կարող է դաստակների ու գարշապարի ջլերը ներառել։

Երբեմն հոդաբորբը չի տարբերակվում օրինակ՝ երբ վերոնշյալ չափանիշներից որևէ մեկը դրական չէ, նույնիսկ եթե ձուսպապարկաբորբ է առկա և ուլտրաձայնային հետազոտությամբ այն պատկերվում է։

ՌԱ զարգացման մոնիթորինգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիվանդության ռեմիսիայի մոնիթորինգի համար շատ եղանակներ կարող են կիրառվել։

ՀԱՄ28

28 հոդերի Հիվանդության ակտիվության միավորը լայնորեն օգտագործվում է ՌԱ–յի ակտիվությունը և բուժման արդյունավետությունը գնահատելու համար։ Ներգրավված հոդերն են մոտակա միջֆալանգային (10), նախադաստակֆալանգային հոդեր (10), դասատակներ (2), արմունկներ (2), ուսեր (2) և ծնկներ (2)։ Այս հոդերը զննելիս ինչպես փափկությունն (TEN28), այնպես էլ այտուցը (SW28) հաշվի են առնում։ Վերջին 7 օրվա ՌԱ ակտիվությունը էրիթրոցիտների նստեցման արագությամբ(էՆԱ) և սուբյեկտիվ գնահատոմամբ (ՍԳ) է հաշվարկվում՝ 0–100 միավորով – 0 միավորի դեպքում ակտիվություն չկա, իսկ 100 միավորի դեպքում՝ ակտիվության բարձր հավանականություն կա։ ՀԱՄ28–ն այս պարամետրերով այսպես է հաշվարկվում[61]․

Սրանից՝ ախտահարվածների մոտ հիվանդության ակտիվությունը դասակարգվում է, ինչպես նշվածում[61]։

ՀԱՄ28 ՀԱՄ28–ի նվազումն սկզբնական չափից
> 1.2 > 0.6 և ≤ 1.2 ≤ 0.6
≤ 3.2 ինակտիվ Բարելավումը՝ լավ Բարելավումը՝ չափավոր Բարելավում չկա
> 3.2 և ≤ 5.1 չափավոր Բարելավումը՝ չափավոր Բարելավումը՝ չափավոր Բարելավում չկա
> 5.1 Շատ ակտիվ Բարելավումը՝ չափավոր Բարելավում չկա

Սակայն այն միշտ ցույց չի տալիս բուժման էֆեկտը[62]։ Միակ գլխավոր սահմանափակումն այն է, որ կարող է ցածր աստիճանի սինովիտը բաց թողնվել[63]։

Այլ

ՌԱ–յի ռեմիսիայի մոնիթորինգի համար կիրառվող միավորներից են՝ Ռևմատոլոգիայի ամերիկյան քոլեջի/Ռևմատիզմի Եվրոպայի լիգայի՝ ՌԱ–յի ռեմիսիայի կանխատեսումային սահմանումը, Հիվանդության ակտիվության պարզեցված ինդեքսը (ՀԱՊԻ) և Հիվանդության ակտիվության կլինիկական ինդեքսը (ՀԱԿԻ)[64]։ Որոշ միավորներ հիվանդը ինքը կարող է հաշվարկել առանց բուժաշխատողի մասնակցության (օրինակ՝ Առողջության գնահատման հաշմանդամության հարցաշարը)[65]։

Կանխարգելում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի ռիսկի գործոնների նվազեցումից այլ կանխարգելիչ միջոցառումներ հայտնի չեն[66]։

Վարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–յի վերջնական բուժում չկա, սակայն, այնուամենայնիվ առկա բուժական միջոցառումները կարող են բարելավել ախտանշանները և դանդաղեցնել հիվանդության զարգացումը։ ՌԱ–յի՝ վաղ ու ագրեսիվորեն սկսվելու դեպքում հիվանդությունը փոփոխող բուժումն ամենալավ արդյունքն ունի[67]։

Բուժման նպատակը ախտանշանների՝ ցավի, այտուցի նվազեցումը, ոսկրերի դեֆորմացիայի կանխարգելումը (օրինակ՝ ռենտգենով տեսանելի ոսկրերի էրոզիա), առօրյա գործունեության պահպանումն է[68]։ Սա առաջին հերթին վերաբերում է Բազիսային հակաբորբոքային պրեպարատներին, ցավի դեմ կարող են ալգետիկներ օգտագործվել[4]։ ՌԱ–ն պետք է բուժվի առնվազն մեկ սպեցիֆիկ հակառևմատիկ դեղով[69]։ Ցավի դեմ խորհուրդ չի տրվում բենզոդիազեպիններ կիրառել (ինչպես օրինակ՝ դիազեպամ), քանի որ այն առանձնապես չի օգնում և կիրառումը մեծ ռիսկերի հետ է կապված[70]։

Կենսակերպ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանոնավոր ֆիզիկական վարժանքները և ապահով, և օգտակար են մկանային ուժն ու ընդհանուր ֆիզիկական գործունեությունը պահպանելու համար[71]։ Հաստակ չէ, թե դիետիկ սնունդը որևէ բարերար արդյունք թողնում արդյո՞ք[72]։ Ֆիզիկական ակտիվությունն օգտակար է ՌԱ ունեցող այն մարդկանց համար, ովքեր հոգնածություն ունեն։ Օկուպացիոն թերապիան կամ էրգոթերապիան (նպատակը՝ ֆիզիկական և մտավոր խնդիրներ ունեցող անձանց կենսական և առօրյա խնդիրները բարելավելը, նրանց զբաղվածության մեջ ներգրավելը, հետագա հիվանդությունները կանխելը և նրանց՝ հասարակության մեջ ինտեգրումն է) դրական դեր ունի ֆունկցիանալ կարողությունները բարելավելու գործում[73]։

Հիվանդությունը փոփոխող ագենտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազիսային հակառևմատիկ դեղորայքը (ԲՀՊ) ՌԱ–յի առաջին գծի բուժումն է[69]։ Այն տարբեր դեղերի հավաքածու է, որը ըստ այդ բաղադրիչների կիրառման է խմբավորված։ Դրանք հիվանդության ախտանիշները և մասնավորապես՝ հոդերի վնասումը նվազեցնելու, դրանց ֆունկցիոնալ կարողությունները բարելավելու համար են[69]։ Բազիսային հակաբորբոքային պրեպարատներով բուժումը պետք է հիվանդության վաղ շրջանում սկսել և որպես արդյունք՝ ախտադադարի (ռեմիսիա) ընթացքում հիվանդների մոտավորապես կեսի մոտ դրական արդյունք կլինի[69]։

Ինչպես ԲՀՊ–ն, հետևյալ դեղորայքը ևս պետք է հաշվի առնել՝ մեթոտրեքսատ, հիդրօքսիքլորոխին, սուլֆասալազին, լեֆլյունոմիդ, TNF-ալֆա ինհիբիտորներ (ցերտոլիզումաբ, ինֆիքսիմաբ և էտաներացեպտ), աբատացեպտ և անակիրա։ Ռիտուքսիմաբը և տոցիլիզումաբը մոնոկլոնալ հակամարմիններ ու ևս ԲՀՊ են[69]։

Հիդրոքսիքլորոխինը, բացի իր քիչ թունավոր հատկությանը, էֆեկտիվ է չափավոր արտահայտված ՌԱ–յի բուժման ընթացքում[74]։

Այլ հաճախակի օգտագործվող ագենտների հետ միաժամանակ (սուլֆասաազին, լեֆլյունոմիդ) ամենաշատը մեթոտրեքսատն է կիրառվում[69]։ Լեֆլյունոմիդն արդյունավետ է, երբ 6–12 ամսաչափ է կիրառվում և ունի միևնույն արդյունավետությունը, ինչ մեթոտրեքսատի երկամյա կիրառումը[75]։ Նատրիումի աուրոթիոմալատն (ոսկի) ու ցիկլոսպորինն արտահայտված վնասակար էֆեկտներ ունենալու պատճառով ավելի քիչ են կիրառվում[69]։

Ամեն դեպքում ցիկլոսպորինը արդյունավետ է պրոգրեսիվող ՌԱ–յի ժամանակ՝ մեկ տարի օգտագործելիս[76]։ Դեղային ագենտները կարող են համակցություններով կիրառվել[69]։ Մեթոտրեքսատն ամենակարևոր և կիրառելի ԲՀՊ–ն է և, սովորաբար՝ բուժման առաջին ընտրությունը[4][69][77]։ Վնասակարը էֆետները պետք է պարբերաբար հսկվեն (ներառյալ ստամոքսաղիքային, արյունաբանական, թոքային և լյարդային ազդեցությունները)[77]։ Դեղերի կողմնակի էֆեկտները՝ սրտխառնոց, փսխում կամ որովայնացավ, ֆոլաթթվի (վիտամին B9) ընդունմամբ կարող են նվազել[78]։

2015 թ․–ին Կոխրանի հետազոտությունները գտան, որ ռիտուքսիմաբի ու մեթոտրեքսատի միաժամանակյա կիրառումն ավելի էֆեկտիվ է, քան մեթոտրեքսատի միայնակ կիրառումը[79]։ Ռիտուքսիմաբի ազդեցության հիմքում B բջիջների քանակի նվազեցումն է (իմուն բջիջներ, որոնք ներագրավված են բորբոքման գործընթացում)։ Մարդիկ, ովքեր ռիտուքսիմաբ են օգտագործում ցավային ախտանիշի, ինչպես նաև ընդհանուր ֆունկցիոնալ բարելավում, հիվանդության նվազ ակտիվություն ուեն և, ըստ ռենտգեն տվյալների՝ հոդերի ավելի քիչ վնասում։ Բուժումից 6 ամիս անց մարդկանց ավելի քան 21%–ը ռիտուքսիմաբի և մեթոտրեքսատի կիրառման արդյունքում վիճակի բարելավում են ունենում[79]։

