Amazonas (Brazilië)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Amazonas Sjtaot van Brazilië
Code	AM
Regio	Noord
Hoofsjtad	Manaus
Gouvernäör	José Melo de Oliveira
Aantal gemeintes	62 (lies)
Opperflaakde	1.559.159 km²
Inwoeners – Deechde:	4.001.667 (2016) 2,57/km²
Tiedzaone	UTC -4 — -5

Amazonas is 'ne staot vaan Brazilië. Heer maak deil oet vaan de regio Noord (Norte). De staot daank ziene naom aon de revier de Amazone, die door de staot struimp, zoewie vaan 't Amazonegebeed, boe gans de staot oonder vèlt. Amazonas grens mèt de klok mèt aon Venezuela, Roraima, Pará, Mato Grosso, Rondônia, Acre, Peru en Colombia. Mèt 'n oppervlaakde vaan mier es oonderhaaf mieljoen km² is 't de groetste staot vaan Brazilië; es oonaofhenkelek land zouw 't bij de twinteg groetste vaan de wereld hure. De staot is dunbevolk; de bevolking concentreert ziech veur e groet deil in de hoofstad Manaus. Verspreid door Amazonas vint me evels ouch diverse nederzèttinge vaan inheimse volker. Amazonas maakde veurheer deil oet vaan Pará; sinds 1889 is 't 'nen apaarte staot.

Fysische geografie

Zuug ouch: Amazonegebeed

Mèt zien enorm oppervlak is Amazonas mier es 37 kier zoe groet wie Nederland (zelfs es me 't water bij de oppervlaakde vaan Nederland rekent) en e bitteke groeter es Mongolië. Ouch is 't de negende groetste subnationaol verdeiling (staot, provincie, deilrippubliek, territorium etc.) vaan n'importe welk land op de wereld, get kleinder es Alaska meh groeter es Quebec en zelfs al twie'nhaaf kier zoe groet wie Texas.

Wat reliëf betröf is Amazonas rillatief vlaak: 85% vaan zien oppervlak ligk lieger es hoonderd meter bove zieniveau. Dit is in groete deile vaan 't Amazone-struimgebeed 't geval en maak tot alle reviere oet hoeger gelege deile nao de Amazone touw loupe. 't Maag daorum neet verbaze tot 't reliëf veural oplöp aon de ran vaan 't gebeed, veural in 't noorde bij de grens mèt Venezuela. Dao vint me oonder mie de Pico da Neblina, mèt 2995 m 't hoegste punt vaan de staot, en de Serra do Aracá.

Alle reviere boete de Amazone zelf die door de staot loupe zien (oetindelek) zijtek vaan de Amazone. De veurnaomste zien (in stroumaofwaartse volgorde vaan samekoms) de Japurá, de Rio Negro, de Madeira, de Uatumã en de Nhamundá (op de grens mèt Pará). In Brazilië, zeker hei in de staot, weurt 't deil vaan de Amazone tot aon de samekoms mèt de Rio Negro (bij Manaus) de Solimões geneump. In de staot zien diverse mere, zoewel natuurleke lagunes es stouwmere aongelag veur de elektriciteitsveurziening. 't Groetste meer is e naomloes meer in de Uatumã, aongelag veur de waterkrachcentraal vaan Balbina.

't Klimaot is Amazonas is tropisch; 't groetste deil vaan de staot vèlt oonder 't Af-klimaot (regewoudklimaot), wat inhèlt tot gans 't jaor hoeg temperature heerse en in alle maonde väöl rege vèlt. Deile vaan 't zuie valle evels oonder 't moessonklimaot (Am), wat kump doortot in minstens eine maond minder es 60 mm neerslaag vèlt. Toch is tropisch bos euveral in de staot de natuurleke vegetatie. Ouch vèlt in de ganse staot, ouch 't Af-gebeed, e regesezoen en e rillatief druug sezoen te oondersjeie. 't Druugsezoen löp vaan ind juni tot begin november.

't Euvergroet deil vaan de staot is nog ummer mèt bos bedèk. Diverse deile zien expliciet besjermp es nationaol park of op subnationaol niveau es staotspark. Parke gief 't roond de Pico da Neblina en in de Serra do Aracá; wijer parke zien 't Nationaol Park Jaú, 't Staotspark Rio Negro Noord, de Anavilhanas, 't Staotspark Matupiri, 't Nationaol Park Campos Amazônicos en Juruena. Op versjèllende plaotse in de staot weurt 't bos en 't leve drin bedreig, neet allein door illegaol oontbossing meh ouch door de bouw vaan waterkrachcentrales, die 't ecosysteem in 'n revier en op 't oonder water gezat land irnsteg kinne versteure.

