Երաժշտության սոցիոլոգիա

Երաժշտության սոցիոլոգիա (անգլ.՝ Sociomusicology), գիտական առարկա, որն ուսումնասիրում է երաժշտության սոցիալական գոյության տարբեր ասպեկտներ, ինչպես նաև զբաղվում է հաղորդակցական համակարգմամբ և սոցիալ-մշակութային կառուցվածքով՝ իր գեղարվեստական ձևերի և սոցիալական դրսևորումների ամբողջ բազմազանության մեջ, արվեստի սոցիոլոգիայի ճյուղերից մեկը։

Գիտական առանձնահատկություն

Երաժշտության սոցիոլոգիայի գիտական առանձնահատկությունը միջառարկայական գիտությունն է, որը միաժամանակ վերաբերում է երաժշտագիտության, հասարակագիտության, պատմության, հոգեբանության, մշակութային ուսումնասիրությունների և մանկավարժության ոլորտին։

Երաժշտության սոցիոլոգիայում դրված խնդիրների լուծման բնույթից և մեթոդաբանությունից կարելի է առանձնացնել դրա երեք հիմնական ուղղությունները․

տեսական, որի շրջանակներում ուսումնասիրվում են երաժշտական արվեստի և հասարակության փոխազդեցության ընդհանուր օրենքները, ինչպես նաև իրականացվում է երաժշտական մշակույթների սոցիալապես պայմանական տիպաբանացում,
պատմական, որի շրջանակներում ուսումնասիրվում և ամփոփվում են հասարակության երաժշտական կյանքի զուտ պատմական ասպեկտներին վերաբերող փաստերը,
էմպիրիկ, որի շրջանակներում իրականացվում է անհրաժեշտ (սոցիոլոգիապես նշանակալի) ստատիկ տվյալների հավաքագրում։

Երաժշտության սոցիոլոգիայում շատ կարևոր դեր է խաղում հասարակության կողմից «օգտագործվող» երաժշտական բովանդակության պատշաճ տարբերակման անհրաժեշտությունը՝ ըստ նրա սոցիալապես որոշված որակների, բնութագրերի և հատկանշների, որոնք թույլ են տալիս հնարավորինս ճշգրիտ կանխատեսել այս երաժշտության համար առավել համարժեք (նպատակային) լսարան, որը համապատասխանում է որոշակի սոցիալական ֆունկցիոնալ (տարիքային, էթնիկական, հոգեբանական, մշակութաբանական, դավանաբանական) չափանիշներին՝ տվյալ լսարանի կողմից առաջարկվող երաժշտական նյութի ընկալման համար^[1]:։

Երաժշտության սոցիոլոգիայում մեծ նշանակություն է տրվում նաև այս կամ այն կոնտիգենտի ներկայացուցիչների հաճախելիության վերաբերյալ վիճակագրական տվյալների հավաքագրման գործընթացին՝ սպառողական շուկայում զանազան երաժշտական ապրանքների իրացման և ներդրման այլ ձևերի, մասնագիտական, սիրողական և ֆոլկլոր երաժշտության ոլորտում նկատվող ընթացիկ միտումների վերաբերյալ և այլն։

Կիրառման հիմնական ոլորտներ

Երաժշտության սոցիոլոգիայի տեսանկյունից առաջնային գիտական հետաքրքրություն են ներկայացնում հետևյալ հարցերը․

մարդկանց մեջ գեղարվեստական (երաժշտական) ճաշակի ձևավորման մեխանիզմների բացահայտում,
երաժշտական դաստիարակության և կրթության առավել արդյունավետ ծրագրերի մշակում,
այս կամ այն երաժշտության (երաժշտական արտադրանքի) պահանջարկի աստիճանի և բնույթի որոշում ինչպես ամբողջ հասարակության մեջ, այնպես էլ նրա առանձին ենթամշակութային միջավայրում,
այս կամ այն երաժշտության (երաժշտական արտադրանքի) պահանջարկի պատճառների որոշում ինչպես ամբողջ հասարակության մեջ, այնպես էլ նրա առանձին սոցիալական խմբում,
երաժշտության ազդեցության հետ կապված տարբեր տվյալների և փաստերի ուսումնասիրություն որոշակի սոցիալական գործընթացների ընթացքի վրա,
երաժշտական ստեղծագործությունների կատարողական մեկնաբանություններում պատմականորեն և սոցիալապես պայմանավորված օրինաչափությունների բացահայտում,
զանգվածային ունկնդրի համար երաժշտական ստեղծագործությունների մատչելիության խնդիրների ուսումնասիրություն,
որոշակի լսող լսարանիկառուցվածքային առանձնահատկությունների, վերագրման և իրավասությունների դասակարգում և տիպաբանացում։

