Borgarrettsrørsla i USA

Borgarrettsrørsla i USA stod bak Marsjen mot Washington i 1963, der fleire hundretusen afroamerianarar og støttespelarar samla seg for å krevja fleire rettar.

Fire leiande skikkelsar i den amerikanske borgarrettsrørsla: W.E.B. Du Bois, Malcolm X, Rosa Parks, Martin Luther King

Borgarrettsrørsla i USA frå 1955 til 1968 var ei politisk rørsle i USA som hovudsakleg arbeidde for å skaffa dei svarte eller afroamerikanske innbyggjarane i landet borgarrettar (som retten til å røysta ved val) på lik linje med kvite, og fjerna rasistisk diskriminering mot svarte amerikanarar. Denne artikkelen dekker den historiske fasen til rørsla mellom 1955 og 1968, særleg i Sørstatane.

Rørsla var karakterisert av betydelege kampanjar av sivil motstand. Mellom 1955 og 1968 var det mange ikkjevaldelege aksjoner og sivil ulydnad som førte til krisesituasjonar mellom aktivistar og styresmakter. Føderale, statlege og lokale styresmakter, forretningar og samfunn måtte ofte svara raskt på desse situasjonane som framheva urettvisa som afroamerikanarar møtte. Former for protestar og/eller sivil ulydnad inkluderte aksjonar som boikott, som Bussboikotten i Montgomery (1955–1956) i Alabama; «sit-ins», slik som den påverknadsrike sit-in-aksjonen i Greensboro (1960) i Nord-Carolina; demonstrasjonsmarsjar, slik som marsjane frå Selma til Montgomery (1965) i Alabama; og ei rekkje andre ikkjevaldelege aktivitetar og politiske demonstrasjonar.

Kjende vinningar i lovverket i denne fasen av borgarrettsrørsla var vedtaket om Loven om borgarrettar frå 1964, som forbaud diskriminering basert på «rase, hudfarge, religion, eller nasjonalt opphav» i tilsetjingsprosessar og innan offentlege tenester (som utdanning og transport); Loven om rett til deltaking i politiske val frå 1965, som gjenoppretta og verna om retten til å røysta; Loven om immigrasjon og nasjonalitet frå 1965 som oppheva det nasjonale kvotesystemet som var blitt innført i USA på 1920-talet og dramatisk opna for innvandring frå andre delar av verda enn Europa; og Loven om borgarrettar frå 1968 (òg kalla for Indianske borgarrettar eller «Fair Housing Act») som la ned forbod mot diskriminering ved sal eller leige av hus eller leilegheiter. Afroamerikanarar fekk høve til å delta i politikken i Sørstatane, og over heile USA blei unge inspirerte til politisk deltaking og handling. Framvoksteren av Black Power-rørsla, som varte frå rundt 1966 til 1975, utvida måla til borgarrettsrørsla til å omfatta etnisk byrgskap, økonomisk og politisk sjølvforsyning og fridom frå undertrykking av kvite amerikanarar.

Bakgrunn

Skilt frå Georgia i USA ved ein busstasjon i 1943 som delte reisande i kvite og farga.

Ein afroamerikansk ungdom ved ei raseskild drikkefontene i Nord-Carolina, i 1938.

Etter det omstridde valet i 1876 som stod for slutten av rekonstruksjonstida fekk kvite i Sørstatane politisk kontroll over regionen etter aukande truslar og vald i vala. Systematisk vekktaking av røysteretten til afroamerikanarar skjedde i Sørstatane frå 1890 og til 1908 og heldt fram fram til lovane for nasjonale borgarrettar blei vedtekne på midten av 1960-talet. I meir enn 60 år blei til dømes svarte i Sørstatane ikkje i stand til å velja nokon som kunne representera deira interesser i kongressen eller hjå lokale styresmakter.

I løpet av denne tida hadde Det demokratiske partiet, som var heilt dominert av kvite, fått kontroll over Sørstatane. Det republikanske partiet («partiet til Lincoln»), som hadde vore det partiet dei fleste svarte tilhøyrde, skrumpa inn til å bli ubetydeleg då svarte stemmer blei undertrykte. Ved byrjinga av 1900-talet var bortimot alle valde politikarar i Sørstatane demokratar.

I løpet av den same tida der afroamerikanske ikkje fekk delta i vala, påførte kvite demokratar raseskilje gjennom lovvedtak. Vald og brutalitet mot svarte auka. Systemet med openlys rasisme og diskriminering som var godkjent av styresmaktene etter rekonstruksjonstida i Sørstatane blei kjent som «Jim Crow-systemet». Det blei verande intakt fram til tidleg på 1950-talet. Medan problema og overgrepa mot borgarrettar var på det mest intense i sør, var det sosiale spenningar som påverka svarte òg i andre område av USA.

Denne perioden omfatta visse ordningar som råka mange afroamerikanarar:

• Raseskilje. Ved lov blei offentlege nyttemiddel og tenester (som utdanning) delt i skilde «kvite» og «farga» delar. Dei som var meinte for farga hadde mindre økonomiske middel og dårlegare kvalitet.
• Fråteken røysterett. Då kvite demokratar fekk makta, vedtok dei lovar som gjorde det umogleg for svarte å røysta. Svarte stemmegjevarar blei jaga bort frå stemmelokala. Talet på afroamerikanske stemmar sokk dramatisk, og dei var ute av stand til å velja eigne representantar. Frå 1890 til 1909 hadde Sørstatane i det som utgjorde dei tidlegare Confederate States of Amerika oppretta grunnlovar som tok høvet til å stemma vekk frå titusentals afroamerikanarar.
• Utnytting. Aukande økonomisk undertrykking, eksploatering og utnytting av svarte, latinamerikanarar og asiatar, vekktaking av økonomiske høve, og utstrekt diskriminering ved tilsetjing og i arbeidslivet.
• Vald. Individuell vald, vald frå politiet og organisasjonar, og folkeleg masseverknad til rasistisk vald mot svarte, særleg i Sørstatane, mot latinamerikanarar i sørsveststatene og asiatar i California.

Afroamerikanarar og andre etniske minoritetar avviste dette styret. Dei kjempa mot det på mange vis og prøvde å oppna betre moglegheitar gjennom rettsvesenet, nye organisasjonar, politisk oppreist og arbeidarorganiseringar som fagforeiningar. Foreininga National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) blei oppretta i 1909. Ho søkte å få slutt på rasediskriminering gjennom rettssystemet, utdanning og driva lobbyverksemd retta mot særskilde politikarar og organisasjonar. Ho fekk ein juridisk siger i høgsteretten i USA i saka «Brown mot skulestyret» i 1954 som avviste skilje mellom kvite og farga i skulesystemet, og som ved implikasjon velta den sjølvmotseiande doktrinen om at ein var «skilde men like» som var blitt etablert i saka «Plessy mot Ferguson» frå 1896.