Կենսաբանական ագենտները ընդհանուր առմամբ պետք է կիրառվեն միայն այն դեպքում, երբ մեթոտրեքսատի և այլ՝ համաձայնեցված ագենտների եռամսյա օգտագործումից հետո բուժումն արդյունավետո չի լինում[69]։ Դրանք ի տարբերություն այլ ԲՀՊ–ների՝ ասոցացվում են ծանր վարակների ավելի բարձր ցուցանիշների հետ[80]։ Կենսաբանական ԲՀՊ ագենտները, որոնք կիրառվում են ՌԱ–յի բուժման համար ներառում են ուռուցք մեռուկացնող ալյֆա գործոնի (ՈՒՄԳ–ալյֆա) արգելակիչներ՝ ինֆլիքսիմաբ, ինտերլեյկին–1 արգելակիչներ՝ անակիրա, B բջիջների դեմ մոնոկլոնալ հակամարմիններ՝ ռիտուքսիմաբ և տոցիլիզումաբ, T բջիջների կոստիմուլյացիայի արգելակիչներ՝ աբատացեպտ։ Դրանք հաճախ օգտագործվում են կամ մեթոտրեքսատի կամ լեֆլյունոմիդի հետ համատեղ[10][69]։ Աբադացեպտը չպետք է կիրառվի մյուս պրեպարատների հետ միաժամանակ[81]։ ՈՒՄԳ արգելակիչներով լավ վերահսկվող մարդկանց մոտ դեղաչափն իջեցնելիս ընդհանուր վիճակը չի տուժում[82]։ Հիվանդները մինչև ցանկացած ՈՒՆԳ արգելակիչներով բուժում սկսելը լատենտ տուբերկուլյոզի դեմ պետք է հետազոտվեն՝ դրա վերաակտիվացումից խուսափելու համար[18]։

ՈՒՆԳ արգելակիչները և մեթոտրեքսատը պարզվում է, որ միայնակ կիրառելիս միևնույն էֆեկտիվությունն ունեն և ավելի արդյունավետ են միաժամանակ կիրառելու դեպքում։ Գոլիմումաբը նշանակալի արդյունավետություն է ցուցաբերում, երբ մեթոտրեքսատի հետ է կիրառվում[83]։ ՈՒՆԳ ինհիբիտորներն ու էտաներցեպտը հավասար արդյունավետություն ունեն և ավելի անվտանգ են[84]։ 20% և ավելի հիվանդների դեպքում աբատացեպտի՝ բուժման մեջ ներառումն ավելի էֆեկտիվ է դարձնում այն, սակայն երկարաժամկետ անվտանգությանը վերաբերող հետազոտությունները դեռևս հաստատված չեն[85]։ Ադալիմումաբը 52 շաբաթ օգտագործելիս ռադիգրաֆիորեն դանդաղեցնում է ՌԱ զարգացումը[86]։ Բայցևայնպես, ՌԱ–յի կենսաբանական պրեպարատների լայնորեն կիրառման տարածման համար անհրաժեշտ ապացույցները քիչ են[87]։ Պրեպարատների հետ ասոցացվող խնդիրները ներառում են դրանց բարձր գինը և ինֆեկցիաների՝ մասնավորապես տուբերկուլյոզի հետ կապը[10]։

Հակաբորբոքային և ցավազրկող դեղորայք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուկոկորտիկոիդները կարող են կարճաժամկետ կիրառվել, չնայած՝ ամենացածր դեղաչափով կիրառելիս անգամ հիվանդության ուժգնացում է հնարավոր, մինչդեռ դանդաղ ազդող դեղերի էֆեկտին երկար կարելի էր սսպասել[10][69]։

Ոչ ՈՍՀԲ դեղորայքը (օրինակ՝ պարացետամոլը) մեղմում են ցավային ախտանիշները, սակայն չեն փոփոխում հիմնական հիվանդության ընթացքը[4]։

ՈՍՀԲ–ները նվազեցնում են և ցավը, և կարկամությունը, բայցևայնպես չեն ազդում հիմնական հիվանդության ընթացքի վրա, արդյունավետ չեն ՌԱ–յով երկար տառապող մարդկանց դեպքում և այդպիսով՝ որպես առաջին գծի դեղեր երկար չեն կիրառվում[10][88]։ Ստամոքսաղիքային, սրտանոթային կամ երիկամային խնդիրներ ունեցող անձինք ՈՍՀԲ դեղորայքը պետք է զգուշությամբ օգտագործեն[89][90][91]։ Մեթոտրեքսատի և ՈՍՀԲ–ի միասին կիրառումն անվտանգ է, իհարկե եթե պատշաճ մշտադիտարկում է արված[92]։ COX–2 ինհիբիտորները (օրինակ՝ ցելեկոքսիբը) և ՈՍՀԲ դեղորայքը հավասարապես արդյունավետ են[93][94]։

Նեյրոկարգավորող դեղերը (արդիական է կապսայիցինի կիրառումը), կարող են լինել նվազեցնել ցավը[95]։ Նեֆոպամի՝ բերանային և կանեփի կիրառումը խորհուրդ չի տրվում, քանի որ 2012 թ․–ից ընդունվել է, որ դրանց կիրառման ռիսկն ավեի մեծ է, քան տված օգուտը[95]։

Վիրաբուժություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցավը կանխելու համար՝ հատկապես երբ մատները, ձեռքերը և դաստակներն են ախտահարվել, սինովէկտոմիայի կարիք կարող է լինել կամ թեկուզ ջլի պատռվածքի դեպքում, երբ դեղորայքային բուժումը ձախողվել է։ Ախտահարված մի քանի հոդեր կարող են պլաստիկ վիրահատության կարիք ունենալ, ինչպես օրինակ՝ ծունկը։ Հետվիրահատական շրջանում ֆիզիոթերապիան միշտ էլ կարևոր է[16]:1080, 1103։

Այլընտրանքային բժշկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ, բավարար ապացույցներ չկան, որոնք հիմնավորում են ՌԱ–յի՝ այլընտրանքային բժշկության (ԱԲ) մոտեցումների էֆեկտիվությունն ու դրանց ապահով լինելը։ Մտքի և մարմնական որոշ վարժություններ, սննդային հավելումներ կարող են օգտակար լինել ՌԱ ախտանշաններ ունեցող մարդկանց համար՝ բավարար չափով լրացնելով այլընտրանքային բուժումներին, սակայն, այդուհանդերձ անհրաժեշտ ապացույցներ չկան համապատասխան եզրակացություններ անելու համար[8]։ Այլընտրանքային բժշկության համակարգային զննումը գտել է, որ բացառությամբ ձկան յուղի՝ եղած ապացույցները չեն պաշտպանում ԱԲ ընթացիկ կիրառումը ՌԱ–յի վարման ընթացքում[96]։ Որոշ հետազոտությունները այլընտրանքային բժշկության լայն սպեկտրում դրական արդյունք են ցույց տալիս, քանի որ հաճախ կրում են հրատարակված շեղումների ազդեցությունը և ինչպես ռանդոմիզացված կլինիկական փորձարկումները, սովորաբար բարձր որակի ապացույցներ չեն համարվում։

2005 թվականին Կոխրանի գրախոսությամբ հաղորդվեց, որ կարելի է ցածր ինտենսիվության ճառագայթային թերապիայով փերձել մեղմել ցավը և վաղորդյան կարկամությունը, թեև քիչ կողմնակի էֆեկտներ այնուամենայնիվ լինումեն[97]։

Սահմանափակ թվով ապացույցներ կան այն մասին, որ Թայ Չին կարող է բարելավել հոդերում շարժումների ծավալը[98][99]։ Ինչպես իսկական, այնպես է պսևդոասեղնաբուժության վերաբերյալ ապացույցները համոզիչ չեն[100][101]։

Կոխրանի՝ 2002 թվականի գրախոսության համաձայն որոշ դրական արդյունքներ կան էլեկտրական ստիմուլյացիայի՝ որպես վերականգնողական միջամտություն կիրառման և այն մասին, որ այն բարելավում է ձեռքերի ուժը և օգնում է դիմակայել հոգնածությանը[102]։

Սննդային հավելումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճարպաթթուներ

Գամմա լինոլենաթթուն, որն օմեգա–6 ճարպաթթու է, կարող է նվազեցնել ցավը, ախտահարվող հոդերի թիվն ու կարկամությունը և ընդհանուր առմամբ, անվտանգ է[103]։ Ըստ մետաանալիզի՝ օմեգա–3 ճարպաթթուները (պարունակվում են ձկան յուղում) բարենպաստ արդյունք ունեն ցավի վրա, թեև այդ արդյունքը միջին է համարվում։ Այդ նույն գրախոսության մեջ նշվում է նաև, որ դրանց կիրառման հետևանքով ավելի քիչ բորբոքում է լինում, սակայն ֆունկցիոնալ տեսակետից հոդում տարբերություն չի լինում[104]։ Գրախոսության մեջ պրոբորբոքային էյկոզանոիդներում ձկնայուղում պարունակվող օմեգա-3 ճարպաթթվի կոնցենտրացիան էր քննվել– ի տարբերություն ոչ աուտոիմուն քիոնիկ հիվանդությունների՝ լեյկոտրիեն B4–ը ՌԱ–յի դեպքում նվազած է[105]։ Երրորդ մետաանալիզը հետևել է ձկնային ծախսին։ Արդյունքը թույլ էր՝ ոչ վիճակագրորեն նշանակալի հակադարձ համեմատական կապ է առկա ձկնային ծախսի և ՌԱ–յի միջև[106]։ Չորրորդ գրախոսության համաձայն մարդիկ ավելի քան երեք ամիս ուտում են ≥2.7 գ/օր ձկան յուղ։ Ցավը մեղմող դեղերի կիրառումը նվազում է, բայց այտուցված կամ կակղած հոդերի վիճակի բարելավումը, վաղորդյան կարկամությունը կամ ընդհանուր ֆիզիկական վիճակը չեն փոփոխվում[107]։ Այսպիսով, ընթացիկ ապացույցները բավարար հզոր չեն, որպեսզի սահմանվի, որ օմեգա–3 ճարպաթթուների կամ ձկան յուղի հավելումների կիրառումը էֆեկտիվ է ՌԱ–յի բուժման համար[104][105][106][107]։