Politiek

Wie alle staote vaan Brazilië heet Amazonas 'n eige parlemint. 't Sjik wijers ach parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. Gouverneur vaan de staot is anno 2016 José Melo de Oliveira vaan de centrumrechse PROS.

Amazonas is in 62 gemeintes verdeild, die veur statistische doele zien gegrópperd in 13 microregio's en veer microregio's. Wie in Brazilië gebrukelek, bestoon gemeintes doorgoons oet mierder plaotse en höbbe ze 'n aonzeenlek aontal inwoeners (es regel mier es 10.000). In 't dunbevolk Amazonas zörg dit deveur tot gemeintes enorm groete oppervlaakdes besloon. De gemeinte mèt 't groetste oppervlak, Barcelos, is mèt 122.476 km² veer kier zoe groet wie Nederland, en de twiede groetste gemeinte vaan 't land. Nao inwoeners gemete is Manaus (twie miljoen lui ofwel de hèlf vaan alle amazonenses) wiedoet de groetste gemeinte vaan de staot; de twiede gemeinte, Parintins, heet aamper 112.000 inwoeners. Itacoatiara en Manacapuru, de nommers drei en veer, höbbe anno 2016 zjus gein 100.000 inwoeners.

Bevolking

De bevolking vaan Amazonas góng in 2016, volgens sjattinge vaan 't Braziliaans bureau veur de statistiek (IBGE), de grens vaan veer miljoen euver. Vaan die lui woent oongeveer de hèlf in Manaus (zuug bove). De res woent euver 't algemein op 't platteland, soms tot deep in 't oerwoud. De bevolkssamestèlling is aanders es in de res vaan 't land.

Etnische gróppe

De pardos (mestieze, mulatte en aander lui vaan gemingk blood) zien mèt 68,98% (volkstèlling 2010) dominanter es lendelek. De blaanke zien mèt 21,21%, de negers mèt mer 4,09%. 4,80% vaan de bevolking is indiaon; dit maak Amazonas eine vaan de wienege staote boe de inheimse bevolking 'n numeriek significante gróp is. Aziaote zien met 0,91%. Me moot heibij aonteikene tot 'ras' in de Braziliaanse volkstèlling e subjectief begrip is, wat d'n oondervraogde zelfs moot opgeve; ouch de lui die ziech es 'blaank' of 'zwart' verstoon höbbe dèks gemingde veurawwers.

De inheimse bevolking leef veural deep in 't oerwoud, wied eweg vaan de groetsjaolege plantages. De leefwijs vaan de diverse inheimse volker versjèlt radicaol: sommege leve in verwestersde dörpkes, aandere zien nog zoe good wie gans vaan de moderne wereld geïsoleerd. Ouch etnisch zien ze neet homogeen; de volker in Amazonas hure bij zier versjèllende taolgróppe (zuug direk oonder). In de gemeinte São Gabriel da Cachoeira, in 't uterste noordweste vaan de staot, is 74% vaan de bevolking inheims, 'n aondeil wat me nörges anders in 't land haolt.

Taol

Ouch in Amazonas sprik de groete mierderheid vaan de lui Portugees, en wie in de res vaan de regio Norte geit 't hei um 't Noord-Braziliaans Portugees dialek. Dit dialek versjèlt neet hendeg vaan de Braziliaans Portugese standaardtaol; 't is hoegoet nog e bitteke 'correkter' (d.w.z. mie volgens de strenger, nog op Portugal geriechde norme boe me ziech in 't land vreuger aon heel).