Situasjonane for svarte utanfor Sørstatane var noko betre. I dei fleste statane kunne dei stemma og senda barna sine til skule, men dei møtte framleis diskriminering i høve til å skaffa seg hus og i yrkeslivet. Frå 1910 til 1970 søkte afroamerikanarar eit betre liv ved å utvandra nordover og vestover. Bortimot sju millionar svarte forlét Sørstatane i det som i dag er kalla for «Flukta frå Sørstatane».

Styrka av dei juridiske sigrane, og frustrert over mangelen av umiddelbar praktisk verknad, avviste private borgarar i aukande grad den gradvise, juridiske tilnærminga som det fremste middelet til å oppheva raseskiljet. Dei blei møtte med «massiv motstand» i Sørstatane av tilhengarar av raseskilje og at svarte ikkje skulle ha lov til å røysta. Som utfordring nytta afroamerikanarar ein kombinert strategi av direkte aksjon med ikkjevaldeleg motstand, kjent som sivil ulydnad. Dette førte fram borgarrettsrørsla i USA i tida 1955–1968.

Masseaksjonar i staden for rettssaker

Strategien med offentleg utdanning, lobbyverksemd for betre og meir rettferdig lovgjeving og bruk av rettssystemet som hadde vore karakteristisk for borgarrettsrørsla i løpet av den første halvdelen av 1900-talet blei langt breiare etter «Brown mot skulestyret». Det gjekk over til å omfatta og framheva «direkte aksjon» — hovudsakleg boikottar, sit-ins, «Freedom Rides», politiske demonstrasjonar og liknande politisk aktivitet som var avhengig av massemobilisering, ikkjevaldeleg motstand og sivil ulydnad. Denne strategien var typisk for rørsla frå 1960 til 1968.

Kyrkjene, som var sentrum i svarte samfunn, lokale grasrotorganisasjoner, brorskapsamskipnader, og forretningar som hadde svarte eigarar, mobiliserte frivillige til å delta i breitt retta aksjonar og demonstrasjonar. Desse var langt meir direkte og potensielt langt raskare måtar til å skapa samfunnsendringar enn dei tidlegare meir tradisjonelle, høflige og langsamare tilnærmingane via rettsvesenet som ofte møtte frustrerande avslag og motgang.

I 1952 organiserte Regional Council of Negro Leadership (RCNL), leia av den afroamerikanske kirurgen, entreprenøren og gardbrukaren T.R.M. Howard, ein suksessfull boikott av bensinstasjonar i Mississippi som nekta svarte tilgang til toalett. Gjennom RCNL leia Howard kampanjar som avslørte brutaliteten til det amerikanske trafikkpolitiet i Mississippi og ved å oppmuntra svarte til å oppretta bankkonto i den afroamerikansk-eigde Tri-State Bank i Nashville. Som gjenyting gav banken lån til borgarrettsaktivistar som var offer for «credit squeeze», det vil seia påstått mangel på likviditet, frå White Citizens' Council, ein rasistisk organisasjon oppretta i 1954 i Sørstatane som hevda kvit overlegenheit, og som arbeidde aktivt for å oppretthalda raseskilje og undertrykkinga av svarte.

Rosa Parks i 1955, med Martin Luther King i bakgrunnen.

Etter at Rosa Parks blei arrestert den 1. desember 1955 for ikkje å ha gitt frå seg bussetet sitt til ein kvit person, blei interesseorganisasjonen Montgomery Improvement Association (MIA) oppretta den 5. desember av svarte prestar og samfunnsleiarar i Montgomery i delstaten Alabama. Under leiarskap av særleg Martin Luther King jr. og Edgar Nixon var MIA medverkande i organiseringa av bussboikotten i Montgomery, ein politisk og sosial protestaksjon retta mot raseskiljelovane i den offentlege transporten i byen. Gruppa heldt boikottane gåande i over eit år før ein føderal rett gav byen ordre om å oppheva raseskiljet i bussane. Det var ein suksessrik kampanje som retta eit stort nasjonalt fokus på raseskiljet i Sørstatane og medverka til at King fekk nasjonal merksemd som talsmann for afroamerikanske rettar. Boikotten inspirerte òg andre boikottaksjonar, som den særs suksessrike boikotten i 1956–1957 i Tallahassee i Florida.

I 1957 slo Martin Luther King jr. og pastor John A. Duffy, som begge var leiarar frå MIA, seg saman med andre kyrkjeleiarar med tilsvarande erfaringar for å oppretta borgarrettsorganisasjonen Southern Christian Leadership Conference (SCLC). Organisasjonen hadde hovudkvarter i Atlanta i Georgia. I staden for å danna eit nettverk av lokalavdelingar slik som NAACP hadde gjort, gav han opplæring og leiarskapsstøtte til lokale forsøk på å kjempa mot raseskilje og rasistisk undertrykking. SCLC samla inn økonomiske bidrag, hovudsakleg frå kjelder i Nordstatane, for å støtta slik aksjonar. Han gjorde ikkjevald både til eit sentralt prinsipp og den fremste metoden for å konfrontera undertrykking og rasisme.

I 1959 grunnla Septima Clarke, Bernice Robinson, og Esau Jenkins, med hjelp frå Highlander Folk School i Tennessee, dei første Citizenship Schools eller «medborgar-skulane» i Sea Islands i Sør-Carolina. Dette var ein type vaksenopplæring som lærte svarte lese- og skrivekunne slik at dei var i stand til å klara prøvene ved politiske val (dei som ikkje kunne lesa blei nekta å røysta). Programmet var ein stor suksess og gav ein trefjerdels auke av talet på svarte stemmar på Johns Island. SCLC overtok opplegget og fordobla resultatet andre stadar.

