Leonardo da Vinci

He die Sie ös op Stolberjer Platt
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)

Leonardo da Vinci (* 15. Aprel 1452 ä Anchiano beij Vinci; † 2. Mai 1519 op öt Schloss Clos Lucé, Amboise. Eejentlich hosch hä Leonardo di ser Piero. Hä woch Möler, Beldhouwer, Architekt, Anatom, Mechaniker, Ingenieur un och noch Naturfilosof.

Si Lääve

Sing Kengkheed

Leonardo koom us ön jruuße Famelisch. Singe Papp woch Piero da Vinci, wobeij dä Zosatz da Vinci dorop häwiißd, dat di Persun us dä Ocht Vinci kütt. Piero woch viirmol vorhiirod un kräät no Leonardo noch 9 Sööhn un zwei Dööhtisch. Leonardos Mamm woch dö Sklavin Caterina, di ön Zitt lang beij Piero da Vinci wonnde, spiir d Famelisch vorlosse had un önö angere Mann us Vinci hiirode. Met däm kräät sö noch 5 Kenger. Leonardo bleed ävver beij Piero da Vinci.

Sing Liihrjoohre

Leonardo maade sing Liihr beij dr Bildhouwer Verrocchio, dä damols zo enne van d beijdste zalld. He vobraad hä d Joohre tösche 1470 un 1477.

Am Äng van sing Liihr hood Leonardo ävver net beij Verrocchio op. Hä bleed un sing ischde Belder entstänge. Dozo zälld d Dööf Christi, ö Beld, dat hä zösamme met Verrocchio 1475 molde. Watt hä an dat Beld jönau jömold had, es schwoch z saare, da mo dat Orijinalbeld met Ölvärv övermold had. Ön Technik, di Leonardo usszeechnet, Jesechter weech z zeechne, vängd sisch ävver an ö paar Stelle.

Va 1472 a vängd mo dr Naam va Leonardo en d St.-Lukas-Gilde, önö Molerverein. Do werkde hä un di anger Moler böschrävve häm als önö vröndliche jonge Mann, dä ävver och d Rauh jäähr hod. En ö ald Boch steehd övver häm: Wenn dö alleen bes, weeds dö dich janz jöhüüre.

En öt Joohr 1476 veel önö Vörvall, dä vöör Jerich lande. Leonardo wood vörjöworpe, önö Homo z see un sisch an önö 17 jöhrije Jong vorjange z ha. Leonardo kutt dat ävver ni nojöwässe wäde.

Leonardo ongerscheed sisch va anger Moler us di Zitt dodörch, dat hä sing Belder an d Natur apaaßde un net mä vorsood, Modele z kopiire. Us di Zitt stammd si ischde Beld Arnolandschaff vam 5. Aujust 1473, dat hä ongerzeechnet had. Em Joohr 1477 hod Leonardo Flupp. Hä vong ä Lorenzo I. de’ Medici enne, dä Jeld jönoch hod, öm häm z bözaahle, damet hä mole kutt. En di Zitt entstänge Leonardos ischde bökannde Belder, wi Madonna Benois un Ginevra de’ Bencis. 1481 woch Leonardo at ösu bökannd, dat hä önö ischde Opdrach vöör ö Altarbeld kräät. Em Kluster San Donato molde hä Öt Aabäähne van d Hellije Drei Könnije. Völl Jeld vordeente hä domet ävver net, un hä woch vruuh, dat sisch 1481/1482 d Möjelichkeed boohn, vöör d Famelisch Sforza z mole.

Mailänder Zitt tösche 1482 un 1499

D Medici hodde Leonardo an dr Hoff van d Sforza emfoohle un Leonardo woch vruuh, ön Stell jövonge z ha. Önö Breef, dä öt häm leeter maache soll, ön jooh Ställ z vänge, weeßt dorop hen, dat hä sisch jott met Technik uskännd un mä am Äng stäng, dat hä önö jooe Moler es. Beedes holp häm. So molde Leonardo völl Belder z aktuell Anläss wi z. B. d Huchzitt va Gian Galeazzo un Isabella von Aragón, ävver och Büühnebelder stammde us sing Väähr.

Als tösche 1484 un 1485 d Pest ä Mailand öm sisch jreff, maade hä Plän, wi mo dr Kanal vorbessere kutt. Leonardo stalld vass, dat Dreck un Möll vöör d Krankheed vorantwortlich wore un hä orjaniseerde d ischde Möllabvuuhr va Mailand.

Sing Plän, dr Dom ä Mailand z vorbessere, koome ävver net ösu jott a, wi hä hoffde. Dorophen entworp hä d Plän vöör ö Baadehuuß. Jlichzittich vong hä a, sisch met dr Opbouw van dr Liiv z böschäfftije. Jeometri un Dünamik jöhood och zo di Denge, di häm dörch dr Kopp jänge. Watt häm net ä Rauh leed, woch sisch Jödanke dorövver z maache, wi sisch ä Pääd böwächd. Als hä aavong, övver öt Bearbeede va Brongße no z denke, stäng d jrüützde Brongßestatue, di öt zo d damalije Zitt joov, nüüß mi em Wäch. Us Jeldmangel wood di Fijur dann ävver doch ni jöbouwd.

1492 vong Leonardo a, si Boch Van d mänschliche Fijur z schriive.

