Paraná (staot)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Paraná Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | PR | ||
| Regio | Zuid | ||
| Hoofsjtad | Curitiba | ||
| Gouvernäör | Cida Borghetti | ||
| Aantal gemeintes | 399 (lies) | ||
| Opperflaakde | 199.308 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
11.348.937(2018) 56,94/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 | ||
Paraná is ein vaan de 27 fidderaol einhede vaan Brazilië. De staot, geneump nao de gelieknaomege revier die aon zien grens löp, grens mèt de klok mèt aon São Paulo, d'n Atlantischen Oceaon, Santa Catarina, Argentinië (provincie Misiones), Paraguay en Mato Grosso do Sul. Hoofstad en groetste stad is Curitiba. De heuvelechtege staot waor langen tied vaan wieneg belaank en veur e groet deil oongekoloniseerd, tot me ind negentienden iew de kolonisatie vaan 't achterland begós. Door 't gemaoteg klimaot en de rillatief recinte immigratie heet de staot e vrij Europees karakter.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]
Mèt zjus get minder es 200.000 km² is Paraná de vieftiende staot vaan 't land, in gruutde vergeliekbaar mèt Kirgizië (en e bitteke kleinder es Wit-Rusland). De kös is mer 100 km laank; vaan alle staote die aon zie ligke heet allein Piauí minder kös.
Paraná ligk rillatief hoeg: 89% vaan 't land stik bove de 300 meter oet, good 52% zelfs bove de 600 meter en mer 3% ligk minder es 200 meter bove zieniveau. 't Relief is, wie in de naoberstaote, get contra-intuïtief: bekaans direk vaanoet zie rijs 't land bergechteg op, um daan wijer nao 't midde touw weer aof te vlake. Zoedoende vint me d'n hoegste berg ouch in 't ooste vaan de staot, rillatief kort bij zie. De Pico Paraná is 1877 meter hoeg en vörmp daomèt ouch direk 't hoegste punt vaan de macroregio Zuid.
In Paraná hawwe de tropische regewoud- en savanneklimaote die me in noordeleker staote aontröf definitief op. In de staot euverheers e subtropisch zieklimaot (Cfa nao Köppen). Dit klimaot is euver 't algemein nog werm genóg, en zeker ouch vochteg genóg, um 't Atlantisch bos te oondersteune. Dit vegetatietyp vörmde nao sjatting in 46% vaan de staot de oersprunkeleke plantegreuj. In de hoeger gelege deile vint me zelfs e gemaoteg zieklimaot (Cfb, 'tzelfde klimaot wie in de Benelux). De vegetatie besteit dao ouch mie oet gemingk bos, wie me dat oet Wes-Europa kint.
De belaankriekste revier vaan Paraná is de Paraná zelf, die de wesgrens vaan de staot vörmp. Ouch de aander twie groete reviere dene es staotsgrens: de Paranapanema struimp op de noordgrens mèt São Paulo, de Iguaçu sjeit Paraná vaan Argentinië (same mèt de kleinder revier São Antonio, dee op de Iguaçu aofwatert). Allebei de reviere watere aof op de Paraná. Dit heet mèt 't bezunder relief te make: umtot de staot landinwaarts aoflöp, ligk de watersjeiing tösse de Paraná en d'n Atlantischen Oceaon kortbij de kös en struimp mer hiel wieneg water direk nao zie touw.
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]De staot Paraná sjik 30 parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotsparlemint umvat 54 leie.
Gouverneur is anno 2018 Cida Borghetti vaan de rechs-liberaol partij Progressistas.