Hovudhendingar

Saka «Brown mot skulestyret»

Skuleintegrering ved Barnard School i Washington, D.C., 1955

1951 var eit år der svarte studentar gjorde oppreist mot utdanningssystemet i Virginia. På denne tida var den vidaregåande skulen (high school) Moton i fylket Prince Edward rasedelt. Studentane hadde avgjort at dei vlle ta saka i eigne hende for å kjempa mot to problem: overfylte klasserom og ueigna tilhøve ved skulen. Denne åtferda frå svarte i Sørstatane var uventa og sterkt mislikt av dei kvite makthaldarane i Sørstatane, som hadde faste oppfatningar om at svarte skulle vera underdanige på alle vis. Ein del lokale leiarar frå NAACP hadde prøvd å få elevane til å gå bort frå protesten. Då elevane likevel ikkje trekte seg, gav NAACP dei støtte i kampen. Dette blei ein av dei fem første sakene som bygde opp til rettssaka kjend som «Brown mot skulestyret».

Den 17. mai 1954 gav høgsteretten i USA avgjerda si i saka Brown mot skulestyret, der saksøkaren skulda utdanninga av svarte barn i offentlege skular skild frå kvite barn var i strid mot grunnloven. Høgsteretten slo at fast «raseskilje mellom kvite og farga barn i offentlege skular har ein skadeleg verknad på farga barn. Verknaden er større då han har heimel i loven; for politikken med å skilja rasar er det vanlegvis tolka som tyding for underlegenheit for negergruppa.»

Den 18. mai 1954 blei Greensboro den første byen i Sørstatane som offentleg annonserte at han ville følgja avgjerda frå høgsteretten. Skulestyret stemte seks mot ein for å støtta avgjerda. Denne positive mottakinga på høgsterettsavgjerda, saman med utnemninga av afroamerikanske dr. David Jones til skulestyret i 1953, overtydde talrike kvite og svarte borgarar om at Greensboro gjekk framover og blei ein pilspiss i skuleintegrering. Integreringa i Greensboro skjedde ganske fredeleg samanlikna med andre sørstatar som Alabama, Arkansas, og Virginia der det var «massiv motstand».

Rosa Parks og bussboikotten i Montgomery, 1955–1956

National City Line si-bussen, nr. 2857, som Rosa Parks sat før ho blei arrestert, er i dag stilt ut på Henry Ford Museum.

Den 1. desember 1955 nekta Rosa Parks å gje frå seg sit sedde på ein offentleg buss for å gje plass til ein kvit passasjer. Ho var sekretær for NAACP si lokalavdeling i Montgomery og hadde nyleg kome attende frå eit møte ved Highlandersenteret i Tennessee der ikkjevaldeleg sivil ulydnad som strategi var blitt diskutert. Parks blei arrestert av politiet, skulda og dømt for forstyrrelse av orden og brot mot lokale avgjerder. Etter at nyhendet om dette nådde det svarte samfunnet, samla 50 afroamerikanerske leiarar seg og organiserte bussboikott i Montgomery for å krevja meir human handsaming i transportsystemet. NAACP kravde fullt oppheving av raseskiljet på bussene. Med støtte frå dei rundt 50 000 afroamerikanarar i Montgomery, varte boikotten i 381 dagar fram til ei lokal forordning fjerna raseskiljet i transportsystemet. Nitti prosent av afroamerikanarar i Montgomery deltok i boikotten, noko som reduserte inntektene til busselskape med rundt 80 prosent. I november 1956 gav ein føderal rett ordre om å oppheva raseskiljet på bussane, og boikotten blei avslutta.

Den unge baptistpresten Martin Luther King jr. var president for Montgomery Improvement Association, organisasjonen som hadde leia boikotten. Protesten gjorde King til ein kjend nasjonal figur. Den uttrykksfulle appellen hans til kristen brorskap og til amerikansk idealisme skapte eit positivt inntrykk på folk både i og utanfor Sørstatane.

Oppheving av raseskilje i Little Rock i 1957

Protesterande kvite i august 1959

Little Rock i delstaten Arkansas var ein relativ progressiv stad, men det braut ut ei krise då arkansasguvernøren Orval Faubus tilkalla nasjonalgarden den 4. september 1957 for å hindra ni afroamerikanske studentar, som hadde gått til sak for retten til å gå Little Rock Central High School, i å gå på skulen. Dei ni studentane hadde blitt vald ut for å gå på skulen grunna svært gode karakterar. På den første skuledagen var det berre ein av studentane som møtte fram sidan ho ikkje hadde motteke ein telefon om faren om å gå på skulen. Ho blei plaga av kvite demonstrantar utanfor skulen, og politiet fjerna henne ved å ta henne inn i ein politibil for å verna henne. Etterpå blei dei ni studentane eskorterte til skulen av militært personell i militære køyretøy.

Guvernør Faubus var ikkje ein sjølverklært tilhengar av raseskiljet. Det demokratiske partiet, som han tilhøyrde, og som kontrollerte politiet i delstaten, la betydeleg press på Faubus etter at han hadde indikert at han ville undersøkja høvet til å tilretteleggja Arkansas i samsvar med høgsteretten si avgjerd i saka om «Brown mot skulestyret». Faubus tok deretter stilling mot integrering og mot høgsterettsavgjerda. Dette fekk merksemda til president Dwight D. Eisenhower, som var fast bestemt på å gjennomføra avgjerda. Eisenhower kalla saman nasjonalgarden og gav dei ordre om å dra attende til hovudkvarteret sitt. Deretter sende han delar av 101. luftborne divisjon til Little Rock for å verna studentane.

Studentane kunne no gå på skulen. Dei måtte likevel gå gjennom ein spissrotgang av rasande kvite som spytta på dei den første dagen, og gjekk gjennom mobbing og plaging frå kvite medstudentar resten av året. Sjølv med vern frå militæret som eskorterte dei, var studentane plaga og blei angripne av kvite studentar når soldatane ikkje var til stades. Ein av dei såkalla «Little Rock Nine», Minnijean Brown, blei utvist for å ha kasta mat på ein kvit student som hadde plaga ho i kantinekøen. Seinare blei ho utvist for å ha fornærma ein kvit kvinneleg student.

Ein annan av dei ni, Ernest Green, fekk sjansen til å ta eksamen. Etter at skuleåret 1957–1958 var over, vedtok skulesystemet i Little Rock å stenga skulane sine i staden for å måtta halda fram med å integrera svarte studentar. Andre skular i Sørstatane følgde dette dømet.

Sit-ins, 1960

Ein sitteseksjon ved lunsjdisken i butikken Woolworth i Greensboro er i dag ved museet i Smithsonian Institution.

Eit skilt på eit vindauge av ein restaurant i Lancaster i Ohio som opplyser om at berre kvite vil serverast (1938).