Vöör d Kersch San Francesco ä Mailand molde Leonardo ön Madonna en ön Jrotte. Dat ischde Beld, dat va häm jömold wood, wood ävver net akzepteert. Öt zeechd ön kald Hööhl un Jesus oohne Jold un Hellijesching. Dat Kattolische Dogma leed sujätt net zo. Dat Werk, dat tösche 1483 un 1486 entstäng wood ni jözeechd un steehd hüü em Louvre. Dat zweide Beld, dat dr Wonsch van dr Opdrachjävver entsproch, molde Leonardo tösche 1493 un 1508, ävver hä made öt net janz vädisch. Ambrogio de Predis molde dä zweide Deel.

Ävver och anger Belder wi z. B. Madonna Litta un Dame mit dem Hermelin molde Leonardo ä di Zitt.

Ee van Leonardo bökanndste Belder entstäng tösche 1494 un 1498, „Öt leitzde Ovendmohl“.

En d Kersch Santa Maria delle Grazie molde Leonardo dat 8,8 m x 4,6 m jruuß Beld direkt op d Jipswand. Ludovico Sforza joov häm dä Opdrach dozo.

Zitt ä Florenz tösche 1499 un 1512

Em Dezember 1499 trock Leonardo zösamme met singe Vrönd Luca Pacioli no Venedich. Leonardo vorsood, do Werk z vänge, schaffde dat ävver net, su dat di zwei wiir no Florenz reiste. Leonardo bleed do bo ö Joohr en ö Kluster, vorsproch zwar, ö Altarbeld z mole, vong domet ävver net a. Naturwesseschafde maade häm mi Vreud. Iisch 1501 zeechde hä di Mönche van dat Kluster ö Beld, dat hä op önö Karton jözeechnet hod. Zwei anger Künstlere moolde dä Entworf vädisch un isch am Äng joov Leonardo dat Beld dr leitzde Schleff.

Leonardo als Ingenieur

En d Joohre 1502 un 1503 reiste Leonardo als Ingenieur vöör dr Häzoch Cesare Borgias, vöör däm hä Kaate zeechnede un Kanäl bouwe leed, dörch Italie.

Als Leonardo 1503 wärm no Florenz zöröck koom, erheld hä dä Opdrach, vöör dr Palazzo Vecchio ö jruuß Beld van ön Schlacht z mole. Leonardo entscheed sisch, ö Beld van dr Siich van d Florentiner övver d Mailänder z mole. Hä werkde 2 Joohr an dr Entworf, un dä woch 1505, op Karton jözeechned, vädisch. Leonardo entweggelde ön neu Art un Wiiß, wi di Värve op d Wand opjöbraad wäde sollte. Dat fluppde zwar, ävver dat Beld jitt öt hüü z dachs net mi.

Mona Lisa

Tösche 1503 un 1506 werkde Leonardo d meetzde Zitt a si Beld Mona Lisa, dat, su nämmt mo a, Lisa del Giocondo zeecht. Häm jöveel dat Beld ösu jott, dat hä dat ni vorkoofd had. Isch no singe Duud koofde Franz I. va Frankreich dat 74 * 53 cm jruuß Beldche.

Leonardo beij d Franzuse

Als am 9. Juli 1504 Leonardos Papp stirvd, solld hä däm si Jeld ärve, ävver och sing Jeschwister woohle hörö Deel dova ha. Dat jäng vör Jerich un Leonardo woch vruuh, dat hä va Charles d'Amboise, däm dr französische Könnig Ludwig XII. als Vizekönnig ä Mailand äjesatze hod, önö Opdrach kräät. Ävver net mä mole dorf hä do, als Ingenieur woch hä och jövrood.

Leonardo vorsood sisch och noch ens an ön Reitsfijur, su wi sö vöör Joohre ä Brongße vörjeseeh woch. Ävver och desmol fluppde dat net. Sing Idee, all dat, watt d Mänsche wesse, opzöschriive, jölong och net. Als dann 1511 singe Jeldjävver Charles d'Amboise storv, trock Leonardo vöör ön kotte Zitt no Vaprio, wo önö Vrönd wonnde.

D Joohr 1512 – 1519

Giuliano II. de’ Medici, dr jöngere Broohr va Papst Leo X. reef Leonardo no Rom. Leonardo hod sisch erhoffd, dat hä ä Rom jott werke kütt, ävver dr Papst kutt häm net jott liihe, un önö Spetzel van Leo X. beluuhrde dat, watt hä made. Raffael un Michelangelo, di zo di Zitt och ä Rom werkde, hodde öt dojäje völl besser, kutte Leonardo ävver net ussstooh.

Leonardo woch vruuh, als hä no zwei Joohr wärm us Rom aavreise kutt. Dat Lääve en di Stadt jöveel häm net, un hä had mä ee Beld jömolt. D meetzde Zitt vorbraad hä domet, als Ingenieur z vrassele.

Leonardos leitzde Joohre bei d Franzuse

Giuliano II. de’ Medici storv am 17. Määz 1516 un Leonardo entscheed sisch no ö Treffe met dr französische Könnig Franz I. va Frankreich, sing leitzde Joohre ä Frankreich z vorbränge. Su reiste hä no Frankreich un vorbraad sing leitzde 2 Joohre äm Schloss Clos Lucé beij Amroise. Bes zo singe leitzde Daach plande un orjaniseerde hä Feste.

Leonardo storv am 2. Mai 1519.

Jätt z lääse