Խոտաբույսեր

Ռևմատոլոգիայի ամերիկյան քոլեջը նշում է, որ ոչ բուսական ծագման դեղերի՝ ՌԱ հիվանդների առողջության համար բարերար ազդեցություն ունենալը բարձր աստիճանի ապացուցված լինելու պահանջ ունի, այդպիսով դրանց կիրառումը խորհուրդ չի տրվում[108]։ Բուսական հավելումների ավելի անվտանգ լինելու մասին որևէ հավաստի գիտական հիմք դեռևս չկա։ Բուսական դեղորայքը, չնայած որպես բնական միջոց է պիտակավորվում, անխնա ձևով կիրառելիս կարող է թունավոր կամ մահացու լինել[108]։

Այն թյուր կարծիքի հետևանքով, որ բուսական ծագման պրեպարատները միշտ անվտանգ են, երբեմն երկմտանք է առաջանում հաղորդել, որ դրանց կիրառումը կարող է բարձրացնել վնասկար ռեակցիաների ռիսկը[7]։

ՌԱ բուժման համար ստորև նշվածների կիրառելիությունը դեռևս հետազոտվում է՝ հիմնված նախնական խոստումնալից արդյունքների վրա (կլինիկական օգտագործման համար դեռևս խորհուրդ չեն տրվում)․ բոսվելաթթու[109], քրքում[110], դևի ճանկ[111][112], այրվող թուփ[113], ամպրոպի դուքսի պատատուկ (Tripterygium wilfordii)[114]։ Ավանդական բժշկության ազգային կենտրոնը նշում է․ «Մասնավորապես ամպրոպի դուքսի պատատուկը (Tripterygium wilfordii) կարող է լուրջ կողմնակի էֆեկտներ ունենալ»[8]։

Հակասող տվյալներ կան էրիթրոպոեզը խթանող պրեպարատների դերի՝ ՌԱ հիվանդների անեմիայի բուժման համար կիրառվելու մասին[115]։

Հղիություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ ունեցող կանանց ավելի քան 75%–ը հղիության ընթացքում ախտանշանների բարելավում ունի, սակայն ծննդաբերությունից հետ դրանք կարող են վատթարանալ[18]։ Մեթոտրեքսատն ու լեֆլյունոմիդը տերատոգեն (պտղի համար վտանգավոր) են և հղիության ժամանակ չեն կիրառվում։ Սեռահասուն կանայք հղիությունից խուսափելու համար կարող են հակաբեղմնավորիչներ օգտագործել և հղիություն պլանավորելիս դադարեցնել դրանց կիրառումը[68][77]։ Ցածր դեղաչափով պրեդնիզոլոնի, հիդրօքսիքլորոխինի և սուլֆասալազինի կիրառումն անվտանգ է ՌԱ ունեցող հղիների համար։

Պատվաստումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ ունեցող մարդիկ ինֆեկցիաների ու մահացության աճող ռիսկ ունեն, իսկ խորհուրդ տրվող պատվաստումները կարող են նվազեցնել այդ ռիսկերը[116]։ Հիվանդները ապաակտիվացված գրիպի վակցինան կարող են ամեն տարի ստանալ[117]։ Մինչև 65 տարեկանները պնևմոկոկային վակցինան կարող են ընդունել տարին երկու անգամ, իսկ 65 տարեկանից բարձր անձինք՝ տարին մեկ անգամ[118]։ Եվ վերջում, կենդանի ատենուացված զոստեր վակցինան 60 տարեկանից բարձր անձինք կարող են ստանալ, ինչը խորհորդ չի տրվում միայն ուռուցք մեռուկացնող ալյֆա գործոնի արգելակիչներ ընդունողներին[119]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիվանդության տևողությունը լայնորեն տատանվում է։ Որոշ մարդիկ կարող են չափավոր արտահայտված կարճաժամկետ ախտանիշներ ունենալ, սակայն ավելի հաճախ հիվանդությունը կյանքի ընթացքում զարգացում է ապրում։ Հիվանդների շուրջ 20%–30%–ն ունեն ենթամաշկային հանգույցներ (հայտնի որպես ռևմատոիդ հանգույցներ), ինչն էլ վատ կանխատեսման՝ պրոգնոզի հետ է առնչվում։

Կանխատեսումային գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վատ կանխատեսումային գործոններն ընդգրկում են՝

2004 թ․, ՌԱ–յի համար հաշվված Հաշմանդամության հետ ասոցացված կյանքի տարիները՝ 100,000 բնակչի հաշվով։ Կաղապար:Colbegin      Տվյալներ չկան      <40      40–50      50–60      60–70      70–80      80–90      90–100      100–110      110–120      120–130      130–140      >140 Կաղապար:Colend
  • Մշտական, կայուն սինովիտ
  • Վաղ էրոզիվ հիվանդություն
  • Արտահոդային գոյացություններ (ներառյալ ռևմատոիդ հանգույցներ)
  • Շճաբանորեն դրական ՌԳ
  • Շճաբանորեն դրական հակա-CCP հակամարմիններ
  • HLA-DR4 ալելների կրություն
  • ՌԱ–յի ընտանեկան պատմություն
  • Ֆունկցիոնալ վատ կարգավիճակ
  • Սոցիոտնտեսական տարատեսակ գործոններ
  • Սուր փուլի նկատմաբ բարձրացած պատասխան (էրիթրոցիտների նստեցման արագություն՝ էՆԱ, C–ռեակտիվ սպիտակուց)
  • Կլինիկորեն աճող սուր վիճակ

Մահացություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–ն կյանքի տևողությունը նվազեցնում է միջինում երեքից տասներկու տարի[68]։ Երիտասարդ տարիքում հիվանդության սկիզբը, դրա երկարատևությունը, առողջական այլ խնդրների առկայությունն ու սուր ՌԱ–յի հատկանիշները, ինչպես նաև ֆիզիկական կարողությունների կամ առողջական կարգավիճակի թույլ լինելը, մի քանի հոդերի վնասումը՝ տեսանելի ռենտգեն պատկերի վրա, հոսպիտալիզացիայի կարիքը կամ այլ օրգանների ընդգրկումը ասոցացվում են բարձր մահացության հետ[120]։ Բուժման նկատմամբ դրական պատասխանը կարող է ավելի լավ կանխորոշման ցուցանիշ լինել։ 2005 թվականին Մայոյի կլինիկայում կատարված հետազոտությունը նշում է, որ ՌԱ–յով հիվանդները սրտային հիվանդություններին երկու անգամ ավելի են հակված[121], անկախ մյուս ռիսկի գործոններից (դիաբետ, ալկոհոլային կախվածություն, բարձրացած խոլեստերոլ, արյան ճնշում և մարմնի զանգվածի ցուցանիշը)։ Մեխանիզմը, որով ՌԱ–ն բարձրացնում է այդ ռիսկը, դեռևս հայտնի չէ, սակայն քրոնիկ բորբոքումը նպաստող գործոն է համարվում[122]։ Հնարավոր է, որ նոր կենսաբանական դեղերով բուժումը երկարացնում է կյանքի տևողությունը և նվազեցնում է աթերոսկլերոզի զարգացման ռիսկը[123]։ Սա կոհորտային ու գրանցված հետազոտությունների վրա է հիմնված և դեռ վարկածային է մնում։ Անստույգ է դեռ այն, թե կենսաբանական պրեպարատները լավացնում են արդյոք անոթային ֆունկցիան, թե՞ ոչ։ Ընդհանուր խոլեստերոլի, բարձր խտության լիպոպրոտեինների մակարդակը բարձրացած է և աթերոգեն ինդեքսի բարելավում չկա[124]։

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՌԱ–ն ախտահարում է զարգացող աշխարհի հասուն մարդկանց 0.5–1%–ին, իսկ 100,000–ից 5– 50 մարդու մոտ ամեն տարի սկսում է զարգանալ այն[10]։ 2010 թվականին համաշխարհային մակարդակով 49,000 մահ է գրանցվել[125]։

Մինչև 15 տարեկան հասակում այն հազվադեպ է սկսվում, իսկ մինչև 80 տարեկանների ընդգրկումն աճում է։ Կանայք երկուսից երեք անգամ ավելի հաճախ են հիվանդանում, քան տղամարդիկ[18]։

Այն տարիքը, երբ սովորաբար սկսվում է հիվանդությունը, կանաց մոտ 40–50 տարեկանն է, իսկ տղամարդկանց մոտ՝ մի փոքր ավելի ուշ[126]։ ՌԱ–ն քրոնիկ հիվանդություն է՝ բավականաչափ հազվադեպ ինքնաբերաբար ռեմիսիա կարող է դիտվել, իսկ ընթացքում՝ մեկից ավելի կայուն ախտանիշներ, վերջույթներում՝ լարվածության տատանումներ, հոդային կառուցվածքների պրոգրսիվող վատթարացում, որն էլ բերում է դեֆորմացիաների և անաշխատունակության։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արթրիտի հայտնի առաջին նկարագրությունները տրվել են դեռևս Ք․ա․ 4500 թվականին։ Մեր թվարկության 123 թվականին գրավոր ձևով նկարագրվել են նշաններ, որոնք նման են ՌԱ ախտանշաբանությանը[փա՞ստ]։ Տենասում բնիկ ամերիկացիների կմախքային գտածոներում են դրանք հայտնաբերվել։ Եվրոպայում մինչև 17–րդ դարը հիվանդությունը հազվադեպ է եղել։ 1800 թվականին ՌԱ առաջին նկարագրությունը տվել է ֆրանսիացի բժիշկ Ավգուստին Հակոբ Լանդրե–Բուիվսը (1772–1840թթ․), ով հիմնել է Փարիզի Սալպետրիերի հիվանդանոցը։ «Ռևմատոիդ արթրիտ» տերմինը 1859 թվականին ստեղծել է բրիտանացի ռևմատոլոգ Ալֆրեդ Բերինգ Գերոդը>։