Borgarrettsrørsla fekk ein tilførsel av energi frå ein student-sit-in i ein Woolworth-butikk i Greensboro i Nord-Carolina. Den 1. februar 1960 hadde fire studentar, Ezell A. Blair, Jr. (i dag kjend som Jibreel Khazan), David Richmond, Joseph McNeil, og Franklin McCain, alle frå ein afroamerikansk jordbruks- og faghøgskule, sett seg ned i den rasedelte spisestaden for å protestera mot Woolworth sin politikk med å ekskludera afroamerikanarar. Dei fire studentane hadde kjøpt varer i andre delar av butikken og teke vare på kvitteringa, sette seg ned ved lunsjdisken og bad om å betenast på lik linje med andre kundar. Etter å ha blitt nekta servering, tok dei fram kvitteringane og spurde kvifor deira pengar var gode nok andre stadar i butikken, men ikkje ved lunsjdisken. Desse aksjonistane var blitt instruerte i vera pent kledd, sitja stille og på kvar andre stol slik at potensielle kvite sympatisørar kunne sitja saman med dei om dei ville. Denne sit-in-aksjonen inspirerte til andre aksjonar i Richmond (Virginia), Nashville (Tennessee), og Atlanta (Georgia). Då studentar over heile Sørstatane byrja å setja seg ned i kantineområda i dei lokale butikkar sine, nytta ein del lokale styresmakter tidvis brutal makt for å fysisk eskortera dei ut av butikkane.

Taktikken med å «sit-ins» («sitja-ned-aksjon») var ikkje ny. Så langt tilbake som i 1939 hadde den afroamerikanske advokaten Samuel Wilbert Tucker oranisert ein sit-in ved biblioteket i Alexandria i Virginia, som då var raseskild. I 1960 sørgde taktikken for å gje rørsla auka nasjonal merksemd. Kanskje den best organiserte, mest disiplinerte, og mest umiddelbart effektive av desse aksjonane var i Nashville.

9. mars 1960 gav ei gruppe studentar ved Atlanta University Center ut skriftet «Ein appell for menneskerettar» som ei heilsides kunngjering i fleire aviser, melloma anna Atlanta Constitution, Atlanta Journal, og Atlanta Daily World. Studentgruppa førte fram til skipinga av Atlanta Student Movement og byrja å leia med sit-in-aksjonar som byrja den 15. mars 1960 i Atlanta. Mot slutten av 1960 hadde det vore aksjonar i bortimot kvar einaste sørstat, i tillegg til Nevada, Illinois og Ohio.

Aksjonistane fokuserte ikkje berre på kantiner, men òg i parkar, på strendene, i bibliotek, teater, museum og andre offentlege stadar. Når dei blei arresterte kravde demonstrantane «jail-no-bail», fengsel og ikkje kausjon, for å gje merksemd til saka. I april 1960 heldt aktivistane som hadde leidd aksjonane ein konferanse ved Shaw University i Raleigh i Nord-Carolina, og det førte til skipinga av Student Nonviolent Coordinating Committee (SNCC). SNCC førte taktikken med ikkjevaldelege konfrontasjonar lengre, til «freedom rides».

«Freedom Riders», 1961

«Freedom Riders» var nemninga på ei gruppe borgarrettsaktivistar som reiste med bussar som gjekk mellom ulike delstatar, og til dei rasedelte Sørstatane. Føremålet var å utfordra lokal motstand mot høgsterettsavgjerda i saka «Boynton mot Virginia» (1960), som avslutta rasedelinga for busspassasjerar som reiste mellom delstatane. Organisert av CORE forlét dei første fridomsreisande Washington D.C. den 4. mai 1961. Etter reiseplanen ville dei koma til New Orleans den 17. mai.

I løpet av den første og påfølgjande fridomsreiser reiste aktivistane gjennom «Deep South» for å integrera bussetene og la svarte opphalda seg på bussterminalane, også i venteromma, og å bruka drikkefontener. Dette viste seg å vera ein farleg aktivitet. I Anniston i Alabama blei det kasta brannbomber på bussen og passasjerane måtte flykta for livet. I Birmingham i Alabama rapporterte ein FBI-informant at kommisjonæren for offentleg tryggleik, Eugene «Bull» Connor, gav medlemmar av Ku Klux Klan femten minutt til å gå til åtak på ei gruppe av fridomsreisande før politiet kom til. Aktivistane blei hardt mishandla. Ein av dei kvite aktivistane, James Peck, blei slått så hardt at ein måtte sy femti sting i hovudet hans.

Brutal gjengvald i Anniston og Birmingham stoppa aksjonistane ei stund, men SNCC henta inn nye deltakarar frå Nashville for å halda fram reisa frå Birmingham. Ved busstasjonen i Montgomery i Alabama angreip ein gjeng rasistiske pøblar ein annan buss. Dei slo John Lewis medvitslaus, medan fotografen frå magasinet Life, Don Urbrock, fekk sitt eige kamera knust i andletet. Eit dusin menn omringa Jim Zwerg, ein kvit student frå Fisk University, og slo ut fleire av tennene hans med ein koffert.

Den 24. mai 1961 heldt aksjonistane fram på reisa til Jackson i Mississippi der dei blei arresterte for «ordensforstyrring» ved å nytta fasilitetar «berre for kvite». Nye fridomsreiser blei organiserte av fleire ulike organisasjonar. Då aksjonistane kom til Jackson blei dei arresterte. Ved slutten av sommaren hadde meir enn 300 vorte fengsla i Mississippi.

Dei som sat i fengsel blei handsama hardt, klemt inn i små, skitne celler og sporadisk banka opp. I Jackson blei ein del av dei mannlege fangane tvinga til å gjera hardt tvangsarbeid i solsteiken. Andre blei overføte til delstatsfengselet Mississippi State Penitentiary ved Parchman der maten deira medviten blei fylt med salt og madrassane deira fjerna. Vindauga var stengt på varme dagar slik at det var vanskeleg å pusta.

Offentleg sympati og støtte til aksjonistane tvinga Kennedy-administrasjonen til å innføra ein Interstate Commerce Commission (ICC), eit regulerande organ som opphavleg hadde som føremål å regulera jarnbanene og seinare annan transport, til å laga ei ny beordring om oppheving av raseskiljet. Då den nye regelen frå ICC fekk effekt frå 1. november, kunne passasjerane sitja kvar dei sjølv valde i bussen. Skilt som forkynte «kvite» og «farga» blei fjerna frå bussterminalane; skilde drikkefontener, toalett og venterom blei slått saman; og lunsjdiskar måtte servera folk uansett kva for hudfarge dei hadde.

Organisering av stemmeregistrering

Aaron Henry (sitjande i midten) ved nomineringskommisjonen for president i 1964 (Democratic National Convention).

