Самоански јазик
| Самоански јазик | |
|---|---|
| Gagana fa'a Sāmoa | |
| Застапен во |  Самоа
 Американска Самоа |
| Подрачје | Самоа, Американски Самоа, со мали заедници во Нов Зеланд, Австралија, САД и останатата самоанска дијаспора. |
| Говорници | 369,957 [1] |
| Јазично семејство | |
| Статус | |
| Службен во | Самоа (199,000)
Американска Самоа (56,700) |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | sm |
| ISO 639-2 | smo |
| ISO 639-3 | smo |
Самоанскиот јазик (Gagana fa'a Sāmoa) — полинезиски јазик кој е службен јазик во Самоа и Американска Самоа во Океанија. Тој е прв, мајчин, јазик на најголем број од жителите во двата ентитета или на околу 246,000 жители. Самоанскиот јазик е познат во лингвистиката по фонолошката разлика меѓу формален, неформален говор и церемонијален говор.
Класификација
[уреди | уреди извор]Самоанскиот јазик е дел од самоанската група на австронезиски јазици. Јазикот е сроден со останатите полинезиски јазици, со кои споделува големи сличности во поглед на зборовниот фонд.
Јазичарите немаат целосна согласност при класификацијата на јазикот во однос на останатите полинезиски јазици.[2] „Традиционалната класификација“[3] која се заснова на граматиката и зборовниот фонд го сместува самоанскиот со толелајскиот и источнополинезиските јазици, кои ги вклучува рапануи, маорски, тахитски и хавајски јазик. Според оваа анализа, две главни групи на полинезиските јазици се јадрените полинезиски јазици и тонганските јазици. Анализата на Базата на основниот зборовен фонд на австронезиските јазици од 2008 е контрадикторна во тоа што вели дека тонганскиот и самоанскиот сочинуваат подгрупа,[4] но старите подгрупи тонгански и јадрени полинезиски се повторно присутни.[5] Сите полинезиски јазици споделуваат големи сличности, особено во зборовниот фонд. Кај скоро сите јазици самогласките се стабилни, односно се составени од a, e, i, o и u.
Распространетост
[уреди | уреди извор]Во светот се проценува дека има околу 370.00о самоански говорници, од кои 69% од нив живеат на Самоанските Острови.[1] Во дијаспората, самоанскиот јазик се зборува во Нов Зеланд каде според пописот од 2006 година биле забележани 95,428 луѓе што зборуваат самоански, а имало 141,103 Самоанци. Така, од сите Самоанци во Нов Зеланд, 70.5 % можат да зборуваат самоански, што го прави јазикот четврт најзборуван во државата веднаш зад англиски, маорски и кинески. 66.4 % од Самоанците живеат во Окленд. Според пописот на Австралија од 2006 година, во државата имало 38,525 говорници на самоански, но имало 39,992 Самоанци.
Правопис
[уреди | уреди извор]Самоанската азбука се состои од 14 букви и еден апостроф. Во табелата се дадени самоанските букви со вредност според МФА и македонски приближен еквивалент:
| буква | МФА | македонски еквивалент |
|---|---|---|
| Aa Āā |
/a/ /aː/ |
авион таа |
| Ee Ēē |
/ɛ/ /eː/ |
се сее |
| Ii Īī |
/ɪ/ /iː/ |
ти акции |
| Oo Ōō |
/o/ /ɔː/ |
овес координација |
| Uu Ūū |
/ʊ, w/ /uː/ |
нема во македонскиот, слично на англиските u и w. |
| Ff | /f/ | фрла |
| Gg | /ŋ/ | манго |
| Ll | /l/ /ɾ/ |
лево рака |
| Mm | /m/ | мост |
| Nn | /n/ /ŋ/ |
нос манго |
| Pp | /p/ | песна |
| Ss | /s/ | список |
| Tt | /t/ /k/ |
тие кутија |
| Vv | /v/ | весник |
| ‘ | /ʔ/ | грлен глас, нема во македонскиот. |
Буквите Hh (/h/), Kk (/k/) и Rr (/ɾ/) не се дел од азбуката бидејќи се користат само за странски зборови.
Фонологија
[уреди | уреди извор]- Самогласки
Во самоанскиот јазик има пет самогласки кои се појавуваат во кратка и долга форма. Долгите самогласки имаат надреден знак, односно макрон. Еден збор може да се пишува исто, но да има две различни значења поради должината на самогласките.[6]
- пр: tama = дете; tamā = татко.
Буквата u во комбинација со уште една самогласка произведува глас /w/, исто како англиската буква w. Гласот /w/ нема буква во азбуката.
- пр: uaua (артерија, тетива) = /wawa/
Краткиот глас /a/ во мал број зборови се изговара како [ə] (или во македонскиот означен со ’): mate или maliu (мртов) или vave (да бидеш брз).
Во самоанскиот јазик се користат следните дофтонзи: /au/, /ao/, /ai/, /ae/, /ei/, /ou/, /ue/.
- Согласки
Во стандардниот самоански јазик има јасна разлика меѓу согласките /t/, /n/ и ŋ/. Во разговорниот самоански јазик гласовите /n/и /ŋ/ се спојуваат со [ŋ] и /t/ се изговара како [k].
Грлениот глас /ʔ/ е фонемичен во самоанскиот и се бележи со апостроф. Присуството или отсуството на гласот во зборовите резултира со различно значење на истите.[6]
- пр: mai = од; ma'i = болест.
/l/ се изговара како вевна р ([ɾ]) ако е проследена од задни самогласки (/a, o, u/) или претходена од /i/. Во останатите случаи се изговара како [l] (л). /s/ е послабо струјна од англиската или македонската с. Гласовите /ɾ/ (р) и /h/ (х) се користат само за странски зборови.
- Акцент
Акцентот во самоанскиот јазик е слободен, но општо гледано почесто се наоѓа на последниот слог ако има долга самогласка или на вториот слог ако ги нема долгите самогласки или дифтонзи.
Предавање на странски гласови
[уреди | уреди извор]При предавање на странски зборови, гласовите остануваат слични[7], односно се приспособуваат кон фонолошкиот систем на јазикот. Така, се забележани следниве примери:
- k, qu и c се предаваат со k (пр. Christ — Keriso, club — "kalapu, coffee — kofe, итн.), а во ретки случаи се предаваат со t (пр. se totoni — stocking, итн).
- r во некои случаево се задржува како таква (пр. Christ — Keriso, January — Ianuari, number — numera, итн) или станува l во други случаи (пр. January — Ianuali, herring — elegj, итн).
- d се предава со t (пр. David — Tavita, diamond — taimane).
- ph се предава со f (пр. telephone — telefoni).
- g и c се предаваат со k во некои случаи (пр. gas — kesi, company — kamupani, итн), додека пак меките гласови g, ch и j вообичаено се предаваат со s (пр. George — Siaosi, Charlotte — Salata, James — Semisi, итн.).
- h понекогаш се зачувува на почетокот на некои лични имиња (пр. Herod = Herota) или кај некои тонгански или хавајски позајмени зборови (пр. halu, hula, Hawai'i, итн), а пак во некои случаи се предава со s (пр. hammer — samala). Кај некои позајмени зборови гласот сосема се изоставува (пр. herring — elegi, half-caste — afakasi, итн.).
- z се предава со s (пр. Zachariah — Sakaria).
- w се предава со u (пр. William — Uiliamu, wire — uaea), освен кај германски позајмени зборови кога се предава со v (пр. Wilhelm = Viliamu).
- b се предава со p (пр. Britain — Peretania, butter — pata, итн).
Граматика
[уреди | уреди извор]Синтакса
[уреди | уреди извор]Во самоанскиот јазик редоследот зборовите во реченицата не е фиксиран, како што е слична состојбата во македонскиот, и една реченица може да има различен зборовен редослед. Четирите најчести зборовни редоследи се: прирок-подмет-предмет, прирок-предмет-подмет, предмет-прирок-подмет и подмет-прирок-предмет.[6][8][9]
Така на пример, земена е реченицата „Девојчето отиде во куќата.“ со редослед подмет-прирок-предмет, која може на самоански да се искаже на четири начина:
- Sa alu le teine 'i le fale.; sa alu (прирок), teine (подмет), fale (предмет).
- Отиде девојчето (во) куќата.
- Sa alu 'i le fale le teine.
- Отиде (во) куќата девојчето.
- Le fale sa alu 'i ai le teine.
- (Во) куќата отиде девојчето.
- Le teine sa alu 'i le fale.
- Девојчето отиде (во) куќата.
Именки
[уреди | уреди извор]Член
[уреди | уреди извор]Определен член во самоанскиот јазик е le. Членот se е секогаш неопределен во еднина, додека членот ni е неопределен во множина. Определениот член се изостава пред именки во множина.[7]
- Пр.
- ʻo le aliʻi Pai — поглавицата именуван Паи (определен член le);
- ta mai se laʻau — исечи ми стап (неопределен член se);
- ta mai ni la'au — исечи ми стапови (непределен член ni).
Род
[уреди | уреди извор]Самоанскиот јазик има два рода: машки и женски.[10] Родот во самоанскиот јазик се изразува со употреба на посебни зборови за машки и женски род:
|
ʻO le aliʻi, поглавица ʻO le tamāloa, маж ʻO le tama, момче ʻO le poʻa, машко животно ʻO le toeaʻina, постар маж sole, разговорен збор за момче |
ʻO le tamaitaʻi, дама ʻO le fafine, жена ʻO le teine, девојче ʻO le manu fafine, женско животно ʻO le loʻomatua, постара жена suga, funa, разговорен збор за девојче |
Кога не постои посебен збор за одредување род кај зборови за животни, тогаш се додава poʻa и fafine. Родот кај некои растенија е познат по tane и fafine, како што е во примеров ʻo le esi tane; ʻo le esi fafine. За други предмети нема посебни зборови за одредување род.[7]
Заменки
[уреди | уреди извор]Лични заменки
[уреди | уреди извор]Како и останатите австронезиски јазици, самоанскиот јазик има вклучително и исклучително „ние“ и разликува еднина, двоина и множина. Коренот на вклучителното „ние“ може да се појави во еднина, кога означува емоционална вмешаност на зборувачот.
| еднина | двоина | множина | |
|---|---|---|---|
| Прво лице (исклучително) | a‘u , ‘ou | mā‘ua, mā | mātou |
| Прво лице (вклучително) | tā | tā‘ua, tā | tātou |
| Второ лице | ‘oe, ‘e | ‘oulua | ‘outou, tou |
| Трето лице | ia / na | lā‘ua | lātou |
Зборовен фонд
[уреди | уреди извор]Самоански јазик
| |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“[11] |
| Текст | O tagata soifua uma ua saoloto lo latou fananau mai, ma e tutusa o latou tulaga aloaia faapea a latou aia tatau. Ua faaeeina atu i a latou le mafaufau lelei ma le loto fuatiaifo ma e tatau ona faatino le agaga faauso i le va o le tasi i le isi. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
- Броеви
| број | самоански | македонски |
|---|---|---|
| 0 | noa, selo | нула |
| 1 | tasi | еден |
| 2 | lua | два |
| 3 | tolu | три |
| 4 | fa | четири |
| 5 | lima | пет |
| 6 | ono | шест |
| 7 | fitu | седум |
| 8 | valu | осум |
| 9 | iva | девет |
| 10 | sefulu, gafulu, fulu | десет |
| 11 | sefulu ma le tasi, sefulu tasi | единаесет |
| 12 | sefulu ma le lua, sefulu lua | дванаесет |
| 20 | luafulu, lua sefulu | дваесет |
| 30 | tolugafulu, tolu sefulu | триесет |
| 40 | fagafulu, fa sefulu | четириесет |
| 50 | limagafulu, lima sefulu | педесет |
| 60 | onogafulu, ono sefulu | шеесет |
| 70 | fitugafulu, fitu sefulu | седумдесет |
| 80 | valugafulu, valu sefulu | осумдесет |
| 90 | ivagafulu, iva sefulu | деведесет |
| 100 | selau, lau | сто |
| 200 | lua lau, lua selau | двесте |
| 300 | tolugalau, tolu selau | триста |
| 1000 | afe | илјада |
| 2000 | lua afe | две илјади |
| 10,000 | mano, sefulu afe | десет илјади |
| 100,000 | Selau afe | сто илјади |
| 1,000,000 | miliona | милион |
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ 1,0 1,1 Lewis, M. Paul (ed.), 2009. "Samoan". Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ↑ „Language Materials Project, Samoan“. University of California, Los Angeles (UCLA). Архивирано од изворникот на 2018-09-18. Посетено на 17 July 2010.
- ↑ „Ethnologue Report for Polynesian“. Ethnologue.com. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ „Austronesian Basic Vocabulary Database figure template“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-04-12. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ „Classification search of the Austronesian Basic Vocabulary Database“. Language.psy.auckland.ac.nz. Архивирано од изворникот на 2016-11-28. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Hunkin, Galumalemana Afeleti (2009). Gagana Samoa: A Samoan Language Coursebook. University of Hawaii Press. стр. 103–105. ISBN 0-8248-3131-4. Посетено на 10 July 2010.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Pratt, George (1984) [1893]. A Grammar and Dictionary of the Samoan Language, with English and Samoan vocabulary (3 and revised. изд.). Papakura, New Zealand: R. McMillan. ISBN 0-908712-09-X. Посетено на 14 March 2010.
- ↑ Philips, Susan Urmston; Susan Steele, Christine Tanz (1987). Language, gender, and sex in comparative perspective. Cambridge University Press. ISBN 0-521-33807-7, 9780521338073 Проверете ја вредноста
|isbn=: invalid character (help). Посетено на 3 January 2011. - ↑ Ochs, Elinor (1988). Culture and language development. CUP Archive. стр. 56. ISBN 0-521-34894-3. Посетено на 18 August 2010.
- ↑ Learn101: Samoan gender
- ↑ Декларација за човековите права, самоански превод.
Користена литература
[уреди | уреди извор]- An Account of Samoan History up to 1918 by Teo Tuvale [1], NZ Licence CC-BY-SA 3.0, Retrieved 8 March 2010.
- Churchward, Spencer. 1951. A Samoan Grammar, 2nd ed. rev. and enl. Melbourne: Spectator Publishing Company.
- Milner, G.B. 1993, 1966. Samoan Dictionary. Polynesian Press. ISBN 0-908597-12-6
- Broselow, Ellen; and McCarthy, John J. (1984). A theory of internal reduplication. The linguistic review, 3, 25-88.
- Mosel, Ulrike and Even Hovdhaugen, 1992. Samoan reference grammar. Oslo: Scandinavian University Press/Institute for Comparative Research in Human Culture.
- Mosel, La'i Ulrike and Ainslie So'o. Say it in Samoan. Pacific Linguistics D88. Canberra: ANU.
- Payne, Thomas E. 1997. Describing morphosyntax: a guide for field linguists. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-58224-5.
Поврзано
[уреди | уреди извор]
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Самоанска граматика
- Самоански речник Архивирано на 9 ноември 2010 г.
- Основен зборовен фонд на самоански
- Аудио записи за самоснкиот јазик
|