Առաջացման և զարգացման պատմություն

Երաժշտության նորաստեղծ սոցիոլոգիայի առաջին սկիզբը հեշտությամբ հայտնաբերվում է հին փիլիսոփաների, առաջին հերթին Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատություններում, որոնք ունկնդիրների սոցիոլոգիական տիպաբանությունն իրականացնում են ըստ երաժշտության նկատմամբ նրանց զգայունության չափանիշների^[2] և նրանք արձանագրում են երաժշտական արվեստի շատ ուժեղ ազդեցությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների ամբողջ ընթացքի վրա, ներառյալ դաստիարակության, կրթության և պետության կառավարման ոլորտը^[3]։

Երաժշտության սոցիոլոգիայի հարցերին որոշակի ուշադրություն են դարձրել նեոպլատոնական և նեոպիֆագորական դպրոցի որոշ ներկայացուցիչներ^[4], ինչպես նաև վաղ միջնադարի այնպիսի խոշոր մտածողներ, ինչպիսիք են Օգոստինոս Երանելին^[5], Տորկվատ Սեվերինուս Բոետիոսը^[6] և Մագնուս Ավրելիոս Կասիոդորը^[7]։

Ավելին, 13-րդ դարի վերջին ֆրանսիացի երաժշտության տեսաբան Հովհաննես դե Գրոխեոյի աշխատություններում, արդեն բավականին մանրամասն ձևով, տրվում է երաժշտության տարբեր ձևերի, տեսակների և ժանրերի դասակարգում՝ ելնելով դրանցսոցիալական գործառույթներից և տվյալ հասարակության մեջ գոյության պայմաններից^[8]։

Վերածննդի դարաշրջանի երաժշտության սոցիոլոգներից պետք է առանձնացնել իտալացի գրող Բալդասարե Կաստիլիոնեին, հոլանդացի (ավելի ճշգրիտ՝ Ֆրանս-ֆլամանդացի) կոմպոզիտոր և երաժշտագետ Հովհաննես Տինկտորիսին, ինչպես նաև իսպանացի երգեհոնահար և երաժշտության խոշոր տեսաբան Ֆրանցիսկո Սալինասին։

Լուսավորության դարաշրջանը աշխարհին տվել է այնպիսի երաժշտական սոցիոլոգներ, ինչպիսիք են գերմանացի երաժշտագետներ, կոմպոզիտորներ և երգեհոնահարներ Մայքլ Պրետորիուսը և Յոհան Կունաուն, իտալացի կոմպոզիտոր, երաժշտություն գրող, իրավաբան և պետական գործիչ Բենեդետտո Մարչելոն, անգլիացի կոմպոզիտոր, երաժշտության պատմաբան, երգեհոնահար Չառլզ Բյոռնին, Ֆրանս-բելգիացի կոմպոզիտոր Անդրե Գրեթրին։

Երաժշտական սոցիոլոգիայի շատ արդիական հարցեր (կապված, առաջին հերթին, հեղինակի և ունկնդրի միջև հարաբերությունների խնդրի հետ) իրենց արտացոլումն են գտել ռոմանտիզմի դարաշրջանի հայտնի գրողների և կոմպոզիտորների Էռնստ Հոֆմանի, Կարլ Մարիա ֆոն Վեբերի, Ռոբերտ Շումանի, Ֆերենց Լիստի և Էկտոր Բեռլիոզի հոդվածներում։