Անոմալիա հայտնաբերվել է նախակոլումբոսյան ոսկրերի քննության արդյունքում։ Թենեսում գտնված ոսկորներում տուբերկուլյոզի ոչ մի նշան չի հայտնաբերվել, թեև այդ ժամանակաշրջանում այն ողջ Ամերիկայում եղել է[127]։

Պետեր Փոլ Ռուբենսի արվեստում ամենայն հավանականությամբ պատկերվել են ՌԱ–յի հետևանքները։ Ըստ որոշ բժիշկների՝ նկարչի ձեռքերը ավելի ուշ շրջանի նկարներում իր հարաճող ախտանշաններն են ի ցույց դնում[128][129]։ 16-րդ դարում այդպիսի որոշ մարդիկ կարծես թե պատկերվել են[130]։ Այնուամենայնիվ հայտնի է, որ 16-17-րդ դարում ձեռքով նկարված կտավներում որոշակի սովորութային ոճ կա, որը հատկապես Մաներիստական ոճի նկարներում է տեսանելի։

Պատմականորեն ՌԱ բուժումը ընդգրկել է նաև՝ հանգիստ, սառույց, ճնշում, էլևացիա, խնձորի դիետա, մշկընկույզ, ֆիզիկական վարժություններ, եղինջ, մեղվաթույն, պղնձե ձեռնաշղթա, խավարածիլի դիետա, պահք, ատամների հեռացում, մեղր, վիտամիններ, ինսուլին, մագնիսներ և էլետրոկոնվուլսիվ թերապիա (ԷԿԹ)[131]։

2012 թվականին գրանցված ՌԱ հիվանդների մահերի թիվը մեկ միլիոն մարդու հաշվով
     0–0     1–1     2–3     4–5     6–6     7–8     9–9     10–12     13–20     21–55

Ծագումնաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռևմատոիդ արթրիտ տերմինը ծագել է հունարենից` հոդերի վնասում, որը ռևմատիկ տենդ է է հիշեցնում։ Rhuma «ջրի հոսք» է նշանակում և հնարավոր է վերաբերում է այն փաստին, որ հոդերը այտուցված են կամ այդ հիվանդությունը կարող է վատանալ խոնավ եղանակին[132]։

Ուսումնասիրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մետաանալիզով շուրջատամնային հիվանդության և ՌԱ–յի միջև կապ է հայտանբերվել, սակայն այդ կապի մեխանիզմը դեռևս անհայտ է[133]։ Բակտերիաների երկու տեսակներ որպես սպիտակուցների ցիտրուլինացման մեդիատորներ ներգրավված են ՌԱ ունեցող մարդկանց լնդերում[10]։