Etter fridomsreisene bad lokale svarte leiarar i Mississippi, blant andre Amzie Moore, Aaron Henry og Medgar Evers, SNCC om hjelp til å få registrert svarte veljarar og byggja samfunnsorganisasjonar som kunne vinna ein rettferdig del av den politiske makta i delstaten. Sidan Mississippi hadde ratifisert konstitusjonen sin i 1890 med avgjerder kring koppskatt, krav om opphald og prøvar i lesekunne, gjorde han stemmeregistreringa langt meir komplisert og fjerna i praksis svarte stemmar. Etter så mange år hadde føremålet med å hindra svarte frå å røysta blitt ein del av kulturen til det kvite fleirtalet. Hausten 1961 hadde Robert Moses frå SNCC byrja det første prosjektet i McComb og dei omliggende fylka i den sørvestlege delen av delstaten. Arbeidet deira blei møtt med valdeleg undertrykking frå staten og lokale styresmakter, White Citizens' Council og Ku Klux Klan, noko som førte til folk som vart banka opp, fleire hundre arrestasjonar og drapet på stemmeaktivisten Herbert Lee.

Kvit motstand mot svart stemmeregistrering var så intens i Mississippi at det blei konkludert med at alle dei ulike borgarrettsorganisasjonane måtte sameinast om dei skulle ha høve til å lukkast. I februar 1962 danna representantar frå SNCC, CORE og NAACP formelt Council of Federated Organizations (COFO). Ved eit påfølgjande møte i august blei SCLC ein del av COFO.

Våren 1962, med middel frå Voter Education Project (VEP), byrja SNCC/COFO organisering av stemmeregistrering i Mississippideltaet rundt Greenwood, og områda ved Hattiesburg, Laurel og Holly Springs. Som i McComb møttedei hard motstand — arrestasjonar, overfall, vald, skyting, brannstifting og drap. Styresmaktene nytta ein lesetest for å hindra svarte frå å røysta ved å laga prøver som sjølv særs godt utdanna menneske ikkje ville klara. I tillegg gav arbeidsgivere svarte sparken om dei blei tekne i å registrera seg og huseigarar kasta dei ut frå heimane deira. I løpet av dei neste åra spreidde kampanjen for å få svarte til å registrera seg over heile delstaten.

Tilsvarande stemmeregistrering, med tilsvarande reaksjonar, blei sett i gang av SNCC, CORE, og SCLC i Louisiana, Alabama, sørvestlege Georgia og i Sør-Carolina. Ved 1963 var stemmeregistrering i Sørstatane ein like integrert del av fridomsrørsla som kampen mot oppheving av raseskiljet. Etter at Civil Rights Act, Loven om borgarrettar, av 1964 blei vedteken, blei vern og fortsetting av stemmeregistrering til trass for motstanden den viktigaste innsatsen til rørsla. Det førte til at Voting Rights Act, Loven om stemmerettar av 1965, blei vedteken.

Integrering av universiteta i Mississippi, 1956–1965

James Meredith på veg til undervising, følgd av marshallar.

Justisminister Robert Kennedy talar til menneskemengd av borgerrettsforkjemparar framfor justisbygningen den 14. juni 1963.

Frå 1956 freista Clyde Kennard, ein svart veteran frå Koreakrigen, å koma inn på Mississippi Southern College (i dag University of Southern Mississippi) under G.I. Bill (eit lov som sørgde for fordeler for krigsveteranar) ved Hattiesburg. William David McCain, presidenten ved lærestaden, freista å hindra dette ved å appellera til dei lokale svarte leiarane og det politiske etablissementet i delstaten som støtta oppretthaldinga av raseskilje. Han nytta Mississippi State Sovereignty Commission, som han var medlem av. Det var eit delstatskontor leia av guvernøren av Mississippi som freista å motsetja seg borgarrettsrørsla med å framstilla raseskiljepolitikken positivt. I tillegg samla det informasjon om aktivistar, plaga dei juridisk, og nytta økonomiske boikottverkemiddel mot dei ved å truga arbeidsplassane deira eller få dei til å mista jobben for å undertrykkja det politiske virket deira.

Kennard blei arrestert to gonger på falske tiltaler, og blei til sist stilt for retten og dømt til sju års fengsel. Etter tre år med hardt straffearbeid blei Kennard prøvelauslaten av guvernøren i Mississippi. Journalistar hadde undersøkt saka hans og skrive om den dårlege behandlinga han fekk for tarmkreft.

McCains rolle i Kennards arrestasjonar og domfelling er ikkje klårlagt. Samstundes som McCain freista å forhindra at Kennard kunne byrja på universitet, heldt han ein talt i Chicago, kor hans ferd var sponsa av Mississippi State Sovereignty Commission. Han skildra svarte som freista koma inn på kvite universitet i Sørstatane som «import» frå Nordstatane. Kennard var endå fødd og busett i Hattiesburg. Vidare sa han at «Vi insiterer på at utdannelsemessig og sosialt vil vi oppretthalda segregert samfunn... I all retteferdighet, eg innrømmer at vi ikkje oppmuntrar negrar til å røysta. Negrar føretrekker at kontrollen til regjeringa vert verande på hendene til kvite menn.»

I september 1962 vann James Meredith ei rettssak som sikra han tilgsng til det tidlegare rasedelte universitet i Mississippi. Han freista å koma inn på universitetsområdet den 20. september, den 25. september og på nytt dagen etter. Han vart blokkert av guvernøren i Mississippi, Ross Barnett, som sa at «Ingen skule skal integrerast i Mississippi så lenge eg er din guvernør.» Det føderale rettsvesenet i USA (Fifth Circuit Court of Appeals) heldt Barnett og viseguvernør Paul B. Johnson, Jr. i forakt og bøtla dei med meir enn 10 000 dollar for kvar dag dei nekta Meredith å byrja på lærestaden.

Justisminister Robert Kennedy sende ein styrke av U.S. Marshals. Den 30. september 1962 kom Meredith inn på campus under deira eskorte. Studentar og andre kvite byrja eit opprør om kvelden, kasta steinar og fyrte av skot mot politifolka som vakta Meredith ved Lyceum Hall. To menneske, blant dei ein fransk journalist, blei drepne. 28 marshallar fekk skotskadar. 160 andre vart skadde. Etter at utrykkingspolitiet i Mississippi trekte seg tilbake frå campus, sende president John F. Kennedy militærstyrkar inn for å slå ned opprøret. Meredith kunne først byrja å følgja undervisinga etter at soldatane hadde kome.