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]
De staot heet twie groete bevolkingsconcentraties. In 't ooste gief 't Curitiba, wat in 2018 zoe'n 1,9 mieljoen inwoeners tèlt, en zien veurstei. In 't noorde en ooste vaan de staot gief 't diverse aander (middel)groete stei, wie Londrina, Maringá en Ponta Grossa. E bezunder geval is Foz do Iguaçu, wat bij 't dreilandepunt mèt Paraguay en Argentinië ligk en deil oetmaak vaan 'n agglomeratie die alle drei de len umspant. 't Hoegland in 't zuie/zuidooste is väöl minder diechbevolk.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]Wie in alle zuieleke staote is de bevolking vaan Paraná euverwegend blaank. Dit kump umtot de staot gei groet koloniaol verleie heet en noets 'n plantaasj-economie (mèt slaovernij) heet gekind, meh in plaots daovaan sinds de negentienden iew heet ingezat op immigratie. In 2015 verstoont 68,06% ziech es blaank, tegeneuver 27,26% pardos (lui vaan gemingk blood), 3,40% zwarte, 1,15% Aziaote en 0,14% inheimse.[1] Volgens e genetisch oonderzeuk oet 2013 stamp de bevolking veur 71,0% vaan Europeaone aof, veur 17,5% vaan Afrikaone en veur 11,5% vaan inheimse.
De koloniste die nao de oonaofhenkelekheid woorte aongetrokke kaome oet diverse len, wie Italië, Duitsland, Nederland, Fraankriek, 't Vereineg Keuninkriek, Pole, de Oekraïne, Japan, Korea en diverse Arabische len. Dit verklaort ouch 't rillatief hoeg aondeil Aziaote in Paraná.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In Paraná weurt 't zuielek dialek (Sulista) vaan 't Braziliaans Portugees gesproke. Dit dialek, wat ouch in Santa Catarina weurt gesproke, kin grof-eweg weure gekinsjets es d'n euvergaank vaan de dialekte oet 't zuidooste (de stereotiepe Braziliaanse accente) nao 't gaúcho-dialek vaan Rio Grande do Sul. 't Dialek is zoedoende merkbaar door 't Spaons beïnvleujd: de oonbeklemtoende e blijf dèks [e] (en weurt neet tot [i] geridduceerd) en neusklaanke zien minder talriek. Op 't platteland is dao mie vaan te hure es in Curitiba.
Ouch weure in Paraná nog diverse migrantetaole gesproke, wie Standaardduits, Hunsrückisch, Plautdietsch en Oekraïens. Die taole numme in sprekersaontalle aof; euver 't algemein spreke joongere ze neet of neet good mie.[2]
E hemfelke levende of recint oetgestorve inheimse taole zien in Paraná bekind. 't Geit veural um dialekte of zöstertaole vaan 't Guaraní, wie 't Chiripá, 't Mbyá en 't Xetá. De lèste taol is intösse oetgestörve. Nog wel vrij väöl sprekers heet 't Kaingang, wat bij de Jêtaole huurt.[2]
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
't Bruto Staotsproduk bedroog in 2015 nao sjatting 400 mieljard real; daomèt kump Paraná lendelek op de vijfde plaots. 't Bruto Staotsproduk per inwoener laog nao sjatting vaan 2016 roond de 35.000 real; daomèt kump de staot get lieger oet, op de zevende plaots. De minseleken oontwikkelingsindex stoont bij de volkstèlling vaan 2010 op 0,749 (hoeg oontwikkeld) ofwel op de vijfde plaots. In 2014 waor dat nao sjatting al 0,790. Es dit klop, heet Paraná intösse (same mèt Rio Grande do Sul) Rio de Janeiro ingehaold en steit 't noe veerde.
Wie in de mieste oontwikkelde economieë is de primaire sector in geld oetgedrök neet zoe rillevant: 'r umvatde in 2013 mer 10,4% vaan de ganse economie. Toch wèrke nog väöl lui op 't land. Paraná waor veurheer 'ne zier groete koffieproducent, meh dit produk is allewijl veur de staot vaan minder belaank. Neve koffie verbouwt me hei ouch terf, maïs, soja en katoen, dat lèste veural in 't noorde. Daoneve kint me in de staot ouch zier oetgebreide veehawwerij, mèt groete aontalle keuj, verkes en hinne. Ouch honingbije en zijröpse weure väöl gehawwe.
