Aller au contenu

Henôteisma

Avy amin'i Wikipedia

Ny henôteisma dia fivavahana amin' andriamanitra iray manokana nefa tsy mandà ny fisian'ny andriamanitra hafa na ny mety hisian' ny andriamanitra hafa. Ivavahana amin' ny fomba feno ilay andriamanitra nosafidina fa ireo andriamanitra hafa kosa mety tsy hivavahana mihitsy (izay no atao hoe mônôlatria) na hanaovana fivavahana faran' izay maivana[1] [2].

Ny teny hoe henoteisma dia avy amin' ny fitambaran' ny teny grika hoe ἑνός θεός / henos theos, izay midika hoe "andriamanitra iray". Tsy afangaro amin' ny mônôteisma ny henôteisma.

Ny fivavahan'ny Grika taloha

[hanova | hanova ny fango]

I Friedrich Welcker (1784–1868) dia nampiasa ny teny hoe henôteisma hilazany ny fivavahan' ny Grika taloha izay nisafidy ny hanompo an' i Zeosy, iray amin' ny andriamanitra nivavahan' ny Grika, ka namela ny fivavahana amin' andriamanitra hafa izay ekeny ihany koa ho andriamanitra[3].

Tamin' ny fanombohany dia fanompoana andriamanitra maro ny fivavahana grika sy rômana, nefa tamin' ny Andro Taloha klasika (taonjato faha-8 tal. J.K. hatramin' ny faha-6 taor. J.K.), vokatry ny asan' ny filôzôfia, dia maro ny fiheverana nipoitra momba ny fivavahana. Matetika dia noheverina ho tompon' ny hery rehetra sy ny fahalalana rehetra sady mpanjaka fara tampony sady rain' ny andriamanitra rehetra tao amin' ny tendrombohitra Ôlimpo i Zeosy (na Jopitera). Araka an' i Maijastina Kahlos dia nisy ombieniombieny ny fivavahana amin' andriamanitra tokana (mônôteisma) teo amin' ny tontolon' ny nahita fianarana tamin' ny faramparan' ny Andro Taloha ary ny andriamanitra rehetra dia noheverina ho fiseho na ampahany na toetran' ilay andriamanitra faratampony[4].

Nampianatra ilay filôzôfa neôplatônisiana atao hoe Plôtino fa eo ambonin' ny andriamanitry ny finoana nentin-drazana dia misy "ilay Iray" (grika: ἕν / hen)[4], ary ilay mpahay fitsipiteny pôliteista[5] atao hoe Maximus avy any Madauros dia nanambara fa ny adala ihany no handà ny fisian' ilay andriamanitra fara tampony[4].

Ny mazdeisma

[hanova | hanova ny fango]

Ny mazdeisma koa dia heverina ho fivavahana henôteista, talohan' ny hiovany ho zôrôastrisma, satria ny mpivavaka aminy dia nisafidy an' i Ahora Mazda (Ahura Mazda) ho andriamaniny manoloana ny andriamanitra maro hafa inoana fisiana ao amin' io fivavahana io.

I Ahora Mazda no ilay andriamanitra faratampony, nefa ny zôrôastrisma dia tsy nanda ny fisian' ireo andriamanitra hafa ireo. Nanana yazata ("mapanompo tsara") ka isan' ireo i Anahita, i Sraosha, i Mithra, i Rashnu ary i Tishtrya. Nivavahan' ny Iraniana talohan' ny nidiran' ny fivavahana silamo tao Iràna ireo andriamanitra madinika ireo, indrindra fa i Anahita sy i Mithra[6].

Mihevitra i Prods Oktor Skjærvø fa ny zôrôastrisma dia henôteisma, izay sady doalista no pôliteista, nefa manao andriamanitra iray ho andriamanitra fara tampony, izay rain' izao rehetra izao voalamina[7]. Ny mpikaroka sasany dia milaza fa tsy mazava izany satria mifanohitra ny voalazan' ny lahatsoratra ara-tantara maro izay milaza fa ny zôrôastrisma dia nivavaka amin' andriamanitra tokana (mônôteisma), na andriamanitra roa mifanohitra (doalisma), na andriamanitra tsara kokoa nosafidina manokana (henôteisma)[8].