E deil vaan de inheimse bevolking sprik nog zien traditioneel taole. In totaol koume in de staot Amazonas minstens viefteg taole veur, de mieste evels sterk bedreig of al bekaans oetgestorve. De taole hure bij diverse femilies, te weite de Arauaanse taole, de Caribische taole, de Maipurese taole, de Panoïsche taole, de Puinavese taole, de Tucanoaanse taole, de Tupi-Guaranítaole, de Witotoaanse taole en de Yanomamaanse taole. Daoneve gief 't nog get isolatoe: taole die bij gein femilie weure ingedeild. Oonder de mies gesproke en/of de leventegste zien 't Apurinã ('n Maipurese taol), 't Baniwa (Maipurees), 't Desano (Tucanoaans), 't Hixkaryána, 't Hupdë (Puinavees), 't Kanamarí (Maipurees), 't Katukína ('n isolaot), 't Kulina (Arauaans), 't Marúbo (Panoaans), 't Mundurukú (Tupi-Guaraní), 't Nheengatu (Tupi-Guariní; 'n euverbliefsel vaan de aw lingua geral en mèt zoe n 10.000 sprekers ein vaan de groeter taole), 't Pirahã ('n klein taol die in de taolkundege wereld opzeen baarde door inkel zier oongebrukeleke kinmerke), 't Piratapuyo, 't Sateré-Mawé (Tupi-Guaraní), 't Ticuna ('n isolaot en mèt zeker 30.000 sprekers de groetste inheimse taol in Amazonas), 't Tucano, 't Waimiri-Atroarí (Caribisch), 't Yanomámi en zie zösterke 't Yanomamö.

In sommege gemeintes zien inheimse taole in officieel gebruuk neven 't Portugees. Zoe heet me in São Gabriel da Cachoeira officiële status touwgekind aon 't Baniwa, 't Nheengatu en 't Tucano.

Economie

De staot had in 2010 'nen Oontwikkelingsindex vaan 0,674 - achtiende vaan de 27 gebeedsdeile vaan Brazilië en wied oonder 't lendelek gemiddelde. In 't neet bezunder riek noorde vaan 't land is dit oontwikkelingsniveau evels neet bezunder. 't Is zelfs economisch sterker es diverse aander deile vaan 't Amazonegebeed, en veural diverser: de veurmaolege monocultuur vaan rubber heet allaank plaotsgemaak veur 'n mie op industrie geriechde economie. D'n aon- en aofveur vaan groondstoffe en fabrikaote geit euver de reviere, die zoonder de minste probleme tot deep in 't binneland bevaorbaar zien.

De primaire sector is in diverse branches presint. Veehawwerij beperk ziech veural tot rinder en pluimvee. Akker- en tuinbouw is zier gedifferentieerd. Rubber (latex) weurt nog ummertouw wel geproduceerd, meh sinds de merret instortde al neet zoe väöl mie (zuug oonder). Vaan groeter belaank zien de teelt vaan tropische vröchte wie maniok, ananas, banaan en appelseen. Nog talrieke plante weure op kleine sjaol verbouwd. Legale bosbouw kump in Amazonas koelek veur. Feitelek zien 't veural de inheimse volker die 't oerwoud veur hun levesoonderhoud gebruke.

De industrie nump 70% vaan 't Bruto Staotsproduk veur häör rekening. Amazonas produceert oonder mie motorfietse en elektronische apparaote (veural tillefoons).

Historie

Kaart vaan de Amazone oet 1562, door Diego Gutierrez.

't Huieg groondgebeed vaan Amazonas weurt sinds doezende jaore door indiaonevolker bewoend. 't Gief evels alleszins rei um te geluive tot dees volker neet allemaol oonaofgebroke de jegers-verzaomeleersleefwijs höbbe aongehawwe die ze hadde bij 't ierste contak mèt de blaanke. 't Gief dudelek bewies tot deile vaan 't regewoud in 't verleie zien gekap veur landbouw, en wijers hantere väöl volker (neet allemaol) e klassesysteem wat zier algemein is in landbouwgemeinsjappe meh bij 'primitief' volker ieder oongebrukelek is. Väöl mie liet ziech euver de prehistorie vaan dit gebeed neet zègke, al beit taolkundeg oonderzeuk wel inziech in 't verleie vaan immigraties en invasies hei. Euveregens zien diverse natuurvolker nog in de recinte historie 't groondgebeed vaan Amazonas in en oet verhoes.

Nao de oontdèkking vaan Amerika in 1492 slote Spaanje en Portugal, op initiatief vaan de paus, e verdraag um de Nui Wereld te verdeile. Volgens dit Verdraag vaan Torsedillas oet 1494 zouw allein 't oostelekste deil vaan 't continent aon Portugal touwkoume; de res waor veur Spaanje. 't Amazonegebeed veel oonder 't door Spaanje te kolonisere gebeed. D'n iersten tied waor dit neet zoe rillevant, umtot de Spanjole veural in 't Caribisch gebeed en aon de Zuid-Amerikaanse weskös actief waore. De Portugeze beperke ziech veural tot 't kösgebeed in 't noordweste vaan 't huieg Brazilië. 't Amazonegebeed woort wel verkind, beveurbeeld door Francisco de Orellana dee de revier häöre naom gaof.