Վիտամին D–ի անբավարարությունը ավելի բնորոշ է ՌԱ հիվանդներին, քան ընդհանուր բնակչությանը[134][135]։ Այնուամենայնիվ պարզ չէ, վիտամին D–ի անբավարարությունը ՌԱ–յի պատճառ է արդյոք, թե՞ հետևանք[136]։ Մետաանալիզներից մեկը հայտնաբերել է, որ ՌԱ հիվանդների մոտ վիտամին D–ի մակարդակը ցածր է և դրանով պայմանավորված կարգավիճակը հակադարձ համեմատական է ՌԱ գերակշռմանը, որն էլ ենթադրում է, որ վիտամին D–ի անբավարարությունը կապված է ռևմատոիդ արթրիտի զգայունությանը[137]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 «Handout on Health: Rheumatoid Arthritis». National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases. 2014 թ․ օգոստոս. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 2-ին.
  2. ↑ {{cite web|url=http://www.niams.nih.gov/health_info/Rheumatic_Disease/default.asp%7Ctitle=Handout on Health: Rheumatoid Arthritis|date=August 2014|website=National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150630212818/http://niams.nih.gov/Health_Info/Rheumatic_Disease/default.asp%7Carchivedate=June 30, 2015|accessdate=July 2, 2015|deadurl=no}}
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Majithia V, Geraci SA (2007). «Rheumatoid arthritis: diagnosis and management». Am. J. Med. 120 (11): 936–9. doi:10.1016/j.amjmed.2007.04.005. PMID 17976416.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Rheumatoid arthritis in adults: management: recommendations: Guidance and guidelines». NICE. 2015 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 16-ին.
  5. ↑ Singh, JA; Saag, KG; Bridges SL, Jr; Ak l; և այլք: (2016 թ․ հունվար). «2015 American College of Rheumatology Guideline for the Treatment of Rheumatoid Arthritis». Arthritis & Rheumatology. 68 (1): 1–26. doi:10.1002/art.39480. PMID 26545940.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  6. ↑ Singh, JA; Wells, GA; Christensen, R; և այլք: (2011 թ․ փետրվարի 16). «Adverse effects of biologics: a network meta-analysis and Cochrane overview». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD008794. doi:10.1002/14651858.CD008794.pub2. PMID 21328309.
  7. ↑ 7,0 7,1 Efthimiou P, Kukar M (2010). «Complementary and alternative medicine use in rheumatoid arthritis: proposed mechanism of action and efficacy of commonly used modalities». Rheumatology International. 30 (5): 571–86. doi:10.1007/s00296-009-1206-y. PMID 19876631.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 «Rheumatoid Arthritis and Complementary Health Approaches». National Center for Complementary and Integrative Health. 2006 թ․ հունվար. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 1-ին.
  9. ↑ GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 Smolen, Josef S.; Aletaha, Daniel; McInnes, Iain B. (2016 թ․ հոկտեմբերի 22). «Rheumatoid arthritis». Lancet. 388 (10055): 2023–2038. doi:10.1016/S0140-6736(16)30173-8. PMID 27156434.
  11. ↑ GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators (2015). «Global, regional, and national age–sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». The Lancet. 385 (9963): 117–171. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  12. ↑ Landré-Beauvais AJ (1800). La goutte asthénique primitive (doctoral thesis). Paris. reproduced in Landré-Beauvais AJ (2001). «The first description of rheumatoid arthritis. Unabridged text of the doctoral dissertation presented in 1800». Joint Bone Spine. 68 (2): 130–43. doi:10.1016/S1297-319X(00)00247-5. PMID 11324929.
  13. ↑ Landré-Beauvais AJ (1800). La goutte asthénique primitive (doctoral thesis). Paris. reproduced in Landré-Beauvais AJ (2001). «The first description of rheumatoid arthritis. Unabridged text of the doctoral dissertation presented in 1800». Joint Bone Spine. 68 (2): 130–43. doi:10.1016/S1297-319X(00)00247-5. PMID 11324929.
  14. ↑ Turesson C, O'Fallon WM, Crowson CS, Gabriel SE, Matteson EL (2003). «Extra-articular disease manifestations in rheumatoid arthritis: incidence trends and risk factors over 46 years». Ann. Rheum. Dis. 62 (8): 722–7. doi:10.1136/ard.62.8.722. PMC 1754626. PMID 12860726.
  15. ↑ Cutolo, Maurizio; Kitas, George D.; van Riel, Piet L.C.M. (2014 թ․ փետրվար). «Burden of disease in treated rheumatoid arthritis patients: Going beyond the joint». Seminars in Arthritis and Rheumatism. 43 (4): 479–488. doi:10.1016/j.semarthrit.2013.08.004. ISSN 0049-0172. PMID 24080116.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Walker, Brian R.; Colledge, Nicki R.; Ralston, Stuart H.; Penman, Ian D., eds. (2014). Davidson's principles and practice of medicine (22nd ed.). Churchill Livingstone/Elsevier. ISBN 978-0-7020-5035-0.
  17. ↑ Gaffo A, Saag KG, Curtis JR (2006). «Treatment of rheumatoid arthritis». Am J Health Syst Pharm. 63 (24): 2451–2465. doi:10.2146/ajhp050514. PMC 5164397. PMID 17158693.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 18,8 Shah, Ankur (2012). Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). United States: McGraw Hill. էջ 2738. ISBN 978-0-07174889-6.
  19. ↑ Turesson, C (2013 թ․ մայիս). «Extra-articular rheumatoid arthritis». Current Opinion in Rheumatology. 25 (3): 360–6. doi:10.1097/bor.0b013e32835f693f. PMID 23425964.
  20. ↑ Genta, Marcia S.; Genta, Robert M.; Gabay, Cem (2006 թ․ հոկտեմբերի 1). «Systemic rheumatoid vasculitis: a review». Seminars in Arthritis and Rheumatism. 36 (2): 88–98. doi:10.1016/j.semarthrit.2006.04.006. PMID 17023257.
  21. ↑ Khan Mohammad Beigi, Pooya (2018). Alopecia Areata. doi:10.1007/978-3-319-72134-7. ISBN 978-3-319-72133-0.
  22. ↑ Kim, Eunice J.; Collard, Harold R.; King, Talmadge E. (2009 թ․ նոյեմբերի 1). «Rheumatoid arthritis-associated interstitial lung disease: the relevance of histopathologic and radiographic pattern». Chest. 136 (5): 1397–1405. doi:10.1378/chest.09-0444. ISSN 1931-3543. PMC 2818853. PMID 19892679.
  23. ↑ Balbir-Gurman, Alexandra; Yigla, Mordechai; Nahir, Abraham Menahem; Braun-Moscovici, Yolanda (2006 թ․ հունիսի 1). «Rheumatoid pleural effusion». Seminars in Arthritis and Rheumatism. 35 (6): 368–378. doi:10.1016/j.semarthrit.2006.03.002. ISSN 0049-0172. PMID 16765714.
  24. ↑ Wolfe F, Mitchell DM, Sibley JT, Fries JF, Bloch DA, Williams CA, Spitz PW, Haga M, Kleinheksel SM, Cathey MA (1994 թ․ ապրիլ). «The mortality of rheumatoid arthritis». Arthritis Rheum. 37 (4): 481–94. doi:10.1002/art.1780370408. PMID 8147925.
  25. ↑ Aviña-Zubieta JA, Choi HK, Sadatsafavi M, Etminan M, Esdaile JM, Lacaille D (2008). «Risk of cardiovascular mortality in patients with rheumatoid arthritis: a meta-analysis of observational studies». Arthritis Rheum. 59 (12): 1690–1697. doi:10.1002/art.24092. PMID 19035419.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  26. ↑ Alenghat, Francis J. (2016 թ․ փետրվարի 4). «The Prevalence of Atherosclerosis in Those with Inflammatory Connective Tissue Disease by Race, Age, and Traditional Risk Factors». Scientific Reports. 6: 20303. Bibcode:2016NatSR...620303A. doi:10.1038/srep20303. PMC 4740809. PMID 26842423.
  27. ↑ 27,0 27,1 Gupta A, Fomberstein B (2009). «Evaluating cardiovascular risk in rheumatoid arthritis». Journal of Musculoskeletal Medicine. 26 (8): 481–94. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 23-ին.
  28. ↑ de Groot K (2007 թ․ օգոստոս). «[Renal manifestations in rheumatic diseases]». Internist (Berl). 48 (8): 779–85. doi:10.1007/s00108-007-1887-9. PMID 17571244.
  29. ↑ 29,0 29,1 Selmi, Carlo; Santis, Maria De; Gershwin, M Eric (2011). «Liver involvement in subjects with rheumatic disease». Arthritis Research & Therapy. 13 (3): 226. doi:10.1186/ar3319. PMC 3218873. PMID 21722332.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  30. ↑ Wasserman, B. R.; Moskovich, R.; Razi, A. E. (2011). «Rheumatoid arthritis of the cervical spine--clinical considerations» (PDF). Bulletin of the Nyu Hospital for Joint Diseases. 69 (2): 136–48. PMID 22035393.
  31. ↑ Baecklund E, Iliadou A, Askling J, և այլք: (2006). «Association of chronic inflammation, not its treatment, with increased lymphoma risk in rheumatoid arthritis». Arthritis & Rheumatism. 54 (3): 692–701. doi:10.1002/art.21675. PMID 16508929.
  32. ↑ Franklin J, Lunt M, Bunn D, Symmons D, Silman A (2006). «Incidence of lymphoma in a large primary care derived cohort of cases of inflammatory polyarthritis». Annals of the Rheumatic Diseases. 65 (5): 617–622. doi:10.1136/ard.2005.044784. PMC 1798140. PMID 16249224.
  33. ↑ de Pablo, Paola (2009 թ․ ապրիլի 1). «Periodontitis in systemic rheumatic diseases». Nature. 5: 218–224.
  34. ↑ Firestein, Gary S.; McInnes, Iain B. (2017 թ․ փետրվարի 21). «Immunopathogenesis of Rheumatoid Arthritis». Immunity. 46 (2): 183–196. doi:10.1016/j.immuni.2017.02.006. PMC 5385708. PMID 28228278.
  35. ↑ 35,0 35,1 Sugiyama, D.; Nishimura, K.; Tamaki, K.; Tsuji, G.; Nakazawa, T.; Morinobu, A.; Kumagai, S. (2010). «Impact of smoking as a risk factor for developing rheumatoid arthritis: A meta-analysis of observational studies». Annals of the Rheumatic Diseases. 69 (1): 70–81. doi:10.1136/ard.2008.096487. PMID 19174392.
  36. ↑ Liao KP, Alfredsson L, Karlson EW (2009 թ․ մայիս). «Environmental influences on risk for rheumatoid arthritis». Current Opinion in Rheumatology. 21 (3): 279–83. doi:10.1097/BOR.0b013e32832a2e16. PMC 2898190. PMID 19318947.
  37. ↑ Pollard, Kenneth Michael (2016 թ․ մարտի 11). «Silica, Silicosis, and Autoimmunity». Frontiers in Immunology. 7: 97. doi:10.3389/fimmu.2016.00097. PMC 4786551. PMID 27014276.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  38. ↑ Doherty, M; Lanyon, P; Ralston, SH. Musculosketal Disorders-Davidson's Principle of Internal Medicine (20th ed.). Elsevier. էջեր 1100–1106.
  39. ↑ Padyukov L, Silva C, Stolt P, և այլք: (2004). «A gene-environment interaction between smoking and shared epitope genes in HLA-DR provides a high risk of seropositive rheumatoid arthritis». Arthritis Rheum. 50 (10): 3085–92. doi:10.1002/art.20553. PMID 15476204. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 23-ին.
