Пеледыш пайрем
| олык марла Пеледыш пайрем курыкмарла Пеледӹш айо йӱдв.-касв. мар. Пеледӹкш пӹрӓзньӹк | |
|---|---|
| Официал лӱм | Пеледыш пайрем |
| Значение | шошо ага пашам иктешлымаш |
| Установлен | 1965 ий 28 вӱдшор |
| Отмечается | пеледыш тылзын кумшо шуматкечыже |
Пеледыш пайрем (курыкмарла Пеледӹш айо) — пеледыш тылзын эртаралтше кугу пайрем. Атеизм жапыште пеледыш пайрем агавайремым вашталтен ыле. Кызыт Пеледыш пайрем - мер пайрем улеш, да Агавайрем - юмынйӱла пайрем. Тӱрлӧ калыкын икгаяк пайремже уло, суас-влак Сабантуйым пайремлат, чуваш-влакын тиде пайрем Акатуй маналтеш.
Пайремын шарлыме кумдыкшо
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
П.Васильевын фотожо.
П.Васильевын фотожо.
П.Васильевын фотожо.
Пеледыш пайрем Марий Элыште да тудын деч ӧрдыжтӧ (Суас Элыште, Пошкырт Элыште, Киров велыште, Свердловск велыште, Моско олаште, Санкт-Петербург олаште, Пермь олаште, Шовакшэҥер олаште) илыше марий калыкын пайремже.
Эртарыме жап
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Пеледыш пайрем шошо ага пашам пытарымеке эртаралтеш да авалтыме кумдыкым шотыш налын чоҥалтеш: ончыч яллаште, вара район ден олалаште пайремлат.
Пайремын кӱлешлыкше
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Пеледыш пайрем икымше гана Йошкар Пеледыш пайрем лӱм дене 1920 ийыште Шернур илемыште эртаралтын. У йӱла тиде кундемысе калыкын Агавайрем да Семык пайрем-влакшым алмаштыме, калыкым юмо дечын кораҥдыме семын увертаралтын. Тӱҥалтыш ийлаште Пеледыш пайрем марий калыкын шинчымашыжым нӧлтал колтымаште кугун полшен. XX курымын 20-30-шо ийлаштыже тиде пайрем у илыш йӱлам шыҥдарымаште кугу сомылым шуктен: у шинчымашым, тӱвырам калык чоныш шыҥдарен. Таче Пеледыш пайрем марий калык культурын оыйраш лийдыме поянлыкше улеш. Тиде пайрем пашам чаплын шуктышо калыкым саламла, марий айдемылан марий улмыжым шижаш, умылаш полша, иктеш ушнен, йылмым, муро, куштымаш поянлыкшым, сылне вургем ойыртемжым аралаш кумылаҥда, моло калык дене пырля келшен илаш ӱжеш.
Пайрем йӱла радам
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Яллаште Пеледыш пайрем чыла вереат ик семын эрта. Пайрем радам кок ужаш гыч чоҥалтеш: саламлыме да весела кумылым лукшо. Икымше ужашыште, пайремым почмо нерген увертарен, тыстым нӧлталыт, шошо ага пашам иктешлен, ончыл пашаеҥ-влакым саламлат. Кокымшо ужаш верысе артист-влакын мурен-куштымышт дене, Спорт таҥасымаш (волейбол, футбол, имне дене кудалыштмаш), весела таҥасымаш, аттракцион, модыш дене эрта. Курыкмарий кундемыште Пеледыш пайрем годымак Муро пайрем лиеш, тыште республикысе чыла хор-влак иктеш ушнен мурат.
Йошкар-Олаште Пеледыш пайрем чумыр калыкын тӱшкан каныме пайремже семын эрта. Пайрем калык тӱрлӧ вургемым чиен, урем дене эрта, пайрем Каныме паркын тӱҥ верыштыже почылтеш. Тыште калыкым Виктер вуйлатыше-влак, Кугыжаныш Погынын депутатше, Йошкар-Олан мэрже, Тӱҥ онаеҥ саламлат. Нунын ден пырля легенде да преданийысе талешке-влакат салам мутым ойлат. Артист-влакын шӱм пӧлекышт, модыш, таҥасен ӱчашымаш, калыкле кучедалмаш, неле кирым нӧлтымаш ончаш толшо калыкланат шке вийым терген ончаш кумылым луктеш.