Ժամանակակից և նորագույն ժամանակների երաժշտության առավել հայտնի սոցիոլոգներ

Նոր և նորագույն ժամանակների երաժշտության արևմտյան սոցիոլոգներից^[9] առավել հայտնի են դարձել Գեորգ Զիմելը (1858-1918), Մաքս Վեբեր(1864-1920)^[10], Պաուլ Բեքեր (1882-1937)^[11], Ալֆրեդ Շյուտցը (1899-1959) և հատկապես Թեոդոր Ադորնոն (1903-1969), ով պնդում էր, որ «Հասարակության էությունը դառնում է երաժշտության էությունը»։ Ադորնոյի ոչ էգալիտար տեսակետները արվեստի սոցիալական գործառույթների վերաբերյալ^[12] միշտ առաջացրել են և դեռ շարունակում են սուր հակասություններ առաջացնել մասնագետների շրջանում^[13]։

Երաժշտության սոցիոլոգիայի զարգացման գործում բավականին նշանակալի ներդրում են ունեցել նաև Չարլզ Սիգերը (1886-1979), Հովարդ Բեքերը (1899-1960) և Ալֆոնս Սիլբերմանը (1909-2000)։

Տարբեր խնդիրներ, որոնք ուղղակիորեն կապված են երաժշտության սոցիոլոգիայի հետ, շատ վառ հետաքրքրություն են առաջացրել ռուս նշանավոր երաժշտական քննադատների Ալեքսանդր Սերովի^[14] և Վլադիմիր Ստասովի կողմից^[15]․ ռուս մեծ կոմպոզիտոր Պյոտր Չայկովսկու երաժշտական և քննադատական հոդվածները նույնպես փայլում են շատ արժեքավոր սոցիոլոգիական դիտարկումներով։