  40. ↑ Hua, C; Daien, C. I; Combe, B; Landewe, R (2017). «Diagnosis, prognosis and classification of early arthritis: Results of a systematic review informing the 2016 update of the EULAR recommendations for the management of early arthritis». RMD Open. 3 (1): e000406. doi:10.1136/rmdopen-2016-000406. PMC 5237764. PMID 28155923.
  41. ↑ 41,0 41,1 Maverakis E, Kim K, Shimoda M, Gershwin M, և այլք: (2015). «Glycans in the immune system and The Altered Glycan Theory of Autoimmunity». J Autoimmun. 57 (6): 1–13. doi:10.1016/j.jaut.2014.12.002. PMC 4340844. PMID 25578468.
  42. ↑ Boldt AB, Goeldner I, de Messias-Reason IJ (2012). Relevance of the lectin pathway of complement in rheumatic diseases. Advances in Clinical Chemistry. Vol. 56. էջեր 105–53. doi:10.1016/B978-0-12-394317-0.00012-1. ISBN 9780123943170. PMID 22397030. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  43. ↑ Elshabrawy, H. A; Chen, Z; Volin, M. V; Ravella, S; Virupannavar, S; Shahrara, S (2015). «The Pathogenic Role of Angiogenesis in Rheumatoid Arthritis». Angiogenesis. 18 (4): 433–448. doi:10.1007/s10456-015-9477-2. PMC 4879881. PMID 26198292.
  44. ↑ Abildtrup, M; Kingsley, G. H; Scott, D. L (2015). «Calprotectin as a biomarker for rheumatoid arthritis: A systematic review». The Journal of Rheumatology. 42 (5): 760–70. doi:10.3899/jrheum.140628. PMID 25729036.
  45. ↑ Chiu, YG; Ritchlin, CT (2017 թ․ հունվար). «Denosumab: targeting the RANKL pathway to treat rheumatoid arthritis». Expert Opinion on Biological Therapy. 17 (1): 119–128. doi:10.1080/14712598.2017.1263614. PMC 5794005. PMID 27871200.
  46. ↑ «HBP310 Immunology». SUNY Stony Brook Pathology Department. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  47. ↑ Ghaffar, Abdul. «Hypersensitivity States». University of South Carolina School of Medicine. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 29-ին.
  48. ↑ Holmes, N. (1999). «Lecture 14: Hypersensitivity». Immunology Division, Department of Pathology, University of Cambridge. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  49. ↑ Gaffen, Sarah L. (2017 թ․ հունվարի 22). «Role of IL-17 in the Pathogenesis of Rheumatoid Arthritis». Current Rheumatology Reports. 11 (5): 365–370. doi:10.1007/s11926-009-0052-y. ISSN 1523-3774. PMC 2811488. PMID 19772832.
  50. ↑ Takase-Minegishi, K; Horita, N; Kobayashi, K; Yoshimi, R; Kirino, Y; Ohno, S; Kaneko, T; Nakajima, H; Wakefield, RJ; Emery, P (2018 թ․ հունվարի 1). «Diagnostic test accuracy of ultrasound for synovitis in rheumatoid arthritis: systematic review and meta-analysis». Rheumatology (Oxford, England). 57 (1): 49–58. doi:10.1093/rheumatology/kex036. PMID 28340066.
  51. ↑ Schueller-Weidekamm, Claudia (2010 թ․ ապրիլի 29). «Modern ultrasound methods yield stronger arthritis work-up». Diagnostic Imaging. 32. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 23-ին.
  52. ↑ Ideguchi, Haruko; Ohno, Shigeru; Hattori, Hideaki; Senuma, Akiko; Ishigatsubo, Yoshiaki (2006). «Bone erosions in rheumatoid arthritis can be repaired through reduction in disease activity with conventional disease-modifying antirheumatic drugs». Arthritis Research & Therapy. 8 (3): R76. doi:10.1186/ar1943. ISSN 1478-6354. PMC 1526642. PMID 16646983.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  53. ↑ Westwood OM, Nelson PN, Hay FC (2006). «Rheumatoid factors: what's new?». Rheumatology (Oxford). 45 (4): 379–85. doi:10.1093/rheumatology/kei228. PMID 16418203.
  54. ↑ Nishimura K, Sugiyama D, Kogata Y, և այլք: (2007). «Meta-analysis: diagnostic accuracy of anti-cyclic citrullinated peptide antibody and rheumatoid factor for rheumatoid arthritis». Ann. Intern. Med. 146 (11): 797–808. doi:10.7326/0003-4819-146-11-200706050-00008. PMID 17548411.
  55. ↑ van Venrooij, Walther J.; van Beers, Joyce J. B. C.; Pruijn, Ger J. M. (2011 թ․ հունիսի 7). «Anti-CCP antibodies: the past, the present and the future». Nature Reviews. Rheumatology. 7 (7): 391–398. doi:10.1038/nrrheum.2011.76. ISSN 1759-4804. PMID 21647203.
  56. ↑ Luime, J. J.; Colin, E. M.; Hazes, J M W.; Lubberts, E. (2010). «Does anti-mutated citrullinated vimentin have additional value as a serological marker in the diagnostic and prognostic investigation of patients with rheumatoid arthritis? A systematic review». Annals of the Rheumatic Diseases. 69 (2): 337–344. doi:10.1136/ard.2008.103283. PMID 19289382.
  57. ↑ 57,0 57,1 Aletaha, D.; Neogi, T.; Silman, A. J.; Funovits, J.; Felson, D. T.; Bingham, C. O.; Birnbaum, N. S.; Burmester, G. R.; Bykerk, V. P.; Cohen, M. D.; Combe, B.; Costenbader, K. H.; Dougados, M.; Emery, P.; Ferraccioli, G.; Hazes, J. M.; Hobbs, K.; Huizinga, T. W.; Kavanaugh, A.; Kay, J.; Kvien, T. K.; Laing, T.; Mease, P.; Menard, H. A.; Moreland, L. W.; Naden, R. L.; Pincus, T.; Smolen, J. S.; Stanislawska-Biernat, E.; և այլք: (2010). «2010 Rheumatoid arthritis classification criteria: An American College of Rheumatology/European League Against Rheumatism collaborative initiative». Annals of the Rheumatic Diseases. 69 (9): 1580–1588. doi:10.1136/ard.2010.138461. PMID 20699241.
  58. ↑ Arnett, Frank C.; Edworthy, Steven M.; Bloch, Daniel A.; McShane, Dennis J.; Fries, James F.; Cooper, Norman S.; Healey, Louis A.; Kaplan, Stephen R.; Liang, Matthew H.; Luthra, Harvinder S.; Medsger, Thomas A.; Mitchell, Donald M.; Neustadt, David H.; Pinals, Robert S.; Schaller, Jane G.; Sharp, John T.; Wilder, Ronald L.; Hunder, Gene G. (1988). «The american rheumatism association 1987 revised criteria for the classification of rheumatoid arthritis». Arthritis & Rheumatism. 31 (3): 315–324. doi:10.1002/art.1780310302.
  59. ↑ Berkow R, ed. (1992). The Merck Manual (16th ed.). Merck Publishing Group. էջեր 1307–08. ISBN 978-0-911910-16-2.
  60. ↑ Lovy MR, Starkebaum G, Uberoi S (1996). «Hepatitis C infection presenting with rheumatic manifestations: a mimic of rheumatoid arthritis». J. Rheumatol. 23 (6): 1238–9. PMID 8782126.
  61. ↑ 61,0 61,1 Prevoo ML, van 't Hof MA, Kuper HH, van Leeuwen MA, van de Putte LB, van Riel PL (1995). «Modified disease activity scores that include twenty-eight-joint counts. Development and validation in a prospective longitudinal study of patients with rheumatoid arthritis». Arthritis Rheum. 38 (1): 44–8. doi:10.1002/art.1780380107. PMID 7818570.
  62. ↑ Kelly, Janis (22 February 2005) DAS28 not always a reliable indicator of treatment effect in RA Արխիվացված 2011-02-25 Wayback Machine, Medscape Medical News.
  63. ↑ Uribea, Liliana; Ceróna, Carmen; Amarilesb, Pedro; Fernando Llanoa, Juan; Restrepob, Margarita; և այլք: (July–September 2016). «Correlación entre la actividad clínica por DAS-28 y ecografía en pacientes con artritis reumatoide» [Correlation between clinical activity measured by DAS-28 and ultrasound in patients with rheumatoid arthritis]. Revista Colombiana de Reumatología (իսպաներեն). 23 (3): 159–169. doi:10.1016/j.rcreu.2016.05.002.
  64. ↑ Yazici, Yusuf (2013). «Tools for monitoring remission in rheumatoid arthritis: any will do, let's just pick one and start measuring». Arthritis Research & Therapy. 15 (1): 104. doi:10.1186/ar4139. PMC 3672754. PMID 23374997.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  65. ↑ Bruce, Bonnie; Fries, James F. (2003 թ․ հունվարի 1). «The Stanford Health Assessment Questionnaire: Dimensions and Practical Applications». Health and Quality of Life Outcomes. 1: 20. doi:10.1186/1477-7525-1-20. ISSN 1477-7525. PMC 165587. PMID 12831398.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  66. ↑ Spriggs, Brenda B (2014 թ․ սեպտեմբերի 4). «Rheumatoid Arthritis Prevention». Healthline Networks. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  67. ↑ Saag KG, Teng GG, Patkar NM, և այլք: (2008). «American College of Rheumatology 2008 recommendations for the use of nonbiologic and biologic disease-modifying antirheumatic drugs in rheumatoid arthritis». Arthritis Rheum. 59 (6): 762–84. doi:10.1002/art.23721. PMID 18512708.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Amy M. Wasserman (2011). «Diagnosis and Management of Rheumatoid Arthritis». American Family Physician. 84 (11): 1245–1252. PMID 22150658.
  69. ↑ 69,00 69,01 69,02 69,03 69,04 69,05 69,06 69,07 69,08 69,09 69,10 69,11 Singh, JA; Saag, KG; Bridges SL, Jr; Ak l; և այլք: (2016 թ․ հունվար). «2015 American College of Rheumatology Guideline for the Treatment of Rheumatoid Arthritis». Arthritis & Rheumatology. 68 (1): 1–26. doi:10.1002/art.39480. PMID 26545940.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  70. ↑ Richards BL, Whittle SL, Buchbinder R (2012 թ․ հունվարի 18). Richards, Bethan L (ed.). «Muscle relaxants for pain management in rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD008922. doi:10.1002/14651858.CD008922.pub2. PMID 22258993.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  71. ↑ Hurkmans E, van der Giesen FJ, Vliet Vlieland TP, Schoones J, Van den Ende EC (2009 թ․ հոկտեմբերի 7). Hurkmans, Emalie (ed.). «Dynamic exercise programs (aerobic capacity and/or muscle strength training) in patients with rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD006853. doi:10.1002/14651858.CD006853.pub2. PMID 19821388.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  72. ↑ Hagen KB, Byfuglien MG, Falzon L, Olsen SU, Smedslund G (2009 թ․ հունվարի 21). Hagen, Kåre Birger (ed.). «Dietary interventions for rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD006400. doi:10.1002/14651858.CD006400.pub2. PMID 19160281.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  73. ↑ Steultjens, Esther EMJ (2004). «Occupational therapy for rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD003114. doi:10.1002/14651858.CD003114.pub2. hdl:2066/58846. PMID 14974005.
  74. ↑ Suarez-Almazor, ME; Belseck, E; Shea, B; Homik, J; Wells, G; Tugwell, P (2000). «Antimalarials for treating rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD000959. doi:10.1002/14651858.CD000959. PMID 11034691.
  75. ↑ Osiri, M; Shea, B; Robinson, V; Suarez-Almazor, M; Strand, V; Tugwell, P; Wells, G (2003). «Leflunomide for treating rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD002047. doi:10.1002/14651858.CD002047. PMID 12535423.
  76. ↑ Wells, G; Haguenauer, D; Shea, B; Suarez-Almazor, ME; Welch, VA; Tugwell, P (2000). «Cyclosporine for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD001083. doi:10.1002/14651858.CD001083. PMID 10796412.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 DiPiro, Joseph T., Robert L. Talbert, Gary C. Yee, Gary R. Matzke, Barbara G. Wells, and L. Michael Posey (2008) Pharmacotherapy: a pathophysiologic approach. 7th ed. New York: McGraw-Hill, 978-0-07-147899-1.
  78. ↑ Shea, B.; Swinden, M.V.; Tanjong Ghogomu, E.; Ortiz, Z.; Katchamart, W.; Rader, T.; Bombardier, C.; Wells, George A; Tugwell, Peter (2013 թ․ մայիսի 31). «Folic acid and folinic acid for reducing side effects in patients receiving methotrexate for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 5 (5): CD000951. doi:10.1002/14651858.CD000951.pub2. PMID 23728635.
  79. ↑ 79,0 79,1 Lopez-Olivo, Maria Angeles; Amezaga Urruela, Matxalen; McGahan, Lynda; Pollono, Eduardo N.; Suarez-Almazor, Maria E. (2015 թ․ հունվարի 20). «Rituximab for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD007356. doi:10.1002/14651858.CD007356.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 25603545.
  80. ↑ Singh, Jasvinder A; Cameron, Chris; Noorbaloochi, Shahrzad; Cullis, Tyler; Tucker, Matthew; Christensen, Robin; Ghogomu, Elizabeth Tanjong; Coyle, Doug; Clifford, Tammy; Tugwell, Peter; Wells, George A (2015 թ․ մայիս). «Risk of serious infection in biological treatment of patients with rheumatoid arthritis: a systematic review and meta-analysis». The Lancet. 386 (9990): 258–265. doi:10.1016/S0140-6736(14)61704-9. PMC 4580232. PMID 25975452.
  81. ↑ Maxwell, Lara; Singh, Jasvinder A. (2009 թ․ հոկտեմբերի 7). «Abatacept for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD007277. doi:10.1002/14651858.CD007277.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 19821401.
  82. ↑ van Herwaarden, N; den Broeder, AA; Jacobs, W; van der Maas, A; Bijlsma, JW; van Vollenhoven, RF; van den Bemt, BH (2014 թ․ սեպտեմբերի 29). «Down-titration and discontinuation strategies of tumor necrosis factor-blocking agents for rheumatoid arthritis in patients with low disease activity». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 9 (9): CD010455. doi:10.1002/14651858.CD010455.pub2. PMID 25264908.
  83. ↑ Singh, JA; Noorbaloochi, S; Singh, G (2010 թ․ հունվարի 20). «Golimumab for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD008341. doi:10.1002/14651858.CD008341. PMID 20091667.
  84. ↑ Aaltonen KJ, Virkki LM, Malmivaara A, Konttinen YT, Nordström DC, Blom M; Virkki; Malmivaara; Konttinen; Nordström; Blom (2012). Hernandez, Adrian V (ed.). «Systematic review and meta-analysis of the efficacy and safety of existing TNF blocking agents in treatment of rheumatoid arthritis». PLoS ONE. 7 (1): e30275. Bibcode:2012PLoSO...730275A. doi:10.1371/journal.pone.0030275. PMC 3260264. PMID 22272322.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  85. ↑ Maxwell L, Singh JA; Singh (2009 թ․ հոկտեմբերի 7). Maxwell, Lara (ed.). «Abatacept for rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD007277. doi:10.1002/14651858.CD007277.pub2. PMID 19821401.
  86. ↑ Navarro-Sarabia, F; Ariza-Ariza, R; Hernandez-Cruz, B; Villanueva, I (2005 թ․ հուլիսի 20). «Adalimumab for treating rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD005113. doi:10.1002/14651858.CD005113.pub2. PMID 16034967.
  87. ↑ Singh JA, Christensen R, Wells GA, Suarez-Almazor ME, Buchbinder R, Lopez-Olivo MA, Tanjong Ghogomu E, Tugwell P; Christensen; Wells; Suarez-Almazor; Buchbinder; Lopez-Olivo; Tanjong Ghogomu; Tugwell (2009 թ․ հոկտեմբերի 7). Singh, Jasvinder A (ed.). «Biologics for rheumatoid arthritis: an overview of Cochrane reviews». Cochrane Database of Systematic Reviews (Submitted manuscript). 128 (4): 309–310. doi:10.1002/14651858.CD007848.pub2. PMID 19821440.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  88. ↑ Tarp S, Bartels EM, Bliddal H, Furst DE, Boers M, Danneskiold-Samsøe B, Rasmussen M, Christensen R; Bartels; Bliddal; Furst; Boers; Danneskiold-Samsøe; Rasmussen; Christensen (2012 թ․ նոյեմբեր). «Effect of nonsteroidal antiinflammatory drugs on the C-reactive protein level in rheumatoid arthritis: a meta-analysis of randomized controlled trials». Arthritis and Rheumatism. 64 (11): 3511–21. doi:10.1002/art.34644. PMID 22833186.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  89. ↑ Marks JL, Colebatch AN, Buchbinder R, Edwards CJ; Colebatch; Buchbinder; Edwards (2011 թ․ հոկտեմբերի 5). Marks, Jonathan L (ed.). «Pain management for rheumatoid arthritis and cardiovascular or renal comorbidity». Cochrane Database of Systematic Reviews (10): CD008952. doi:10.1002/14651858.CD008952.pub2. PMID 21975789.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  90. ↑ Radner H, Ramiro S, Buchbinder R, Landewé RB, van der Heijde D, Aletaha D; Ramiro; Buchbinder; Landewé; Van Der Heijde; Aletaha (2012 թ․ հունվարի 18). Radner, Helga (ed.). «Pain management for inflammatory arthritis (rheumatoid arthritis, psoriatic arthritis, ankylosing spondylitis and other spondylarthritis) and gastrointestinal or liver comorbidity». Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD008951. doi:10.1002/14651858.CD008951.pub2. PMID 22258995.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  91. ↑ McCormack PL (2011). «Celecoxib: a review of its use for symptomatic relief in the treatment of osteoarthritis, rheumatoid arthritis and ankylosing spondylitis». Drugs. 71 (18): 2457–89. doi:10.2165/11208240-000000000-00000. PMID 22141388.
  92. ↑ Colebatch, AN; Marks, Jonathan L; Edwards, Christopher J (2011). «Safety of non-steroidal anti-inflammatory drugs, including aspirin and paracetamol (acetaminophen) in people receiving methotrexate for inflammatory arthritis (rheumatoid arthritis, ankylosing spondylitis, psoriatic arthritis, other spondyloarthritis)». Cochrane Database of Systematic Reviews (11): CD008872. doi:10.1002/14651858.CD008872.pub2. PMID 22071858.
  93. ↑ Chen YF, Jobanputra P, Barton P, Bryan S, Fry-Smith A, Harris G, Taylor RS; Jobanputra; Barton; Bryan; Fry-Smith; Harris; Taylor (2008 թ․ ապրիլ). «Cyclooxygenase-2 selective non-steroidal anti-inflammatory drugs (etodolac, meloxicam, celecoxib, rofecoxib, etoricoxib, valdecoxib and lumiracoxib) for osteoarthritis and rheumatoid arthritis: a systematic review and economic evaluation». Health Technology Assessment (Winchester, England). 12 (11): 1–278, iii. doi:10.3310/hta12110. PMID 18405470.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  94. ↑ Fidahic, M; Jelicic Kadic, A; Radic, M; Puljak, L (2017 թ․ հունիսի 9). «Celecoxib for rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD012095. doi:10.1002/14651858.CD012095.pub2. PMID 28597983.
  95. ↑ 95,0 95,1 Richards, BL; Whittle, SL; Buchbinder, R (2012 թ․ հունվարի 18). «Neuromodulators for pain management in rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD008921. doi:10.1002/14651858.CD008921.pub2. PMID 22258992.
  96. ↑ Macfarlane GJ, El-Metwally A, De Silva V, Ernst E, Dowds GL, Moots RJ; El-Metwally; De Silva; Ernst; Dowds; Moots; Arthritis Research UK Working Group on Complementary Alternative Medicines (2011). «Evidence for the efficacy of complementary and alternative medicines in the management of rheumatoid arthritis: a systematic review». Rheumatology (Oxford). 50 (9): 1672–83. doi:10.1093/rheumatology/ker119. PMID 21652584.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  97. ↑ Brosseau L, Robinson V, Wells G, Debie R, Gam A, Harman K, Morin M, Shea B, Tugwell P (2005). «Low level laser therapy (Classes I, II and III) for treating rheumatoid arthritis». Cochrane Database Syst Rev. 4 (4): CD002049. doi:10.1002/14651858.CD002049.pub2. PMID 16235295.
  98. ↑ Han, Alcie; Judd, Maria; Welch, Vivian; Wu, Taixiang; Tugwell, Peter; Wells, George A (2004). «Tai chi for treating rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD004849. doi:10.1002/14651858.CD004849. PMID 15266544.
  99. ↑ Ernst, E.; Pittler, M. H.; Lee, M. S. (2007 թ․ նոյեմբերի 1). «Tai chi for rheumatoid arthritis: systematic review». Rheumatology. 46 (11): 1648–1651. doi:10.1093/rheumatology/kem151. ISSN 1462-0324. PMID 17634188.
  100. ↑ Lee MS, Shin B-C, Ernst E; Shin; Ernst (2008). «Acupuncture for rheumatoid arthritis: a systematic review». Rheumatology. 47 (12): 1747–53. doi:10.1093/rheumatology/ken330. PMID 18710899.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  101. ↑ Macfarlane GJ, Paudyal P, Doherty M, Ernst E, Lewith G, MacPherson H, Sim J, Jones GT; Paudyal; Doherty; Ernst; Lewith; MacPherson; Sim; Jones; Arthritis Research UK Working Group on Complementary Alternative Therapies for the Management of the Rheumatic Diseases (2012). «A systematic review of evidence for the effectiveness of practitioner-based complementary and alternative therapies in the management of rheumatic diseases: rheumatoid arthritis». Rheumatology. 51 (9): 1707–13. doi:10.1093/rheumatology/kes133. PMID 22661556.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  102. ↑ Brosseau, LU; Pelland, LU; Casimiro, LY; Robinson, VI; Tugwell, PE; Wells, GE (2002). «Electrical stimulation for the treatment of rheumatoid arthritis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD003687. doi:10.1002/14651858.CD003687. PMID 12076504.