Kennard og andre aktivistar heldt fram med å arbeida for avvikling av raseskiljet på universiteta. I 1965 blei Raylawni Branch og Gwendolyn Elaine Armstrong dei første afroamerikanarane som byrja på University of Southern Mississippi. No hadde McCain bidrege til å sikra at dei fekk ei fredeleg mottaking. I 2006 avgjorde domar Robert Helfrich at Kennard var uskyldig i alle punkta han var blitt dømt for på 1950-talet.

Albany-rørsla, 1961–1962

SCLC, som var blitt kritisert av ein del studentaktivistar for at organisasjonen ikkje hadde delteke meir i fridomsreisene, la mykje av prestisjen og ressursane sine i ein kampanje for opphevelse av raseskilje i byen Albany i Georgia i november 1961. Martin Luther King, som sjølv var blitt kritisert av ein del SNCC-aktivistar for distansen sin til risikoen og farane som lokale aktivistar møtte, greip inn personleg for å støtta kampanjen som var leidd både av SNCC og lokale leiarar.

Kampanjen lukkast ikkje på grunn av utspekulert taktikk frå Laurie Pritchett, den lokale politisjefen, og splittinga innan det afroamerikanske samfunnet. Målsetjinga var kanskje heller ikkje spesifisert godt nok. Den 16. desember leidde King 250 demonstrantar gjennom byen fram til rådhuset, der dei blei arrestert for «å ha arrangert opptog utan løyve». Pritchett sørgde for at marsjane ikkje blei valdeleg angripen og dermed ikkje vekka nasjonal oppsikt. Han sørgde òg for at arresterte demonstrantar blei plasserte i fengsel på ulike stadar slik at det var nok plass i hans eige fengsel. Prichett såg òg på nærværet til King som ein trussel og fekk han sloppe fri slik at fengslinga ikkje skulle oppeldrna det svara samfunnet. King reiste frå staden i 1962 utan å ha oppnådd nokon dramatisk siger. Den lokale rørsla heldt likevel fram kampen og oppnådde over tid ein del fordelar i løpet av dei neste få åra.

Birmingham-kampanjen, 1963–1964

Alabama sin guvernør George Wallace stod imot oppheving av raseskilje ved Universitet i Alabama og er konfrontert av statsadvokat Nicholas Katzenbachat i 1963.

Albany-rørsla viste seg å ha vore ein viktig lærdom for SCLC då dei organiserte Birmingham-kampanjen i 1963. Wyatt Tee Walker planla omhyggelig strategi og taktikk for kampanjen i Birmingham i Alabama. Han fokuserte på eit mål — oppheving av raseskilje for butikkar i sentrum framfor total oppheving, slik som i Albany. Rørsla blei hjelpt av den brutale responsen til dei lokale styresmaktene, særleg Eugene «Bull» Connor, som var ansvarleg for offentleg tryggleik. Han hadde lenge hatt stor politisk makt, men hadde nyleg tapt eit val som ordførar til ein mindre rabiat tilhengar av raseskilje. Connor nekta å akseptera autoriteten til den nye ordføraren og akta å bli verande i stillinga.

Kampanjen nytta ei rekkje ikkjevaldelege metodar for konfrontasjon, blant anna å sitja («sit-ins»), knela i lokale kyrkjer («kneel-ins»), og marsjera til fylkesbygningar for å markera byrjinga på stemmeregistrering. Byen fekk likevel eit pålegg som stengte for alle slike protestar. Overtydd om at pålegget var i strid med grunnlova, trassa kampanjen pålegget og førebudde seg på massearrestasjonar. King blei vald ut til vera blant dei som vart arrestert den 12. april 1963.

Medan King sat fengsla skreiv han sitt berømte «Brev frå Birmingham-fengselet» Då han blei nekta papir, skreiv han i margane på ei avis. Tilhengarane appellerte til Kennedy-administrasjonen som måtte gripa inn for å få King lauslaten. King fekk ringa til kona si, som kvilte heime etter å ha fødd det fjerde barnet deira. Han blei lauslaten den 19. april.

Kampanjen blei noko nølande då rørsla slapp opp for demonstrantar som var villige til å la seg arrestera. James Bevel, leiaren for direkteaksjon og ikkjevaldeleg opplæring hjå SCLC, kom opp med eit dristig og kontroversielt alternativ, å læra opp elevar frå vidaregåande skular til å delta i aksjonen. Resultatet blei meir enn eit tusen studentar som 2. mai kom til eit møte ved 16th Streets baptistkyrkje for å delta i det som blei kalla «barnekrsstoget». Meir enn seks hundre av dei blei arresterte. Dette var interessant for media, men i dette første møtet opptredde politiet beherska. Den neste dagen samla ei ny gruppe på rundt tusen studentar seg ved kyrkja, og då dei byrja å marsjera, slapp Bull Connor politihundane laus på dei og brukte deretter vasskanonar. Fjernsynskameraa viste resten av nasjonen korleis vasskanonane bles ungane overende, og politihundar som angreip enkeltdemonstrantar.

Kongressen av etnisk likskap marsjerte i Washington D.C. den 22. septemberen 1963 til minne om borna som blei drepne i bombinga i Birmingham.

Utstrekt avsky og fordømming frå mange hald fekk Kennedy-administrasjonen til å blanda seg inn for å tvinga fram forhandlingar mellom SCLC og dei kvite makthaldarane. Den 10. mai blei det kunngjort at partane hadde kome fram til ei semje om å fjerna raseskiljet frå lunsjdiskar og andre offentlege tenester i sentrum i byen, om å oppretta ein komité for å fjerna diskriminering ved tilsetjinga, å sørgja for at demonstrantane som var blitt arresterte blei lauslatne, og å etablera kommunikasjonsmiddel mellom svarte og kvite leiarar.

Ikkje alle i det svarte samfunnet stilte seg bak semja. Pastoren Fred Shuttlesworth var særleg kritisk sidan han var skeptisk til den gode viljen hjå maktstrukturen i Birmingham grunna tidlegare røynsler. Delar av det kvite samfunnet reagerte valdeleg. Dei bomba Gaston Motel, som hadde fungert som uoffisielt hovudkvarter for SCLC under aksjonane, og der broren til King, pastor A. D. King, budde.

Kennedy førebudde seg på å føderalisera nasjonalgarden i Alabama om naudsynt. Fire månader seinare, den 15. september, bomba medlemmar av Ku Klux Klan 16th Streets baptistkyrkje. Fire unge jenter blei drepne.