ԽՍՀՄ-ում սովետական առաջատար երաժշտագետներ՝ Բորիս Ասաֆևը^[16],Դանիել Ժիտոմիրսկին, Ռոման Իլյիչը, Առնոլդ Ալշվանգը^[17], Բոլեսլավ Յավորսկին^[18], Ռիժկին Իոսիֆը^[19] այս կամ այնաստիճանի երաժշտության սոցիոլոգիայի ոլորտում բեղմնավոր գիտական հետազոտություններով են զբաղվել։ Բայց որպես անկախ գիտական առարկա, երաժշտության սոցիոլոգիան ԽՍՀՄ-ում սկսել է զարգանալ միայն անցյալ դարի 60-ականներից՝ Առնոլդ Նաումովիչ Սոհորի ստեղծագործական և կազմակերպչական մեծ ներդրման շնորհիվ^[20]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ В этой связи, в дисциплинарных рамках социология музыки уместным представляется также подразделение музыки по различным социофункциональным признакам: например, «детская музыка», «военная музыка», «спортивная музыка», «ритуальная музыка», «ресторанная музыка», «религиозная музыка», «городская музыка», «сельская музыка» и т.д.
↑ Лосев А. Ф., Платон. Законы; Комментарии к диалогам Платона, Общ. ред. А.Ф. Лосева, В. Ф. Асмуса, А. А. Тахо-Годи, М., «Мысль», 1999.
↑ Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М., Мысль, 1983. Т.4. Перевод С. А. Жебелева. В Книге 8 Аристотель поднимает проблему «воспитания молодёжи», замечая, что там, «где этого нет сам государственный строй терпит ущерб» (с.628), и что существует четыре основных обучающих предмета (c.630): Грамматика, Гимнастика, Музыка и Рисование.
↑ Nicomachus, The Enchiridion // Greek Musical Writings. Volume II: Harmonic and Acoustic Theory, edited by Andrew Barker. Cambridge, 1989, pp.245-269 (англ. комментированный перевод).
↑ Августин А. De musica, ок. 387—389.
↑ Боэций, О музыкальном установлении // Герцман Е. В. Музыкальная боэциана. СПб, 2004.
↑ Кассиодор, Основы божественных и светских наук Пер. с лат. П.С. Карамитти Cassiodori Senatoris Institutiones. Ed. by R.A.B. Mynors.-Oxford, 1937. (лат. Institutiones divinarum et saecularium litterarum, среди прочего содержит ценную главу о музыке).
↑ В своём трактате "О музыке" (лат. "De musica", около 1300) Йоханнес де Грохео, систематизируя музыкальные жанры, бытовавшие во Франция того времени, использует следующие социологические спецификации: «популярная музыка» («cantus publicus»), «учёная музыка» («musica composita», также называемая «regularis», «canonica», «mensurata»), «церковная музыка» («cantus eccleciasticus»), «отечественна музыка» или «местнаю музыка» («musica civilis»), «просторечная музыка» («musica vulgaris») и т.д.
↑ Одной из первых книг по социологии музыки явилась книга Макса Вебера Рациональные и социологические основы музыки (WеЬеr М. Die rationalen und soziologischen Grundlagen der Musik, 1921)
↑ Основополагающие установки Макса Вебера в области социологии музыки, хотя и пользовались среди профессионалов определённым уважением, но, тем не менее, часто подвергались критике: Гайденко Г., Идея. рациональности в социологии музыки M. Beбepa, в сб. Кризис буржуазной культуры и музыка, вып. 3, M., 1976.
↑ Значительную социологическую ценность представляет очерк Пауля Беккера: Bekker, P., Die Sinfonie von Beethoven bis Mahler, В., 1918 (в рус. пер. - Симфония от Бетховена до Малера, Л., 1926).
↑ Расхожим стал следующий тезис Теодора Адорно: «В наше время считается общепризнанным, что из всего, так или иначе касающегося искусства, ничто более не может считаться общепризнанным» (Theodor W. Adorno, Aesthetic Theory, 1970.)
↑ Михайлов Ал., Музыкальная социология Адорно и после Адорно, M., 1978.
↑ В серии статей «Музыка. Обзор современного состояния музыкального искусства в России и за границей» (1858, «Иллюстрация», СПБ) А. Н. Серов исследовал воздействие условий жизни на форму и содержание произведений музыкального искусства
↑ В своих критических статьях В. В. Стасов большое внимание уделял вопросам восприятия музыки публикой: см. Стасов В., Избранные статьи о музыке, Л. - М., 1949.
↑ В частности, в своей книге «Русская музыка от начала XIX столетия» (1930) Б. В. Асафьев провёл исследование различных форм музицирования, характерных для разных общественно-экономичических формаций.
↑ А. А. Альшванг выдвинул плодотворную музыкально-социологическую концепцию «обобщение через жанр»
↑ В своих исследованиях Б. Л. Яворский большое внимание уделял огромному значению связей между творчеством и его общественным восприятием.
↑ Вместе с Виктором Цуккерманом и Львом Мазелем И. Я. Рыжкин разработал метод «целостного анализа» музыкальных произведений, который позволял расшифровывать сугубо музыкальные знаковые системы в их философско-эстетической конкретности и обобщённости. Причём основная заслуга в разработке этических аспектов концепта целостного анализа принадлежит именно Рыжкину. В контексте генеральной идеологии «целостного анализа», Рыжкин является также основным систематизатором типов (то есть типологизатором) диалектического мышления в связи с различными типами симфонизма как наиболее «философоёмкого» атрибутива музыки.
↑ Именно благодаря творческим и организационным усилиям А. Н. Сохора социологии музыки, в качестве серьёзной и весьма перспективной научной дисциплины, была реабилитирована в СССР после проведённых там в 20—30 гг. вульгарно-социологических опытов.

[soc-1] В этой связи, в дисциплинарных рамках социология музыки уместным представляется также подразделение музыки по различным социофункциональным признакам: например, «детская музыка», «военная музыка», «спортивная музыка», «ритуальная музыка», «ресторанная музыка», «религиозная музыка», «городская музыка», «сельская музыка» и т.д.

[Losev-2] Лосев А. Ф., Платон. Законы; Комментарии к диалогам Платона, Общ. ред. А.Ф. Лосева, В. Ф. Асмуса, А. А. Тахо-Годи, М., «Мысль», 1999.

[arist-3] Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М., Мысль, 1983. Т.4. Перевод С. А. Жебелева. В Книге 8 Аристотель поднимает проблему «воспитания молодёжи», замечая, что там, «где этого нет сам государственный строй терпит ущерб» (с.628), и что существует четыре основных обучающих предмета (c.630): Грамматика, Гимнастика, Музыка и Рисование.

