Gevoel

Melancholie (Edgar Degas)

Voor lichamelijk gevoel zie Tastzin, Pijn, Jeuk (prikkel), Thermoceptie, Evenwichtszin en Proprioceptie (positiezin).

Gevoel in psychologische zin is een innerlijke (positieve of negatieve) beleving van een bepaalde gebeurtenis. Dit kan een specifieke externe prikkel uit de omgeving zijn, maar ook een interne gebeurtenis zoals een gedachte of een beeld dat wij in ons oproepen. Een gevoel kan echter ook ‘spontaan’ optreden, zoals bij een bepaalde stemming. Men voelt zich dan bijvoorbeeld opgewekt of neerslachtig zonder duidelijke aanwijsbare aanleiding of invloed van buitenaf. Sommige gevoelens kunnen een gevolg zijn van stoornissen in de hersenfuncties, zoals bij ernstige vormen van neerslachtigheid of sterke stemmingsstoornissen.

Emotie en gevoel

Hoewel in het dagelijks spraakgebruik onder gevoel en emotie vaak hetzelfde wordt verstaan, blijkt uit biopsychologisch onderzoek dat het toch zinvol is deze begrippen van elkaar te onderscheiden.

• Emotie. Emoties in biologische zin zijn affectieve reacties die worden gereguleerd door het limbisch systeem in de hersenen. Prikkeling van dit systeem geeft aanleiding tot allerlei fysiologische reacties, zoals een verandering in gelaatsuitdrukking, autonome reacties zoals een verhoging van de hartslag, trillen van de stem, knipperen van de ogen e.d. Niet alleen bij mensen maar ook bij dieren kunnen dit soort reacties optreden, bijvoorbeeld na een positieve (beloning) of negatieve (straf) gebeurtenis. Dergelijke prikkels worden ook wel bekrachtigers (in het Engels reinforcers) genoemd. De reacties op deze prikkels hoeven niet altijd gepaard te gaan met gevoel: dat wil zeggen een bewuste beleving.

• Gevoel. Een gevoel is wel omschreven als de bewuste reflectie van een emotie. Of, anders gezegd: het is de expliciete beleving van de lichamelijke reacties die tijdens een emotie automatisch worden opgeroepen. Vermoedelijk treden gevoelens (volgens deze definitie) vooral op bij mensen, omdat zij beschikken over een sterk ontwikkelde prefrontale cortex. Dit gebied in de hersenen lijkt vooral een rol te spelen bij de bewuste beleving van prikkels uit de omgeving, waaronder dus ook affectieve prikkels. Men vermoedt dat hierbij een circuit in de hersenen betrokken is, dat loopt van limbisch systeem naar de prefrontale cortex.

Gevoel en lichamelijke reactie

Gevoelens gaan soms gepaard met lichamelijke reacties, zoals zweten of een versnelde hartslag bij angst. Volgens sommige theorieën, zoals de James-Langetheorie, is het zelfs zo dat gevoelens niets anders zijn dan de bewustwording van lichamelijke reacties. Hieraan is het bekende gezegde ontleend: ‘wij zijn verdrietig omdat wij huilen’. Het eerder genoemde voorbeeld van de schrikreactie lijkt goed aan te sluiten bij deze theorie. Er zijn echter ook lichamelijke reacties de helemaal geen emotionele beleving oproepen, zoals een hartslagversnelling na lichamelijke inspanning. Meer waarschijnlijk is daarom dat het gevoel en de lichamelijke reactie beide een gevolg zijn van een interne verwerking in de hersenen van de emotionele prikkel. Dit proces wordt ook wel evaluatie of taxatie (Engels: appraisal) genoemd. Vermoedelijk spelen hierbij specifieke structuren in het limbisch systeem zoals de amygdala een centrale rol. Uiteraard wekken het gevoel bij seksualiteit en seksuele opwinding ook 'lichamelijke reacties' op, zowel bij de man (geslacht) als bij de vrouw, zoals het stijf worden van de tepels of bij masturbatie.

Controverses

Over begrippen als emotie, gevoel, verstand en ratio en hun onderlinge relatie bestaan veel controverses. Linda Davidoff definieert emotie als de gewaarwording die uitgedrukt wordt door fysiologische functies zoals gelaatsuitdrukkingen, snellere hartslag en gedrag zoals schreien, agressie, of het gelaat bedekken met de handen. Ook zij meent dus dat emotie niet hetzelfde is als gevoel. Emotie is de psycho-fysiologische toestand die een organisme tot actie aanzet. Gevoel is een emotie die gefilterd wordt door de cognitieve hersencentra (frontale hersenkwab). Verstand en gevoel (c.q. emotie) worden ook vaak genoemd in verband met een eigenschap als intelligentie. Sommigen menen dat er naast de rationele intelligentie ook een gevoelsmatige intelligentie bestaat. Daniel Goleman beschrijft dit uitvoerig in zijn boek 'emotionele intelligentie'. Een andere bron van controverses betreft de rol van emoties (c.q. gevoelens) in het sturen van beslissingen. Filosofen als Plato en (veel later) Immanuel Kant benadrukten dat het verstand het gevoel moet controleren, omdat gevoelens vaak leiden tot overhaaste en onjuiste beslissingen. Een bekende opvatting, in de traditie van Kant, is dat het nemen van beslissingen in het dagelijkse leven vooral een kwestie is van het 'koele verstand', en dat emoties daarbij alleen maar vertroebelend werken. Anderen, waaronder de neuroloog Antonio Damasio menen echter dat emoties en gevoelens beslissingsprocessen in positieve zin kunnen beïnvloeden. Gevoelens kunnen z.i. de mens helpen bij moeilijke beslissingen de 'knoop door te hakken'.

Sekseverschillen

Er zijn biologische gronden voor de veronderstelling dat mannen gevoel en verstand meer scheiden dan vrouwen. Ook zouden vrouwen in het algemeen emotioneler zijn, dat wil zeggen sterker op affectieve prikkels reageren dan mannen. Hierbij zijn er verschillen gevonden tussen de manier waarop mannen en vrouwen reageren op positieve (aangename) en negatieve (onaangename) affectieve prikkels (zie ook Emotie). Er zijn ook culturele vooroordelen en veronderstellingen op dit gebied. Deze hebben mogelijk een effect op vrouwelijke en mannelijke aspecten van het omgaan met gevoel en verstand. Biologische en culturele factoren bepalen uiteindelijk ook welke gevoelens worden geuit (emotie) en welke (relatief) verborgen blijven.

Fingerspitzengefühl

Naast het hier behandelde gevoel en lichamelijk gevoel is er ook nog fingerspitzengefühl.

Referenties

• Ekman, P. (1994). The nature of Emotion. New York: Oxford University Press.
• Damasio, A.R. (1995). Descartes’ Error: Emotion, Reason and the Human Brain. New York: AVON Books.
• Panksepp, J. (1993). Neurochemical control of moods and emotion: aminoacids to neuropeptides. In: M.Lewis & J.M.Havilland (Eds). Handbook of Emotions (pp. 87-107). New York, Guilford.