Andre hendingar i 1963 var at guvernøren i Alabama, George Wallace, den 11. juni prøvde å stoppa integreringa av Universitetet i Alabama. President John F. Kennedy sende ein styrke for å tvinga Wallace vekk og tillata to afroamerikanske studentar å byrja på lærestaden. Same kvelden talte president Kennedy til nasjonen på TV og radio i ein kjend tale om medborgerlige rettar. Den neste dagen blei Medgar Evers drepen i Mississippi. Veka etter, som lova, sende president Kennedy den 19. juni 1963 loven om medborgarrettar til kongressen.

Marsjen mot Washington, 1963

Marsjen mot Washington, leiarane marsjerer frå Washingtonmonumentet til Lincolnmonumentet

Marsjen mot Washington, ved National Mall

Borgarrettsmarsjen ved Lincolnmonumentet

Det hadde vore planlagt ein marsj mot Washington, D.C. allereie i 1941 som støtte for krava om fjerninga arbeidsdiskrimineringa i forsvarsindustrien, men denne blei avlyst då Roosevelt-administrasjonen møtte krava ved å skriva ut Fair Employment Act, eller «Eksekutiv ordre 8802», som sperra for rasediskriminering og oppretta eit byrå for å overvaka overhalding av loven. Brørne Randolph og Bayard Rustin var hovudplanleggarar av ein annan marsj som blei føreslått i 1962. Kennedy-administrasjonen la stort press på dei, og King, for å avlysa han, men utan gjennomslag. Marsjen blei halden den 28. august 1963.

Den nasjonale mediamerksemda bidrog òg mykje til at marsjen fekk merksemd over heile USA og resten av verda. Det blei nytta fleire kamera enn det som hadde filma den siste presidentinnsetjinga. Eit kamera var plassert høgt på Washingtonmonumentet for å gje dramatisk utsikt over marsjen.

Martin Luther King, Jr. og undervegs i marsjen

I motsetnad til den planlagde marsjen i 1941, der det berre var afroamerikanske organisasjonar med, var marsjen i 1963 eit samarbeid mellom alle dei store borgarrettsorganisasjonane, den progressive fløya av arbeidarrørsla og andre organisasjonar. Marsjen hadde seks offisielle mål:

• Meiningsfulle borgarrettslovar
• Eit stort føderalt arbeidsprogram
• Full og rettferdig sysselsetjing
• Sømelege bustader
• Retten til å utøva demokratiske rettar som deltaking i val
• Hensiktmessig integrert utdanning

Av desse var det fremste fokuset til marsjen vedtak av borgerrettslover som Kennedy-administrasjonen hadde foreslått etter aksjonane i Birmingham.

Marsjen var ein ubetinga suksess, propagandamessig og for gjennomslag av saka. Rundt rekna samla mellom 200 000 og 300 000 demonstrantar seg framfor Lincolnmonumentet der Martin Luther King heldt sin berømte tale I Have a Dream («Eg har ein draum») der han starta med å seia at «Eg er lukkeleg over å vera saman med dykk i dag i det som vil gå inn i historia som den største demonstrasjonen for fridom i historia til vår nasjon»:

«

Let us not wallow in the valley of despair. I say to you today my friends — so even though we face the difficulties of today and tomorrow, I still have a dream. It is a dream deeply rooted in the American dream. I have a dream that one day this nation will rise up and live out the true meaning of its creed: «We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal».

»

Fleire musikarar opptredde i høve marsjen, blant anna gospellegenda Mahalia Jackson, operapioneren Marian Anderson og bluessongaren Odetta. Bob Dylan framførte fleire songar, blant anna «Only a Pawn in Their Game», og Joan Baez som hadde leidd folkemengda i felles utgåve av borgarrettsrørsla sin eigen hymne «We Shall Overcome».

Marsjen var likevel ikkje utan kontroversar. Medan mange talarar applauderte Kennedy-administrasjonen for anstrengingane han hadde gjort med å få innført eit nytt, meir effektivt lovvedtak for medborgarlege rettar som verna retten til å røysta og forby raseskilje, men John Lewis frå SNCC, den yngste av alle talarane, kritiserte administrasjonen for å ikkje å gjera meir for verna svarte i Sørstatane. Den svarte nasjonalisten Malcolm X kritiserte hendinga for å vera ein «piknik» og eit «sirkus», og at målet blei ureina ved å blanda kvite inn i organiseringa.

Etter marsjen møtte Martin Luther King og andre borgarrettsleiarar president Kennedy ved Det kvite huset. Medan Kennedy-administrasjonen verka å vera oppriktig i viljen sin til å få vedteke loven, var det klart at det ikkje var nok stemmar i kongressen til å få han igjennom. Etter at president John F. Kennedy blei myrda den 22. november 1963 gjekk likevel den nye presidenten, Lyndon Johnson, inn for å nytta innverknaden sin i kongressen for å få gjennomført så mykje som mogleg av Kennedy sin lovgjevande agenda.

St. Augustine i Florida, 1963–1964

Martin Luther King, 1964.

St. Augustine på nordkysten av Florida er kjend som «den eldste byen i nasjonen», ettersom han blei grunnlagd av spanjolar i 1565. Han var òg scene for eit stort drama som førte fram til vedtaket om Loven om borgarrettar av 1964. Ei lokal rørsle, leia av doktor Robert B. Hayling, ein svart tannlege og veteran frå flyvåpenet, hadde retta aksjonar mot rasedelte institusjonar sidan 1963. Resultatet var at Hayling og tre andre, James Jackson, Clyde Jenkins, og James Hausar, blei brutalt banka opp av ein gjeng frå Ku Klux Klan om hausten dette året. Det blei utført nattlege overfall på svarte heimar, og tenåringane Audrey Nell Edwards, JoeAnn Anderson, Samuel White, og Willie Carl Singleton (som blei kjende som «dei fire frå St. Augustine») blei halde i fengsel og på reformskule i seks månader etter å ha sett seg ned ved lunsjdisken ved den lokale Woolworthbutikken. Det kravde eigen innsats frå guvernøren og styresmaktene i Florida for å få dei lauslatne etter protestar landet over.

