Aserbajdsjansk geografi

Detaljkart over Aserbajdsjan

Satellittbilete av Aserbajdsjan

Ein kan sjå små endringar på grunn av stigande vassnivå langs denne kystlinja.

Aserbajdsjan ligg i sørvestlege område av Asia med Kaspihavet i aust, Iran i sør, Russland og Georgia i nord, og Armenia i vest. Tre geografiske trekk dominerer Aserbajdsjan: Kaspihavet, der kystlinja dannar den naturlege grensa mot aust, Store Kaukasus i nord, og eit utstrekt lågland i sentrale område.

Aserbajdsjan har eit totalt landareal på om lag 86 000 kvadratkilometer, mindre enn 1 % av arealet til tidlegare Sovjetunionen, som landet var ein del av. Av dei tre transkaukasiske statane har Aserbajdsjan det største landarealet. Aserbajdsjan har to autonome republikkar, Nakhitsjevan som ligg sørvest for Armenia og Nagorno-Karabakh, som ligg innanfor Aserbajdsjan. Ein liten del av Nakitsjevan har òg grense til Tyrkia i nordvest. Hovudstaden i Aserbajdsjan er den eldgamle byen Baku, som har den største og beste hamna i Kaspihavet, og som lenge har vore senteret for republikken sin oljeindustri.

Geografiske koordinatar

40°30′N 47°30′E

Topografi og drenering

Høgda endrar seg over ein relativt kort avstand frå låglandet til høglandet, og om lag halvparten av landet vert rekna som fjellområde. På den subtropiske søraustkysten har ein eit åslendt landskap med teplantasjar, appelsin- og sitronlundar. I ravinar i fjellet Kobustan nær Baku ligg fleire slamvulkanar og mineralkjelder. Kystterrenget ligg så mykje som 28 meter under havnivå.

Bortsett frå den austlege kystlinja og grenseområda mot Georgia og Iran, er Aserbajdsjan omringa av fjell. I nordaust, på grensa til Russland sin autonome republikk Dagestan, ligg fjellkjeda Store Kaukasus, og i vest, ved grensa til Armenia, ligg Litle Kaukasus. Lengst søraust dannar fjella Talysj grensa med Iran. Det høgaste fjellet i Aserbajdsjan ligg i Store Kaukasus der fjellet Bazarduzu Dagi stig til 4 485 meter (på grensa til Russland).

Åtte store elvar renn frå Kaukasus og ut på det sentrale Kura-Aras-låglandet, ei avleiringsslette og lågt deltaområde langs kysten som har fått namnet sitt frå elvene Kür (Kura) og sideelva hennar Aras. Kür er den lengste elva i Kaukasusområdet, og dannar eit delta som renn ut i Kaspihavet like etter ho renn saman med elva Aras. Mingetsjaur-reservoaret, med eit areal på 605 kvadratkilometer, er den største innsjøen i Aserbajdsjan (om ein ser bort frå Kaspihavet), og vart danna då ein demma opp Kür i vestlege område av landet. Vatnet frå reservoaret vert brukt til vasskraft og vatning av Kura-Aras-sletta. Dei fleste elvene i landet kan ikkje seglast på. Om lag 15 % av Aserbajdsjan er dyrkande.

Klima

Klimaet i landet er nesten tropisk om sommaren i låglandet, medan vintrane er milde. Ein kan derimot få periodar med kulde frå nord. Fjellområda mot vest er derimot kalde og snørike. Baku har milde vintrar med ein middeltemperatur på 4 °C i januar, og 25 ºC i juli. Det meste av landet får lite nedbør, i snitt mellom 150 og 250 millimeter i året, og jordbruket krev derfor kunstig vatning. Dei største nedbørsmengdene får ein i dei høgare områda av Kaukasus, og i lågareliggande områda i Lenkoran lengst søraust, der den årlege middelnedbøren går over 1 000 millimeter.

Miljøproblem

Luft- og vassforureining er utbreidd og gjev store utfordringar for den økonomiske utviklinga. Dei største kjeldene til forureininga er oljeraffineri, og kjemi- og metallurgiindustri, som tidleg på 1990-talet opererte like ineffektivt som dei hadde gjort i Sovjet-tida. Luftkvaliteten er ekstremt dårleg i Baku, der oljeraffineria ligg. Enkelte rapportar har vist at lufta i Baku er den mest forureina i heile det tidlegare Sovjetunionen, og andre industrisenter har liknande problem.