Fivavahan' ny Kanaanita sy ny an' ny Hebreo tany aloha

[hanova | hanova ny fango]

Ny jodaisma rabinika, araka ny fisehony tamin' ny faramparan' ny Andro Taloha, dia fivavahana amin' andriamanitra tokana (mônôteisma). Nefa, ny endrik' io fivavahana io nialoha an' izany, dia ireo sekoly samihafan' ny jodaisma helenista sy ny an' ny jodaisman' ny Tempoly faharoa, ary indrindra ny fanompoam-pivavahana natao amin' i Iahveh araka ny fanao tao Israely tany alohabe sy tao Jodà tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-7 tal. J.K. dia azo heverina ho henôteisma.

Araka ny hevitr' i Thomas Römer dia henôteisma ny fivavahan' ny Israelita tany amboalohany, izay nomena ny anarana hoe iahvisma, izay nisafidy andriamanitra iray, dia i Iahveh (na Jehovah), izay isan' ny andriamanitra maro ivavahan' ny vahoaka tao Kanaana. Amin' i Romer dia tamin' ny fotoan' ny Sesitany, ao amin' ny toritenin' i Isaia Faharoa sy tamin' ny nanoratana ny Bokin' ny Deoterônômia (Deo. 4.39: "Koa aoka ho fantatrao anio, ka tsarovy ao am-ponao, fa Jehovah no Andriamanitra any amin' ny lanitra ambony sy etỳ amin' ny tany ambany, ka tsy misy afa-tsy Izy.")[9].

Ohatra, ny Môabita nivavaka amin' ny andriamanitra Khemosh, ny Edômita tamin' ny andriamanitra Qaus, izay samy isan' ny fianakaviamben' andriamanitry ny Kanaanita, tarihin' ny andriamanitra lohany atao hoe El. Ny fianakavian' andriamanitra kananeana dia ahitana an' i El sy i Asherah izay andriamanitra lehibe, miaraka amin' ny zanany 70 izay samy nanana ny firenena nanjakany teto ambonin' ny tany. Ireo zanaka lahy ireo dia nivavahana tamin' ny faritra manokana avy. I Kurt Noll dia nilaza fa "ny Baiboly dia mitahiry lovantsofina milaza fa i Iahveh dia niaina tao atsimo, tao amin' ny firenen' i Edôma" ary ny andriamanitr' i Israely tany am-piandohana dia i El Shaddai[10].

Maro ny fitantarana ao amin' ny Baiboly izay miresaka amin' ny fomba tsy mivantana ny amin' ny finoana ny andriamanitra kanaanita maro izay nisy sy noheverina fa nanana ny fahefana lehibe indrindra teo amin' ny tanin' ny mponina izay nivavaka taminy sy tamin' ny zava-masina mifandray aminy; ninoana fa ny fahefan' izy ireo dia tena nisy tokoa ka azon' ireo olona mandray azy ho andriamanitra antsoina. Maro ireo fitantarana ao amin' ny firenena mpifanolo-bodirindrina amin' i Israely izay maneho ny tahotra na ny fanajana ny Andriamanitr' i Israely na dia teo aza ny tsy fiovan' izy ireo tamin' ny fanompoana andriamanitra maro[11]. Ohatra, ao amin' ny Boky voalohan' i Samoela toko faha-4 dia voalaza fa nanahy ny Filistina talohan' ny ady faharoa tao Afeka raha nandre fa nitondra ny Fiaran' ny Fanekana ny Israelita, ka noho izany niaraka taminy koa i Iahveh. Voarara ny Israelita tsy hivavaka amin' andriamanitra hafa, araka ny Bokin' ny Eksodosy (Eks. 20.3), nefa araka ny fivoasanan' ny olona sasany ny Baiboly dia tsy mônôteista tanteraka ny Israelita talohan' ny fahababoana tany Babilôna. I Mark S. Smith dia miantso an' io dingana io ho endrika mônôlatria (fivavahana amin' andriamanitra tokana nefa misy finoana ny fisian' ny andriamanitra maro hafa)[12]. Milaza i Smith fa i Iahveh dia nivoatra mankany amin' ny fikambanana amin' ny andriamanitra El sady ny fanekena ny fanompoam-pivavahana natao tamin' i Asherah dia zavatra be mpanao andavanandro tamin' ny vanim-potoan' ny mpitsara israelita[12]. Ny Boky faharoan' ny Mpanjaka (2Mpanj. 3.27) dia nanaovana fivoasana izay milaza fa nisy sorona olombelona natao tao Môaba izay nahatonga ny tafik' i Israely mpananibohitra hatahotra ny herin' ilay andriamanitra Khemosh[13].