[nic-4] Nicomachus, The Enchiridion // Greek Musical Writings. Volume II: Harmonic and Acoustic Theory, edited by Andrew Barker. Cambridge, 1989, pp.245-269 (англ. комментированный перевод).

[avr-5] Августин А. De musica, ок. 387—389.

[boec-6] Боэций, О музыкальном установлении // Герцман Е. В. Музыкальная боэциана. СПб, 2004.

[kassiodor-7] Кассиодор, Основы божественных и светских наук Пер. с лат. П.С. Карамитти Cassiodori Senatoris Institutiones. Ed. by R.A.B. Mynors.-Oxford, 1937. (лат. Institutiones divinarum et saecularium litterarum, среди прочего содержит ценную главу о музыке).

[groh-8] В своём трактате "О музыке" (лат. "De musica", около 1300) Йоханнес де Грохео, систематизируя музыкальные жанры, бытовавшие во Франция того времени, использует следующие социологические спецификации: «популярная музыка» («cantus publicus»), «учёная музыка» («musica composita», также называемая «regularis», «canonica», «mensurata»), «церковная музыка» («cantus eccleciasticus»), «отечественна музыка» или «местнаю музыка» («musica civilis»), «просторечная музыка» («musica vulgaris») и т.д.

[veb1-9] Одной из первых книг по социологии музыки явилась книга Макса Вебера Рациональные и социологические основы музыки (WеЬеr М. Die rationalen und soziologischen Grundlagen der Musik, 1921)

[gaid-10] Основополагающие установки Макса Вебера в области социологии музыки, хотя и пользовались среди профессионалов определённым уважением, но, тем не менее, часто подвергались критике: Гайденко Г., Идея. рациональности в социологии музыки M. Beбepa, в сб. Кризис буржуазной культуры и музыка, вып. 3, M., 1976.

[bek-11] Значительную социологическую ценность представляет очерк Пауля Беккера: Bekker, P., Die Sinfonie von Beethoven bis Mahler, В., 1918 (в рус. пер. - Симфония от Бетховена до Малера, Л., 1926).

[ad1-12] Расхожим стал следующий тезис Теодора Адорно: «В наше время считается общепризнанным, что из всего, так или иначе касающегося искусства, ничто более не может считаться общепризнанным» (Theodor W. Adorno, Aesthetic Theory, 1970.)

[mih-13] Михайлов Ал., Музыкальная социология Адорно и после Адорно, M., 1978.

[ser-14] В серии статей «Музыка. Обзор современного состояния музыкального искусства в России и за границей» (1858, «Иллюстрация», СПБ) А. Н. Серов исследовал воздействие условий жизни на форму и содержание произведений музыкального искусства

[stas-15] В своих критических статьях В. В. Стасов большое внимание уделял вопросам восприятия музыки публикой: см. Стасов В., Избранные статьи о музыке, Л. - М., 1949.

[as-16] В частности, в своей книге «Русская музыка от начала XIX столетия» (1930) Б. В. Асафьев провёл исследование различных форм музицирования, характерных для разных общественно-экономичических формаций.

[alsh-17] А. А. Альшванг выдвинул плодотворную музыкально-социологическую концепцию «обобщение через жанр»

[yav-18] В своих исследованиях Б. Л. Яворский большое внимание уделял огромному значению связей между творчеством и его общественным восприятием.

[rij-19] Вместе с Виктором Цуккерманом и Львом Мазелем И. Я. Рыжкин разработал метод «целостного анализа» музыкальных произведений, который позволял расшифровывать сугубо музыкальные знаковые системы в их философско-эстетической конкретности и обобщённости. Причём основная заслуга в разработке этических аспектов концепта целостного анализа принадлежит именно Рыжкину. В контексте генеральной идеологии «целостного анализа», Рыжкин является также основным систематизатором типов (то есть типологизатором) диалектического мышления в связи с различными типами симфонизма как наиболее «философоёмкого» атрибутива музыки.

[soh-20] Именно благодаря творческим и организационным усилиям А. Н. Сохора социологии музыки, в качестве серьёзной и весьма перспективной научной дисциплины, была реабилитирована в СССР после проведённых там в 20—30 гг. вульгарно-социологических опытов.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]