De mijnbouwsector is aonzeenlek. Aanders es in aander staote haolt me hei gein metale oet de groond, meh veural gesteinte, vaan zavel en klei tot aon bergstein (sjis (beveurbeeld mica), kalk, kaolien, malber, talk). Ouch herberg de staot ein vaan de groetste kolebassins vaan 't land en vint me hei eerdolie.
Ouch de industrie is mèt 26,02% in 2013 minder rillevant es vreuger. 'ne Groete sector is de veujingsindustrie en de houtindustrie, die dus direk vaan de primaire sector leve; aander industrietek zien de sjemische industrie en zeker de oto-industrie.
D'n tertiare sector steunt veur e deil op de boetelandsen handel, dee de have vaan Paranaguá meugelek maak. Ouch 't toerisme is hei good oontwikkeld. Toeriste koume oonder mie op de nationaol parke aof (zuug bove).
Historie
[bewirk | brón bewèrke]In de pre-cabralijnsen tied woort Paraná bewoend door diverse inheimse gróppe, oonder mie Tupi's en Jê-volker. Vaanaof oongeveer 1500 woort de staot door diverse Europese machte aongedoon, die veural in 't hout geïntresseerd waore. De grens die 't Verdraag vaan Tordesillas door Zuid-Amerika had getrokke, leep door de staot heer. Portugal kraog heibij allein 't kösgebeed, 't achterland kaom gans aon Spaanje touw. 't Klein Portugees deil woort oondergebrach bij 't kapteinsjap Santana; heivaan ligke de veurnaomste kerne vaan kolonisatie in 't huieg Santa Catarina en neet in Paraná. 't Spaons achterland kaom bekind te stoon es de provincie Guayrá. 't Spaons bewind deeg dit gebeed inderdaod kolonisere mèt stei wie Villa Rica del Espíritu Santo en Ciudad Real del Guayrá, meh belaankrieker waore de jezuïete. Zij waore in dit gebeed, boe ze missieposte stiechde en ing mèt de inheimse bevolking umgónge, zoe talriek en invloodriek tot me vaan de 'Rippubliek Guayrá' góng spreke.
De dominantie vaan de jezuïete kaom tot 'n ind wie in dit gebeed, es ein vaan de ierste gebeje in 't huieg Brazilië, goud woort oontdèk. Vaanaof 't begin vaan de zeventienden iew kaome Portugese koloniste oet São Vicente (in d'n huiege staot São Paulo) nao Guayra touw um nao goud te zeuke. Zij verdroonge de jezuïete en sjroemde neet um de nederzèttinge vaan de jezuïete en Spanjole gans te verweuste, wie in 1632 mèt Villa Rica. De Spanjole, officieel bezitters vaan de groond, woorte heimèt veur e voldoonge feit gestèld. In 1656 stèlde Portugal 't nui kapteinsjap Nossa Senhora do Rosário de Paranaguá in, boemèt de annexatie formeel woort. Ouch wie in d'n achtienden iew de goudkoele oetgepöt raakde, bleve de koloniste. Paraná woort in deen tied landbouwgebeed.
Al deen tied had 't kapteinsjap aofgehaange vaan São Vicente, sinds 1709 São Paulo. Vaanaof 1720 woort 't enorm kapteinsjap São Paulo ummer mie in stökker gesnooje. Pas op 29 augustus 1853 woort Paraná door e decreet vaan keizer Peter II vaan de provincie São Paulo aofgesjeie. De bevolking waor intösse sterk touwgenome en Curitiba waor tot 'n stad oetgegreujd. In de twiede hèlf vaan d'n iew kraog de provincie, later staot, ouch touwgaank tot 't spoorwegenèt, zoetot 't hout en de landbouwprdukte kóste weure getransporteerd. In deen tied kaom ouch 'n groete immigratiegolf op gaank, dee tot midde twintegsten iew aonheel. In 't midde vaan deen iew kaom ouch de industrie sterk op, neet allein in en um Curitiba meh ouch in 't noorde, wat veur sterke urbanisatie in allebei de regio's zörgde.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ SIDRA - Tabela 262 - População residente, por cor ou raça, situação e sexo. N.B.: Me moot de tabel zelf make.
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue - Languages of Brazil
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |