राजेन्द्र प्रसाद

डा. राजेन्द्र प्रसाद
डा. राजेन्द्र प्रसाद
भारतको प्रथम राष्ट्रपति
	कार्यकाल; सन् १९५० जनवरी २६ – सन् १९६२ मे १२
प्रधानमन्त्री	जवाहरलाल नेहरु
उपराष्ट्रपति	सर्वपल्ली राधाकृष्णन
पूर्वाधिकारी	पद स्थापित
उतराधिकारी	सर्वपल्ली राधाकृष्णन
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	३ डिसेम्बर १८८४; जीरादेई, बिहार, बिहार, बङ्गाल प्रान्त, ब्रिटिश भारत; (हाल बिहार, भारत)
मृत्यु	२८ फेब्रुअरी १९६३ (उमेर ७८); पटना, बिहार, भारत
राष्ट्रियता	भारतीय
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस
जीवन साथी	राजवंशी देवी (मृ.१९६२)
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	कलकत्ता विश्वविद्यालय

राजेन्द्र प्रसाद(listen^ⓘ; (जन्म: राजेन्द्र प्रसाद श्रीवास्तव; ३ डिसेम्बर १८८४ - २८ फेब्रुअरी १९६३) एक भारतीय राजनीतिज्ञ, वकिल, पत्रकार र विद्वान थिए जसले १९५० देखि १९६२ सम्म भारतको पहिलो राष्ट्रपतिको रूपमा सेवा गरेका थिए। उनी भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको क्रममा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसमा सामेल भए र बिहार र महाराष्ट्रको क्षेत्रबाट प्रमुख नेता बने। महात्मा गान्धीको समर्थक, राजेन्द्र प्रसादलाई ब्रिटिश अधिकारीहरूले १९३० को नमक सत्याग्रह र १९४२ को भारत छोडो आन्दोलनको समयमा कैद गरेका थिए। सन् १९४६ को संविधानसभाको चुनावपछि प्रसादले सन् १९४७ देखि १९४८ सम्म केन्द्रीय सरकारमा खाद्य तथा कृषि मन्त्रीको रूपमा काम गरेका थिए। जब भारत १९५० मा गणतन्त्र भयो, प्रसाद संविधान सभा द्वारा यसको पहिलो अध्यक्ष चुनिए। अध्यक्षको रूपमा, प्रसादले पदाधिकारीको लागि गैर-दलीय र स्वतन्त्रताको परम्परा स्थापित गरे र कांग्रेस पार्टी र राजनीतिबाट अवकाश लिए। राज्यको औपचारिक प्रमुख भए पनि, प्रसादले भारतमा शिक्षाको विकासलाई प्रोत्साहन दिनुभयो र नेहरू सरकारलाई धेरै अवसरहरूमा सल्लाह दिनुभयो। १९५७ मा, प्रसाद राष्ट्रपति पदमा पुन: निर्वाचित भए, दुई पूर्ण कार्यकाल सेवा गर्ने एकमात्र राष्ट्रपति बने। प्रसाद करिब १२ वर्षको सबैभन्दा लामो कार्यकालसम्म पदमा रहे। आफ्नो कार्यकाल पूरा भएपछि, उनले कांग्रेस छोडे र सांसदहरूका लागि नयाँ दिशानिर्देशहरू बनाए जुन अझै पनि पालना गरिन्छ।

बाल्यकाल

प्रसादको जन्म ब्रिटिश राजकालमा बिहारको सिवान जिल्लाको जिरादेईमा एक कायस्थ परिवारमा भएको थियो। [१][२] उनका पिता महादेव सहाय श्रीवास्तव संस्कृत र फारसी दुवै भाषाका विद्वान थिए। उनकी आमा, कमलेश्वरी देवी, एक भक्त महिला थिइन जसले आफ्नो छोरालाई रामायण र महाभारतका कथाहरू सुनाउनुहुन्थ्यो। उहाँ कान्छो सन्तान हुनुहुन्थ्यो र उहाँका एक दाजु र तीन दिदीबहिनीहरू थिए। उहाँ सानो छँदा उहाँको आमाको मृत्यु भयो, र उहाँकी जेठी दिदीले उहाँको हेरचाह गर्नुभयो। [३] [४]

पूर्वज

बाबू राजेन्द्र प्रसादका पूर्वज मूलरूपले कुआँगाउँ, अमोढा (उत्तर प्रदेश)का निवासी थिए। यो एक कायस्थ परिवार थियो। केही कायस्थ परिवार यस स्थानलाई छोडेर बलिया गएर बसेका थिए ।केही परिवारले बलियालाई पनि मन पराउँदैनन्, त्यसैले तिनीहरू बिहारको सारण जिल्ला (अहिले सिवान) को जिरादेई गाउँमा बसोबास गरे।। यी परिवारहरूमा केही शिक्षित मानिस पनि थिए। यिनैं परिवारहरूमा राजेन्द्र प्रसादका पूर्वजहरूको पनि परिवार पनि थियो। जिरादेई नजिकै एउटा सानो रियासत थियो हथुआ । राजेन्द्र बाबुका हजुरबुवा शिक्षित भएकाले उनले हथुआ राज्यको दिवानी पाए। उनी पच्चीस-तीस वर्षसम्म त्यस राज्यको दिवान रहे। उनले आफैंले पनि केही जमीन किनेका थिए । राजेन्द्र बाबुका बुवा महादेव सहायले यस जमिन्दारीको हेरचाह गर्थे। राजेन्द्रबाबुका काका जगदेव सहायले पनि घरमै बसेर जमिन्दारीको काम गर्थे । जगदेव सहाय जीको आफ्नो कुनै सन्तान थिएन। उहाँ आफ्ना पाँच दाजुभाइहरूमध्ये कान्छो हुनुहुन्थ्यो र त्यसैले सम्पूर्ण परिवारमा सबैले माया गर्नुहुन्थ्यो।

काकाको सन्तान नभएकाले राजेन्द्रप्रसादलाई आफ्नो छोरा ठान्थे । राजेन्द्र बाबु हजुरबा, बुवा र काकाको स्नेह र मायामा हुर्केका थिए। हजुरआमा र आमाले पनि उहाँलाई पूर्ण माया गर्नुभयो।

प्रारम्भिक जीवन

राजेन्द्र बाबूको जन्म बिहार प्रान्तको सीवान जिल्ला जीरादेई नामक गाँवमा ३ दिसम्बर १८८४ मा भएको थियो। तिनको पिता श्री महादेव सहाय संस्कृत एवं फारसीका विद्वान थिए एवं तिनको माता श्रीमति कमलेश्वरी देवी एक धर्मपरायण महिला थिए। पाँच वर्षको उमेरमा नैं राजेन्द्र बाबूले एक मौलवी साहबदेखि फारसीमा शिक्षा शुरू गरे। त्यस पछि ती आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षाका लागि छपराको जिल्ला स्कूल गए। राजेन्द्र बाबूको विवाह त्यस समयको परिपाटीका अनुसार बाल्य कालमा नै, लगभग १३ वर्षको उमेरमा, राजवंशी देवी संग भयो। विवाह पछि पनि उनले पटनाको टीका घोष अकादमीदेखि आफ्नो पढाई जारी रखे। तर उनी छिट्टै जिल्ला विद्यालय, छपरा गए र त्यहाँबाट १८ वर्षको उमेरमा कोलकाता विश्वविद्यालयको प्रवेश परीक्षा दिए। उनले उक्त प्रवेश परीक्षामा प्रथम स्थान हासिल गरेका थिए । [५] १९०२ मा, उनले कोलकाताको प्रसिद्ध प्रेसिडेन्सी कलेजमा भर्ना गरे। उनको प्रतिभाले गोपालकृष्ण गोखले र बिहार-प्रसिद्ध अनुग्रह नारायण सिन्हा जस्ता विद्वानहरूको ध्यान आकर्षित गर्यो। १९१५ मा, उनले कानूनको मास्टर (LLM) परीक्षा स्वर्ण पदकको साथ पास गरे र पछि कानूनको क्षेत्रमा डक्टरेट प्राप्त गरे।राजेन्द्र बाबु बिहारको भागलपुरमा कानूनको अभ्यास गर्थे। [६]

विद्यार्थी जीवन

परम्परागत प्राथमिक शिक्षा पूरा गरेपछि उनलाई छपरा जिल्ला विद्यालयमा पठाइयो। यसैबीच, जुन १८९६ मा, १२ वर्षको उमेरमा, उनको विवाह राजवंशी देवीसँग भयो। उनी आफ्नो जेठो दाजु महेन्द्र प्रसादसँगै टी.के. घोष एकेडेमी पटनामा दुई वर्षको लागि पढ्न गए। उनले कलकत्ता विश्वविद्यालयको प्रवेश परीक्षामा प्रथम भए र रु.३० छात्रवृत्तिको रूपमा प्रति महिना पाए । प्रसाद १९०२, मा कलकत्ताको प्रेसिडेन्सी कलेजमा विज्ञानको विद्यार्थीको रूपमा भर्ना भए। पछि उनले कलाको अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्ने निर्णय गरे र एम.ए गरे। पटना कलेजको हलमा सन् १९०६ मा बिहारी विद्यार्थी सम्मेलनको गठनमा प्रसादको महत्वपूर्ण भूमिका थियो। यो भारतमा आफ्नो प्रकारको पहिलो संगठन थियो र [७] बिहारबाट अनुग्रह नारायण सिन्हा र कृष्ण सिंह जस्ता महत्वपूर्ण नेताहरू उत्पादन गरे जसले चम्पारण आन्दोलन र असहयोग आन्दोलनमा प्रमुख भूमिका खेलेका थिए।

स्वतन्त्रता आन्दोलनका बेला

भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा तिनको पदार्पण वकीलका रूपमा आफ्नो कैरियरको सुरुवात गर्दै नैं भएको थियो। चम्पारणमा गाँधीजीले एक तथ्य अन्वेषण समूह पठाईे जाँदै समय उनीसित आफ्नो स्वयंसेवकहरूका साथ आउने अनुरोध गरेको थियो। राजेन्द्र बाबू महात्मा गाँधीको निष्ठा, समर्पण एवं साहससित धेरै प्रभावित भए र १९२१ मा उनले कोलकाता विश्वविद्यालयको सीनेटर पदबाट राजिनामा गरिदिए। गाँधीजीले जब विदेशी संस्थाहरूका बहिष्कारको अपीलको थियो त उनले आफ्नो पुत्र मृत्युंजय प्रसाद, जो एक अत्यन्त मेधावी छात्र थिए, तिनलाई कोलकाता विश्वविद्यालयदेखि हटाएर बिहार विद्यापीठमा दाखिल गराए। उनले "सर्चलाईट" र "देश" जस्ता पत्रिकाहरूमा यस विषयमा धेरै लेख लिखे थिए र यी अखबारहरूका लागि प्राय ती धन जुटाउने काम पनि गरिन्थ्यो। १९१४ मा बिहार र बङ्गालमा आयो बाढमा उनले पर्याप्त बढचढ गर्न सेवा-कार्य गरेको थियो। बिहारका १९३४का भूकंपका समय राजेन्द्र बाबू कारावासमा थिए। जेलदेखि दुइ वर्षमा छूटनेका पश्चात ती भूकंप पीडितहरूका लागि धन जुटाउनमा तन-मनदेखि जुट गये र उनले वायसरायका जुटाये धन-राशिदेखि कहीं अधिक आफ्नो व्यक्तिगत प्रयासहरूदेखि जमा गरे। सिंध र क्वेटाका भूकंपका समय पनि उनले धेरै राहत-शिविरहरूको इंतजाम आफ्नो हाथहरूमा लिया थियो।

१९३४ मा ती भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसका बम्बाइ अधिवेशनमा अध्यक्ष चुनिए। नेताजी सुभाषचन्द्र बोसका अध्यक्ष पददेखि राजिनामा दिनमा कांग्रेस अध्यक्षको पदभार उनले एक पल्ट पुन: १९३९ मा संभाला थियो।

भारतका स्वतन्त्र हुनको पछि संविधान लागू भएमा उनले देशका पहिला राष्ट्रपतिको पदभार संभाला। राष्ट्रपतिका तौरमा उनले कहिले पनि आफ्नो संवैधानिक अधिकारहरूमा प्रधानमन्त्री वा कांग्रेसलाई दखलअंदाजीको मौका छैन दिए र सधैं स्वतन्त्र रूपले कार्य गर्दैरहे। हिन्दू अधिनियम पारित गर्दै समय उनले पर्याप्त कडा रूख अपनाए थियो। राष्ट्रपतिका रूपमा उनले धेरै यस्ता दृष्टान्त छोडे जो पछि तिनको परवर्तिहरूका लागि मिसालका तौरमा काम गर्दै रहियो।

भारतीय संविधानका लागू हुनाले एक दिन पहिला २५ जनवरी १९५० मा तिनको बहन भगवती देवीको निधन भयो, तर ती भारतीय गणराज्यका स्थापनाको रस्मका पछि नैं दाह संस्कारमा भाग लिने गये। १२ वर्षहरूसम्म राषट्रपतिका रूपमा कार्य गर्नका पश्चात उनले १९६२ मा आफ्नो अवकाशको घोषणा गरे पछिका दिनहरूमा तिनलाई भारत सरकार द्वारा दिए जाने सर्वोच्च नागरिक सम्मान भारत रत्नदेखि नवाजिएको छ।

सरलता

राजहरूद्र बाबूको वेशभूषा ठूलो सरल थियो। तिनको चेहरिया मोहरिया थाहा छैन लाग्थ्यो कि ती इतने प्रतिभासम्पन्न र उच्च व्यक्तित्वभएका सज्जन छन्। हेर्नमा ती सामान्य कुन ान जस्तै लाग्थे।

जस्तो इलाहाबाद विश्वविद्यालय द्वारा तिनलाई डाक्टर अव लाको सम्मानित उपाधि प्रदान गर्दै समय भनिएको था- 'बाबू राजहरूद्रप्रसादले आफ्नो जीवनमा सरल, नि:स्वार्थ र निस्व सेवाको ज्वलंत उदाहरण प्रस्तुत गरेकोछ। जब वकीलका व्यवसायमा चरम उत्कर्षको उपलब्धि टाडा छैन बचेर रहेको थियो, यी राष्ट्रिय कार्यका लागि आह्वान मिल्यो र उनले व्यक्तिगत भावी उन्नतिको सबै सम्भावनाहरूलाई त्यागकर गाँवहरूमा गरीबहरू तथा दीन कृषकहरूका बीच काम गर्नु स्वीकार गरे'। सरोजिनी नायडूले लिखा थियो, 'तिनको असाधारण प्रतिभा, तिनको स्वभावको अनौठो माधुर्य, तिनको चरित्रको विशालता र अति त्यागका गुणले शायद तिनलाई हाम्रो सबै नेताहरू भन्दा अधिक व्यापक र व्यक्तिगत रूपले प्रिय बनाएको दिएकोछ। गाँधी जीका निकटतम शिष्हरूमा तिनको त्यही स्थान छ जो ईसा मसीहका निकट सहरूट जॉनको थियो।'

विरासत

सितंबर १९६२ मा अवकाश ग्रहण गर्दै नैं तिनकी पत्नी राजवंशी देवीको निधन भयो। मृत्युका एक महिना पहिला आफ्नो पतिलाई सम्बोधित पत्रमा राजवंशी देवीले लिखा थियो, "मलाई लाग्दछ मेरो अन्त निकट छ, केही गर्ने शक्तिको अन्त, संपूर्ण अस्तित्वको अन्त"। राम, राम, राम शब्दहरूका उच्चारणका साथ तिनको अन्त 28 फरवरी 1963लाई पटनाका सदाकत आश्रम आश्रममा भयो।

तिनको वंशावलीलाई जीवित राख्ने कार्य तिनको परपौत्र अशोक जाहन्वी प्रसाद गर्न रहेका हुन्। ती पेशेदेखि एक अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति-प्राप्त वैज्ञानिक एवं मनोचिकित्सक छन् र उनले बाई-पोलर डिसाअर्डरको चिकित्सामा लीथियमका सुरक्षित विकल्पका रूपमा सोडियम वैलप्रोरेटको खोजको थियो। श्री प्रसाद प्रतिष्ठित अमेरिकन अकैडमी अफ आर्ट्स ऐंड साईंसका सदस्य पनि छन्।

उनले आफ्नो आत्मकथा (१९४६)का अतिरिक्त धेरै पुस्तकहरू पनि लिखी जसमा बापूका कदमहरू मा (१९५४), इन्डिया डिवाइडेड (१९४६), सत्याग्रह ऐट चंपारण (१९२२), गांधीजीको देन, भारतीय संस्कृति, मलीको अर्थशास्त्र इत्यादि उल्लेखनीय छन्।

भारत रत्न

सन १९६२ मा अवकाश प्राप्त गर्नमा राष्ट्रले तिनलाई "भारत रत्‍न"को सर्वश्रेष्ठ उपाधिदेखि सम्मानित गरे। यो त्यस पुत्रका लागि कृतज्ञताको प्रतीक थियो जसले आफ्नो आत्माको आवाज सुनेर आधी शताब्दीसम्म आफ्नो मातृभूमिको सेवाको थियो।

निधन

आफ्नो जीवनका आखिरी महिना बितानका लागि उनले पटनाका निकट सदाकत आश्रम चुना। यहाँमा २८ फरवरी १९६३ मा तिनको जीवनको कथा समाप्त भएको छ। यो कथा थियो श्रेष्ठ भारतीय मूल्यहरू र परम्पराको चट्टान सदृश्य आदर्सहरू गरे हमको इनमा गर्व छ र यी सदा राष्ट्रलाई प्रेरणा दे्दै रह्नेछ्न्।