  103. ↑ Soeken, K L; Miller, S A; Ernst, E (2003). «Herbal medicines for the treatment of rheumatoid arthritis: a systematic review». Centre for Reviews and Dissemination. National Institute for Health Research. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 23-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 Senftleber NK, Nielsen SM, Andersen JR, Bliddal H, Tarp S, Lauritzen L, Furst DE, Suarez-Almazor ME, Lyddiatt A, Christensen R (2017). «Marine Oil Supplements for Arthritis Pain: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Trials». Nutrients. 9 (1): 42. doi:10.3390/nu9010042. PMC 5295086. PMID 28067815.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  105. ↑ 105,0 105,1 Jiang J, Li K, Wang F, Yang B, Fu Y, Zheng J, Li D (2016). «Effect of Marine-Derived n-3 Polyunsaturated Fatty Acids on Major Eicosanoids: A Systematic Review and Meta-Analysis from 18 Randomized Controlled Trials». PLoS ONE. 11 (1): e0147351. Bibcode:2016PLoSO..1147351J. doi:10.1371/journal.pone.0147351. PMC 4726565. PMID 26808318.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  106. ↑ 106,0 106,1 Di Giuseppe D, Crippa A, Orsini N, Wolk A (2014). «Fish consumption and risk of rheumatoid arthritis: a dose-response meta-analysis». Arthritis Res. Ther. 16 (5): 446. doi:10.1186/s13075-014-0446-8. PMC 4201724. PMID 25267142.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  107. ↑ 107,0 107,1 Lee YH, Bae SC, Song GG (2012). «Omega-3 polyunsaturated fatty acids and the treatment of rheumatoid arthritis: a meta-analysis». Arch. Med. Res. 43 (5): 356–62. doi:10.1016/j.arcmed.2012.06.011. PMID 22835600.
  108. ↑ 108,0 108,1 «Herbal Remedies, Supplements and Acupuncture for Arthritis». American College of Rheumatology. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 3-ին.
  109. ↑ Abdel-Tawab M, Werz O, Schubert-Zsilavecz M; Werz; Schubert-Zsilavecz (2011 թ․ հունիս). «Boswellia serrata: an overall assessment of in vitro, preclinical, pharmacokinetic and clinical data». Clinical Pharmacokinetics. 50 (6): 349–69. doi:10.2165/11586800-000000000-00000. PMID 21553931.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  110. ↑ White B, Judkins DZ; Judkins (2011 թ․ մարտ). «Clinical Inquiry. Does turmeric relieve inflammatory conditions?». The Journal of Family Practice. 60 (3): 155–6. PMID 21369559.
  111. ↑ Wegener, T. (1999). «Therapie degenerativer Erkrankungen des Bewegungsapparates mit südafrikanischer Teufelskralle (Harpagophytum procumbens DC)» [Therapy of degenerative diseases of the musculoskeletal system with South African devil's claw (Harpagophytum procumbens DC)]. Wiener Medizinische Wochenschrift (գերմաներեն). 149 (8–10): 254–257. PMID 10483693.
  112. ↑ Denner SS (2007). «A review of the efficacy and safety of devil's claw for pain associated with degenerative musculoskeletal diseases, rheumatoid, and osteoarthritis». Holist Nurs Pract. 21 (4): 203–7. doi:10.1097/01.HNP.0000280932.65581.72. PMID 17627199.
  113. ↑ Zhang LF, Zhao JX; Zhao (2005 թ․ դեկտեմբեր). «The recent research situation of Euonymus alatus». Zhongguo Zhong Yao Za Zhi = Zhongguo Zhongyao Zazhi = China Journal of Chinese Materia Medica. 30 (24): 1895–8. PMID 16494017.
  114. ↑ Bao J, Dai SM; Dai (2011). «A Chinese herb Tripterygium wilfordii Hook F in the treatment of rheumatoid arthritis: mechanism, efficacy, and safety». Rheumatol. Int. 31 (9): 1123–9. doi:10.1007/s00296-011-1841-y. PMID 21365177.
  115. ↑ Martí-Carvajal, Arturo J; Agreda-Pérez, Luis H; Solà, Ivan; Simancas-Racines, Daniel (2013). «Erythropoiesis-stimulating agents for anemia in rheumatoid arthritis». Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD000332. doi:10.1002/14651858.CD000332.pub3. PMID 23450527.
  116. ↑ Perry, Lisa M.; Winthrop, Kevin L.; Curtis, Jeffrey R. (2014 թ․ հունիսի 13). «Vaccinations for Rheumatoid Arthritis». Current Rheumatology Reports. 16 (8): 431. doi:10.1007/s11926-014-0431-x. PMC 4080407. PMID 24925587.
  117. ↑ Grohskopf, LA; Olsen, SJ; Sokolow, LZ; Bresee, JS; Cox, NJ; Broder, KR; Karron, RA; Walter, EB; Centers for Disease Control and, Prevention (2014 թ․ օգոստոսի 15). «Prevention and control of seasonal influenza with vaccines: recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) – United States, 2014–15 influenza season». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 63 (32): 691–7. PMC 4584910. PMID 25121712.
  118. ↑ Black, CL; Yue, X; Ball, SW; Donahue, SM; Izrael, D; de Perio, MA; Laney, AS; Lindley, MC; Graitcer, SB; Lu, PJ; Williams, WW; Bridges, CB; DiSogra, C; Sokolowski, J; Walker, DK; Greby, SM (2014 թ․ սեպտեմբերի 19). «Influenza vaccination coverage among health care personnel – United States, 2013–14 influenza season». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 63 (37): 805–11. PMC 5779456. PMID 25233281.
  119. ↑ Hales, CM; Harpaz, R; Ortega-Sanchez, I; Bialek, SR; Centers for Disease Control and Prevention, (CDC) (2014 թ․ օգոստոսի 22). «Update on recommendations for use of herpes zoster vaccine». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 63 (33): 729–31. PMC 5779434. PMID 25144544.
  120. ↑ Kitas, George (4 April 2006) Why is life span shortened by Rheumatoid Arthritis? National Rheumatoid Arthritis Society
  121. ↑ Rheumatoid Arthritis Patients Have Double the Risk of Heart Failure. mayoclinic.org (3 February 2005).
  122. ↑ «Cardiac disease in rheumatoid arthritis». Johns Hopkins University. 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  123. ↑ Atzeni F, Turiel M, Caporali R, Cavagna L, Tomasoni L, Sitia S, Sarzi-Puttini P; Turiel; Caporali; Cavagna; Tomasoni; Sitia; Sarzi-Puttini (2010). «The effect of pharmacological therapy on the cardiovascular system of patients with systemic rheumatic diseases». Autoimmun Rev. 9 (12): 835–9. doi:10.1016/j.autrev.2010.07.018. PMID 20678592.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  124. ↑ Damjanov, N; Nurmohamed, MT; Szekanecz, Z (2014 թ․ մարտի 18). «Biologics, cardiovascular effects and cancer». BMC Medicine. 12 (1): 48. doi:10.1186/1741-7015-12-48. PMC 3984692. PMID 24642038.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  125. ↑ Lozano, 1R; Naghavi, M; Foreman, K; Lim, S; Shibuya, K; Aboyans, V; Abraham, J; Adair, T; և այլք: (2012 թ․ դեկտեմբերի 15). «Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2095–128. doi:10.1016/S0140-6736(12)61728-0. hdl:10536/DRO/DU:30050819. PMID 23245604.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  126. ↑ Alamanos Y, Voulgari PV, Drosos AA; Voulgari; Drosos (2006). «Incidence and prevalence of rheumatoid arthritis, based on the 1987 American College of Rheumatology criteria: a systematic review». Semin. Arthritis Rheum. 36 (3): 182–8. doi:10.1016/j.semarthrit.2006.08.006. PMID 17045630.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  127. ↑ Rothschild BM, Rothschild C, Helbling M; Rothschild; Helbling (2003). «Unified theory of the origins of erosive arthritis: conditioning as a protective/directing mechanism?». J. Rheumatol. 30 (10): 2095–102. PMID 14528501.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  128. ↑ Appelboom T, de Boelpaepe C, Ehrlich GE, Famaey JP; De Boelpaepe; Ehrlich; Famaey (1981). «Rubens and the question of antiquity of rheumatoid arthritis». JAMA. 245 (5): 483–6. doi:10.1001/jama.245.5.483. PMID 7005475.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  129. ↑ Kelly, Janis (2005 թ․ հունիսի 14). «Did RA travel from New World to Old? The Rubens connection». Medscape. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 3-ին.
  130. ↑ Dequeker J.; Rico H. (1992). «Rheumatoid arthritis-like deformities in an early 16th-century painting of the Flemish-Dutch school». JAMA. 268 (2): 249–251. doi:10.1001/jama.268.2.249. PMID 1608144.
  131. ↑ Hart FD (1976). «History of the treatment of rheumatoid arthritis». Br Med J. 1 (6012): 763–5. doi:10.1136/bmj.1.6012.763. PMC 1639217. PMID 177148.
  132. ↑ Paget, Stephen A.; Lockshin, Michael D.; Loebl, Suzanne (2002). The Hospital for Special Surgery Rheumatoid Arthritis Handbook Everything You Need to Know. New York: John Wiley & Sons. էջ 32. ISBN 9780471223344. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 22-ին.
  133. ↑ Tang, Qingqin; Fu, Haitao; Qin, Baodong; Hu, Zhide; Liu, Yaoting; Liang, Yan; Zhou, Lin; Yang, Zaixing; Zhong, Renqian (2017 թ․ փետրվարի 1). «A Possible Link Between Rheumatoid Arthritis and Periodontitis: A Systematic Review and Meta-analysis». The International Journal of Periodontics & Restorative Dentistry. 37 (1): 79–86. doi:10.11607/prd.2656. PMID 27977821.
  134. ↑ Gatenby P, Lucas R, Swaminathan A (2013). «Vitamin D deficiency and risk for rheumatic diseases: an update». Curr Opin Rheumatol. 25 (2): 184–91. doi:10.1097/BOR.0b013e32835cfc16. PMID 23370372.
  135. ↑ Wen H, Baker JF (2011 թ․ մարտ). «Vitamin D, immunoregulation, and rheumatoid arthritis». Journal of Clinical Rheumatology. 17 (2): 102–7. doi:10.1097/RHU.0b013e31820edd18. PMID 21364350.
  136. ↑ Guillot X, Semerano L, Saidenberg-Kermanac'h N, Falgarone G, Boissier MC (2010). «Vitamin D and inflammation». Joint Bone Spine. 77 (6): 552–7. doi:10.1016/j.jbspin.2010.09.018. PMID 21067953.
  137. ↑ Lee, Y. H.; Bae, SC (2016). «Vitamin D level in rheumatoid arthritis and its correlation with the disease activity: A meta-analysis». Clinical and Experimental Rheumatology. 34 (5): 827–833. PMID 27049238. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 5-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռևմատոիդ արթրիտ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ռևմատոիդ_արթրիտ&oldid=10122260» էջից