Kaspihavet, inkludert Bakubukta, har vorte forureina av oljelekkasjar og dumping av rein eller dårleg handsama kloakk. Dette har redusert mengda av kaviar og fisk i området. I Sovjet-perioden vart Aserbajdsjan pressa til å bruke store mengder sprøytemiddel for å auke dei subtropiske avlingane for resten av Sovjetunionen. Særleg ille var utbreidd bruk av DDT på 1970- og 1980-talet, sjølv om kjemikalien offisielt var forbode i Sovjetunionen sidan det var giftig for menneske. Utbreidd bruk av slike kjemikaliar og sprøytemiddel har ført til omfattande forureining av grunnvatnet, og aserbajdsjanske forskarar har knytt nyfødde born med forskjellige sjukdommar og skadar til dette. Vassnivået i Kaspihavet er i ferd med å stige, hovudsakleg på grunn av menneskelege påverknadar, og inntørkinga av innsjøen som skjedd i fleire tiår er reversert. Dette truar no kystområda, og vassnivå har i snitt stige 1,5 meter mellom 1978 og 1993. På grunn av Nagorno-Karabakh-konflikten, vart store skogområde hogd ned, vegar vart bygd gjennom urørte område, og store jordbruksområde vart okkupert av militære styrkar.

Som andre tidlegare Sovjet-republikkar har Aserbajdsjan enorme miljøproblem å rydde opp i, noko som er vanskeleg på grunn av den dårlege økonomien som det Moskva-sentrerte plansystemet i Sovjetunionen etterlet. Den aserbajdsjanske regjeringa har eit eige miljøutval, men på grunn av dårleg økonomi vart det på 1990-talet gjort lite med problema. Tidleg i 1994 vart Aserbajdsjan sponsa av EU for å delta i eit internasjonalt forum for å verne Kaspihavet.

Naturskadar

Tørke. Enkelte lågland er trua av stigande vassnivå i Kaspihavet.

Miljøproblem

Lokale forskarar ser på Abseron Yasaqligi (Apsheron-halvøya) (inkludert Baku og Sumqayit) og Kaspihavet som det økologisk mest øydelagde området i verda, på grunn av kraftig forureining av luft, vatn og jordsmonn. Forureininga av jordsmonnet kjem av omfattande bruk av DDT i tillegg til bruk av giftige defoilantar i bomullsproduksjonen.

Internasjonale miljøavtalar

• Medlem av avtalar som omhandlar: Klimaendringar, ørkenspreiing, utryddingstrua dyreartar, tømming av avfall i sjøen, vern av ozonlaget
• Signert men ikkje stadfesta: Biologisk mangfald

Flatevidd og grenser

Areal

• Totalt: 86 600 km²
• Land: 86 100 km²
• Vatn: 500 km²
• Merk: Dette inkluderer eksklavane Nakhitsjevan og Nagorno-Karabakh.

Landegrenser

• Totalt: 2 013 km
• Grenseland: Armenia (med sjølve Aserbadsjan) 566 km, Armenia (med Nakhitsjevan-eksklaven) 221 km, Georgia 322 km, Iran (med sjølve Aserbajdsjan) 432 km, Iran (med Nakhitsjevan-eksklaven) 700 km, Russland 284 km, Tyrkia 9 km

Kystlinje

0 km (omgitt av land), men Aserbajdsjan har om lag 800 km kystlinje langs Kaspihavet.

Høgd

• Lågaste punkt: Kaspihavet, 28 meter under havoverflata
• Høgaste punkt: Bazarduzu Dagi 4 485 m (på grensa mot Russland)
• Høgaste topp som ligg heilt innanfor Aserbajdsjan: Shah Dagi 4 243 m

Øyar

• Bulla
• Çikil
• Çilov
• Gil
• Glinyanij
• Nargin
• Pirallahı
• Qara Su
• Qum
• Səngi Muğan
• Vulf
• Zənbil

Naturressursar og arealbruk

Naturressursar

Petroleum, naturgass, jernmalm, ikkje-jernhaldige metall, alumina, gull.

Arealbruk

• Dyrkande jord: 18 %
• Permanente avlingar: 5 %
• Permanente beite: 25 %
• Skogområde: 11 %
• Andre: 41 % (1993 estimat)

Irrigert land

10 000 km² (1993 estimat)

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Geography of Azerbaijan» frå Wikipedia på engelsk, den 15. februar 2007.