Ny fivavahan' ny Arabo talohan' ny silamo

[hanova | hanova ny fango]

Talohan' ny nahatongavan' ny finoana silamo tao Arabia, tao amin' ny Kaaba (ilay vato mainty ihodinkodinan' ny mpivahiny masina) ao amin' ny tanànan' i Maka, dia nahitana sary maro dia maro maneho ny demony, ny jiny, ny andriamanitra tapany ary zavaboary hafa koa izay manambara ny tontolo pôliteista lalim-paka tao Arabia. Nivavaka amin' andriamanitra maro ny Arabo. I Hubal no anaran' ny rain' ireo andriamanitra ireo, izay andriamanitry ny Volana koa tao amin' ny Koraisita (foko arabo). Nanan-janaka vavy telo io andriamanitra io, dia i Al-Lat sy Uzza ary i Manat. Andriamani-bavin' ny fananan-janaka sy ny toe-behivavy i Al-Lat. Andriamani-bavin' ny fahavokarana i Uzza. I Manat kosa dia andriamani-bavin' ny vintana.

I Ralph Stehly dia nanoratra fa azo lazaina ho henôteisma ny fivavahan' ny Arabo talohan' ny fivavahana silamo satria nino ny fisian' ny andriamanitra maro ny Arabo nefa ny foko tsirairay dia nisafidy andriamanitra iray amin' ireo andriamanitra ireo hivavahany[14].

Ny hindoisma

[hanova | hanova ny fango]

Nampiasain' i Max Müller ny teny hoe henôteisma mba hanoritsoritany ny teôlôjian' ny fivavahana miorina amin' ny Veda[15] [16]. Nanamarika i Müller fa ny hira fiderana ao amin' ny Rigveda, izay soratra tranainy indrindra ao amin' ny hindoisma, dia miresaka ny amin' ny andriamanitra maro, nefa ampifandimbiasiny deraina ho andriamanitra fara tampony izy ireo[17] ka ambarany fa ny maha andriamanitra dia tokana (ekam) sady ireo andriamanitra ireo dia tsy inona fa fiseho maron' ilay Andriamanitra tokana[1] [18] [19].

Amin' i Jeaneana Fowler kosa dia tsy azon' ny saina tsapaina kokoa noho ny an' ny mônôteisma ny fiheverana ny hevitry ny hoe andriamanitra na "ilay Iray" tamin' ny vanim-potoana vedika, izay no "ny Zava-misy marina" momba sy ao ambadiky ny tontolo tsapa[20]. Ireo hira fiderana vao amin' ny Veda dia milaza azy ho "ny foto-javatra faratampony, tsy hay lazaina sady tsy manam-petra", ka ny fiheverana vedika ny atao hoe andriamanitra dia panenteisma fa tsy henôteisma[20]. Tamin' ny faran' ny vanim-potoana vedika, tamin' ny fanombohan' ny vanim-potoan' ny Upanishad (manodidina ny taona 800 tal. J.K.) dia nisy fikarohana ara-tsaina teôzôfika nitranga ka namelatra fiheverana izay notondroin' ny manam-pahaizana amin' ny anarana samihafa: doalisma na mônisma, ary koa endrika izay tsy teisma na panteisma [20][21].

Misy ny fisalasalana ny amin' ny tsy mampitombina loatra ny fiheverana ny amin' Andriamanitra, raha heverina ny fanampin' ireo hira fiderana henôteista izay hita ao, dia misy koa ao amin' ny ampahany tranainy kokoa ao amin' ny Rigveda, toy ny Nasadiya Sukta[22]. Ny hindoisma dia miantso an' izany hoe Brahman, izay sady ambony no ivelan' izao rehetra izao (mihoa-draha) nefa ao anatiny ihany koa[23] [24]. Misy sekolim-pandinihana maro izay manazava fa ny Brahman dia manan-tsitrapo manokana (persôna), na tsy manana an' izany (tsy persôna) na hafa koa[25]. I Ishwar Chandra Sharma dia manoritsoritra azy ho sahala amin' ny fisiana faratampony, ivelan' ny fifanoheran-droan' ny fisiana sy ny tsy fisiana, ny mazava sy ny maizina, ny fotoana sy ny erana ary ny anton-javatra.