Пайрем нерген возат
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Пеледыш пайремым эртараш шонымаш икымше гана 1920 ий 27 февральыште Вятка губернийысе Малмыж олаште эртыше II калык погынышто шоктен. Тиде шонымаш у курымын шÿлышланже келшыше гай койын. У пайремым Йошкар пеледыш пайрем манын лÿмдаш да Шернур селаште эртараш пунчалыныт. Тудо Семык пайрем олмеш лийшаш улмаш. Пайремым эртараш да тудлан вуйын шогаш Шернурысо педкурсышто туныктышо, драматург да мер пашаеҥ А.Ф. Конаковлан ÿшаныме. 1920 ий 27 майыште Пеледыш пайремыш кок тÿжем наре калык погынен. Ты пайремыштак, манаш лиеш, пайрем эртарымын шке тÿс-ойыртемже почылтын, тиде – официальный, тÿвыра да яра жап эртарыме, спорт ужаш лийын. Пайремын тиде йÿлаже кызытат вашталтын огыл, манын кертына.
Жап эртен. Йошкар пеледыш пайрем уло калыклан келшаш тÿҥалын. Тудо Шернур вел деч умбакылат шарлен. 1923 ийыште МАО-н исполкомжо, пайремын калыклан чот келшымыжым ужын, пайремлан кундемысе статусым пуаш лийын. 1923 ийыштак Йошкар пеледыш пайремым МАО-со паша калыкын революций шÿлышан кечыжлан шотлаш пунчалме. Пайрем кечылан 24 май, изарням, палемденыт. Тудо Семык марий календарь пайрем дене келшен толын. Тыге икымше гана Краснококшайскыште Пеледыш пайрем эртаралтын. Историй тыгыдерыш пурыде палемден кодена: Пеледыш пайрем кугу тÿвыра - сотемдарыше значениян лийын да марий калыкын шке у автономиеш пырляҥмыжлан йöным ыштен. 1931 ийыште национальный кундемласе политик шÿлышан процесс тÿҥалме дене МАО-со Йошкар пеледыш пайрем эртарымым аҥысыр националистический пайрем семын онченыт да тудым эртараш чареныт.
Кумло ий утла шуйнышо кÿрылтыш деч вара 1965 ийыште Пеледыш пайремым уэш шарналтеныт. Марий обком бюрон пунчалже почеш Пеледыш пайремым эртарыме нерген увертареныт. Тудо, шошо ага пытымек, июньын кумшо рушарнянже эртаралтшаш улмаш. Шот почеш пайрем ондак колхоз ден совхозлаште эртен, вара райрÿдерлашке куснен да Йошкар-Олаште республик пайрем семын мучашлалтын. Пайрем эрденак рÿдö уремла дене ошкыл эртыме дене тÿҥалын, вара Пÿнчерыш куснен. Пайремын волгыдо койышыжо лач пÿртÿс лоҥгаште, чодыра, эҥер але ер воктене эртарымаште улмаш. Шымлызе-влакын палемдымышт почеш, уэш илышыш пурышо Пеледыш пайрем кумдан эртарыме совет пайрем сынже дене ойыртемалтын, тунамак шке калык сынжат палдырнен. 1960–1980-ше ийлаште Пеледыш пайрем уло калыкын йöратыме пайремже лийын.
1990-ше ийла гыч Пеледыш пайрем умбакыже вияҥ толеш. Тудо у формо да шонымаш-влак дене сöрастаралтеш. Индеш лу утла ияш историйыштыже традицийым аралыше да палыме калык пайрем лийын кодеш.
Негыз
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- О. А. Калинина "Марий пайрем-влак. Полшык", Йошкар-Ола, 2006
- Евгений Кузьмин, «Кидшер». «Пеледыш пайрем нерген», 2015.