Roond 1600 kaome Europeaone ziech veur 't iers in dit gebeed vestege. 't Waore evels neet de Spanjole of de Portugeze, meh concurrende machte: Ingelse, Hollenders en Franse, die ziech vaanoet hun Guiana's tot in 't struimgebeed vaan de Amazone waogde. Um hun de pas aof te snije beslote de Portugeze, in 't bezunder de kolonie Maranhão, de kolonisatie vaan de Amazone op ziech te numme. Op strategische plaotse woorte forte gebouwd; Manaus beveurbeeld woort in 1669 es fort gestiech aon de strategisch belaankrieke moond vaan de Rio Negro.

Dit beteikende feitelek tot Brazilië ziech oetbreide op wèttelek Spaons groondgebeed. Umtot de Spanjole ziech hei evels neet melde en de han volhadde aon aander kolonies, woort dit de volgenden iew e voldoonge feit. In 't Verdraag vaan Madrid vaan 1750 droog Spaanje formeel de zègkesjap euver groete deile vaan 't Braziliaans achterland op. Boete 't Amazonegebeed góng 't hei ouch um de stad en de staot São Paulo, inclusief 't deil wat allewijl Minas Gerais hèt en boe zier lucratief goudkojle waore gekoume. De grens woort later in de negentienden iew nog ins in Braziliaans veurdeil gecorrigeerd, naotot Braziliaone ziech op 't groondgebeed vaan Gran Colombia (en zien opvolgerstaote) hadde gevesteg.

Tot 1775, mèt inkel oonderbrekinge, veel 't huieg Amazonas oonder 't kapteinsjap Maranhão; tot in dat jaor 't apaart kapteinsjap Grão-Pará woort opgeriech. Dit besloog grosso modo 't Amazonegebeed veur zoewied dat Portugees (later Braziliaans) bezit waor. In 1850 woort de provincie Grão-Para geplits, en oontstoont 'n apaarte provincie Amazonas. Bij de opriechting vaan de Rippubliek in 1889 woorte de provincies tot staote verluf. De staot Roraima woort in 1943, daan nog es territorium, vaan 't gebeed vaan Amazonas aofgesplits.

De maot vaan Europese aonwezegheid bleef langen tied beperk; 't waore veural missionaire (tot in d'n achtienden iew väölal jezuïete) die ziech hei vertuinde um de inheimse bevolking te bekiere. Pas in d'n twieden hèlf vaan de negentienden iew veraanderde dat. Door de ummer sterker opkoumende industrie in Europa en Noord-Amerika naom de vraog nao rubber haand euver haand touw. 't Amazonegebeed is de natuurleke biotoop vaan Hevea brasiliensis, ein vaan de bèste rubberboum, en Braziliaans rubber raakde zier gewèld. Koloniste kaome oet alle heuk op de nui industrie aof, oondaanks de hoondse wermde en de tropische krenkdes. In 1870 had de staot nog mer zoe'n 70.000 inwoeners, in 1900 al 250.000. De hiereboere die de rubberplantages behierde, woorte sjathiemelriek. Manaus kraog, oondaanks zien isolatie, binne inkel jaore 't karakter vaan 'nen Europese metropool, mèt èllentrikke trams, straotverleechting en 'nen opera.

Begin twintegsten iew kaom hei evels 'n ind aon. De zaode vaan d'n Heveaboum woorte nao boete gesmokkeld en euveral in de trope, beveurbeeld in Brits- en Nederlands-Indië, góng me noe ouch rubber verbouwe. De economie vaan Amazonas, gans aofhenkelek vaan rubber, waor op die concurrentie neet berekend en stortde in. De mieste telers gónge euver op 't verbouwe vaan levesmiddele. 'n Nui immigratiegolf kaom naotot in 1958 goud waor gevoonde in 'n zijtek vaan de Tapajós. Amazonas heet wie alle bebosde staote vaan Brazilië 'n irnsteg probleem mèt illegale houtkap en brandcultuur; 't probleem is in deze staot evels nog neet zoe groet wie in sommege aander staote vaan 't land.

Bronne

Dit is artikel is gooddeils gebaseerd op de corresponderende Ingelstaolege en Portugeestaolege versies.

Externe link

• Officieel website