Ny Olomasin' ny Andro Farany

[hanova | hanova ny fango]

Ny manam-pahaizana sasany dia manoratra fa ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany dia azo lazaina ho henôteista, nefa ny sasany mitsipaka izany.

I Eugene England, mpampianatra ao amin' ny Brigham Young University, dia nilaza fa ireo filohan' ny Olomasin' ny Andro Farany, i Brigham Young sy i Joseph Fielding Smith, ary koa BH Roberts, manam-pahaizana manokana momba ny Olomasin' ny Andro Farany, dia mampiasa ny fivoasan' ny Olomasin' ny Andro Farany ny voasoratra ao amin' ny Epistily faharoa ho an' ny Kôrintiana (2Kôr. 8.5-6) ho "fanazavana fohy ny amin' ny fahafahana ho sady Kristiana pôliteista (henôteista ara-teknika) no mônôteista"[26]. Ny mpampianatra Roger R. Keller ao amin' ny Brigham Young University dia nitsipaka ny filazana ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany ho pôliteista, araka ny amintinan' ny mpanao tsikera izany hoe: "Ny Môrmôna dia mônôteista tanteraka satria izy ireo tsy mifandraharaha afa-tsy amin' ny andriamanitra iray amin' ireo andriamanitra maro izay misy"[27].

Ao amin' ny bokin' izy ireo, dia ny Mormon America: The Power and the Promise, i Richard sy i Joan Ostling dia nanoratra fa tsy mahatsiaro sahirana amin' ny filazany ny tenany ho henôteista ny mpivavaka môrmôna sasany[28].

I Kurt Widmer, mpampianatra ao amin' ny Oniversiten' i Lethbridge, dia nanao ny finoan' ny Olomasin' ny Andro Farany ho sahala amin' ny "henôteisma kôsmika". Ny fandinihan' i Bruening sy i Paulsen ny bokin' i Widmer ao amin' ny FARMS Reviw of Books dia nahitana fa "toherin' ny porofo rehetra mafy" ny petrakevitr' i Wedmer[29].

Nanoratra toy izao i Van Hale: "Ny môrmônisma dia mampianatra ny fisian' ny andriamanitra maro izay sady tsy ny Ray no tsy ny Zanaka ary tsy ny Fanahy Masina" ary "ny fisian' ny andriamanitra mihoatra ny iray dia mazava tsara fa foto-pampianarana môrmôna" nefa nilaza koa izy fa ny famaritana io lamim-pinoana ara-teôlôjia io dia manahirana. Nanoratra i Hale fa ny henôteisma dia hoatra ny "mampanantena" kokoa amin' ny famariparitana ny finoan' ny Olomasin' ny Andro Farany, nefa hita fa tsy mitombina izany satria ny henôteisma dia natao hiresahana ny fanompoana andriamanitra iray voafetra amin' ny faritra jeôgrafika manokana[30].

Jereo koa

[hanova | hanova ny fango]

Loharano sy fanamarihana

[hanova | hanova ny fango]
  1. ↑ 1,0 et 1,1 Charles Taliaferro, Victoria S. Harrison, Stewart Goetz, The Routledge Companion to Theism, 2012, pp. 78–79. (ISBN 978-1-136-33823-6)
  2. ↑ Christoph Elsas (1999). Erwin Fahlbusch, ed. The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans. p. 524. ISBN 978-90-04-11695-5.
  3. ↑ Robert Karl Gnuse, No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel, Bloomsbury Academic, 1997, pp. 132–133. (ISBN 978-1-85075-657-6) Vakio eto [Tahiry])
  4. ↑ 4,0 4,1 et 4,2 Maijastina Kahlos, Debate and Dialogue: Christian and Pagan Cultures C. 360-430, Ashgate Publishing, 2007, p.145; p.160
  5. ↑ Maijastina Kahlos, Debate and Dialogue: Christian and Pagan Cultures C. 360-430, Ashgate Publishing, 2007, p.70
  6. ↑ Richard Foltz, "Religions of Iran: From Prehistory to the Present", Oneworld Publications, 2013, p. xiv
  7. ↑ Prods Oktor Skjærvø (2006), Introduction to Zoroastrianism, 2005, Harvard University Archives, p. 15.
  8. ↑ Brian Arthur Brown (2016). Four Testaments: Tao Te Ching, Analects, Dhammapada, Bhagavad Gita: Sacred Scriptures of Taoism, Confucianism, Buddhism, and Hinduism. Rowman & Littlefield Publishers. pp. 347-349. ISBN 978-1-4422-6578-3.
  9. ↑ Thomas Römer, La Bible, quelles histoires !, Bayard, 2014, pp. 216-217.
  10. ↑ Kurt. L. Noll, Canaan and Israel in Antiquity: An Introduction, Continuum, 2002, p.123
  11. ↑ David Bridger, Samuel Wolk et al., The New Jewish Encyclopedia, Behrman House, 1976, pp.326-7
  12. ↑ 12,0 et 12,1 Mark S. Smith, The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel, Eerdmans Publishing, 2002, pp.58, 183
  13. ↑ Gregory A. Boyd, God at War: The Bible & Spiritual Conflict, InterVarsity Press, 1997, p.118
  14. ↑ Ralph Stehly, "La religion arabe traditionnelle", (Tahiry)
  15. ↑ Sugirtharajah, Sharada, Imagining Hinduism: A Postcolonial Perspective, Routledge, 2004, p.44.
  16. ↑ Charles Taliaferro; Victoria S. Harrison; Stewart Goetz (2012). The Routledge Companion to Theism. Routledge. pp. 78–79. ISBN 978-1-136-33823-6.
  17. ↑ William A. Graham (1993). Beyond the Written Word: Oral Aspects of Scripture in the History of Religion. Cambridge University Press. pp. 70–71. ISBN 978-0-521-44820-8.
  18. ↑ Ilai Alon; Ithamar Gruenwald; Itamar Singer (1994). Concepts of the Other in Near Eastern Religions. BRILL Academic. pp. 370–371. ISBN 978-9004102200.
  19. ↑ Christoph Elsas (1999). Erwin Fahlbusch, ed. The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans. p. 524. ISBN 978-90-04-11695-5.
  20. ↑ 20,0 20,1 et 20,2 Jeaneane D. Fowler (2002). Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism. Sussex Academic Press. pp. 43–44. ISBN 978-1-898723-93-6.
  21. ↑ James L. Ford (2016). The Divine Quest, East and West: A Comparative Study of Ultimate Realities. State University of New York Press. pp. 308–309. ISBN 978-1-4384-6055-0.
  22. ↑ Jessica Frazier (2013). Russell Re Manning, ed. The Oxford Handbook of Natural Theology. Oxford University Press. pp. 172–173. ISBN 978-0-19-161171-1.
  23. ↑ PT Raju (2006), Idealistic Thought of India, Routledge, ISBN 978-1406732627, p. 426 sy ny Toko famaranana ampahany XII.
  24. ↑ Paul Deussen, Sixty Upanishads of the Veda, Volume 1, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120814684, p. 91.
  25. ↑ Ishwar Chandra Sharma, Ethical Philosophies of India, Harper & Row, 1970, p.75.
  26. ↑ Englund, Eugene. "The Weeping God of Mormonism". Dialogue: A Journal of Mormon Thought, 35(1), Spring 2002, pp. 63–80.
  27. ↑ Sillman, H. Jeffrey. "A One-Sided Dialogue", Sunstone, June 1989, pp. 48–49 (review of Roger R. Keller's "Reformed Christians and Mormon Christians: Let's Talk", Ann Arbor, MI: Pryor Pettengill, 1986)
  28. ↑ Osterling, Richard and Joan Osterline. Mormon America: the power and the promise, Harper Collins, 2007, p 310
  29. ↑ Bruening, Ari D. and David L. Paulsen. "The Development of the Mormon Understanding of God: Early Mormon Modalism and Early Myths". FARMS Review of Books 13/2 (2001), pp. 109–69.
  30. ↑ Hale, Van. "Defining the Mormon Doctrine of Deity: What Can Theological Terminology Tell Us About Out Own Beliefs?" Sunstone 10 (Jan. 1985), pp. 23–27.
Hita tao amin'ny "https://mg.wikipedia.org/w/index.php?title=Henôteisma&oldid=1054939"