I 1964 bad Hayling og andre aktivistar Southern Christian Leadership Conference (SCLC) om å koma til St. Augustine. Den første aksjonen fann stad i samband med spring break (vårlov) då Hayling appellerte til studentar i nord om koma til byen og delta i demonstrasjonane, og ikkje som vanleg å dra til strendene. Fire prominente kvinner frå Massachusetts, Mary Parkman Peabody, Esther Burgess, Hestar Campbell (alle gifte med biskopar i den episkopale kyrkje) og Florence Rowe (gift med visepresidenten av eit forsikringsselskap) kom for å visa støtte. Då den 72 år gamle fru Peabody, mor til guvernøren av Massachusetts, blei arrestert for å freista å eta ved den raseskilte Ponce de Leon Motor Lodge i ei fleirkulturell gruppe, hamna hendinga på førstesiden av dei fleste aviser i USA, og førte strida til borgarrettsrørsla i St. Augustine fram i merksemda.

Omfattande aktivitet frå media heldt fram i dei påfølgjande månadene då kongressen hadde den lengste filibusterdebatten i historia mot eit lovforslag om borgarrettar. Martin Luther King jr. blei arrestert ved Monson Motel i St. Augustine den 11. junien 1964, den einaste staden i Florida der han blei arrestert. Han sende ut eit «Brev frå fengselet i St. Augustine» til ein støttetilhengar i nord, rabbinaren Israel Dresner i New Jersey, og bad han på det sterkaste om å få med seg andre og delta i rørsla. Det resulterte ei veke seinare i den største arrestasjonen av jødiske rabbinarar i amerikansk historie medan dei heldt ei massebøn («pray-in») ved Monson. «Hugs at eg voks opp på 1930-talet då Hitler var i framgang,» uttalte Dresner seinare, «korleis kan eg ikkje vera imot rasisme?»

Eit berømt fotografi blei teke i St. Augustine som viser direktøren av Monson Motel der han heller saltsyre i svømmebassenget som både svarte og kvite kunne symja i. Det groteske biletet blei vist på førstesidene av avisene i Washington same dagen som senatet drog for å røysta over loven om borgarrettar.

Fridomssommaren i Mississippi, 1964

Sheriff Lawrence Rainey eskortert av to FBI-agentar til rettslokalet, oktober 1964. Rainey var medlem av Ku Klux Klan og blei skulda for deltaking i mordet på studentane, men frikjent.

Sommaren 1964 førte COFO bortimot 1000 aktivistar til Mississippi — dei fleste av dei kvite collegestudentar — for vera saman med lokale svarte aktivistar som registrerte veljarar, underviste i «fridomskular», og organiserte Mississippi Freedom Democratic Party (MFDP).

Mange av dei kvite innbyggjarane i Mississippi mislikte sterkt at det kom folk «utanfrå» for å endra samfunnet deira. Lokale styresmakter, politiet, White Citizens' Council og Ku Klux Klan nytta arrestasjonar, brannstifting, mord, spionasje, oppseiingar, utkastingar og andre former for intimidasjon og trakassering for å motsetja seg prosjektet og hindra svarte frå å registrerast som veljarar eller oppnå sosial likskap.

21. juni 1964 forsvann tre borgarrettsforkjemparar – James Chaney, ein ung svart murarlæring frå Mississippi; og to jødiske aktivistar, Andrew Goodman, ein antropologistudent frå Queens College i New York; og Michael Schwerner, ein organisator frå CORE som kom frå Lower East Side i Manhattan. Dei blei funne fleire veker seinare, myrda av rasistar som seinare viste seg å vera lokale medlemmar av Ku Klux Klan, nokre av dei frå politiavdelinga i Neshoba County. Dette forskrekka og opprørte offentlegheita og førte til at FBI (som tidlegare hadde late vere å forhalda seg til spørsmålet om raseskilje og forfølginga av svarte) måtte gripa inn. Forurettinga over desse morda bidrog òg til at Loven om borgarrettar blei vedteken.

Frå juni til august arbeidde aktivistar frå fridomssommaren ved 38 lokale prosjekt spreidde ut over delstaten med den største mengda konsentrert i Mississippideltaregionen. Minst 30 «fridomsskular» med nær opp til 3500 studentar blei skipa og omfram 28 samfunnsenter blei også skipa.

Phil Ochs skreiv songen «Here's to the State of Mississippi» om desse hendingane og andre brot på borgarrettar som hadde funne stad i delstaten, og Simon & Garfunkel-songen «He Was My Brother» var dedikert til Andrew Goodman, som var venen deira og ein klassekamerat av Paul Simon ved Queens College. Filmen Mississippi i flammer (1988) med Gene Hackman og Willem Dafoe var ei direkte dramatisering av det rasemotiverte drapet på tre borgarrettsforkjemparar. Filmen førte til at drapa fekk fornya merksemd og i 2005 blei den tidlegare Kua Klux Klan-leiaren og pastoren Edgar Ray Killen dømd til 60 års fengsel for deltakinga si i drapa.

Loven om borgarrettar av 1964

President Lyndon B. Johnson o møte med leiarar frå borgarrettsrørsla Martin Luther King jr., Whitney Young og James Farmer

Sjølv om president Kennedy hadde foreslått lovgjeving om borgarrettar og ho hadde støtte frå kongressmedlemmar frå Nordstatane, blokkerte senatorar frå Sørstatane handsaminga av loven ved å truga med filibusteri. Etter betydeleg parlamentarisk manøvrering og 54 dagar med filibusterdebatt i senatet, fekk president Lyndon B. Johnson loven gjennom kongressen. Den 2. juli 1964 signerte president Johnson loven, som forbaud diskriminering basert på «rase, farge, religion, kjønn eller nasjonalt opphav» ved tilsetjingar og offentlege bekvemmelegheiter. Loven autoriserte justisministeren til å saksøkja for å gjennomføra den nye loven. Loven annullerte eller gjorde ugyldig alle lokale og delstatege lovar som gjennomførte diskriminering.

Mississippi Freedom Democratic Party, 1964

Afroamerikanarar hadde vore fråteken stemmerettar eller andre viktig rettar av ulike forfatningsmessige endringar sidan slutten av 1800-talet. I 1963 heldt COFO eit «Freedom Vote» («fridomsval») i Mississippi for å demonstrera viljen til å få svarte i delstaten til å røysta. Meir enn 80 000 menneske registrerte seg og avga stemme i eit prøveval som sette kandidatane frå Fridomspartiet opp mot dei offisielle delstatskandidatane frå Det demokratiske partiet.

I 1964 fremja rørsla Mississippi Freedom Democratic Party (MFDP) for å utfordra det heilkvite offisielle partiet. Då valkomiteen i Mississippi nekta å anerkjenna deira kandidatar, heldt dei sine eige primærval. Dei valde Fannie Lou Hamer, Annie Devine og Victoria Gray til å stilla for val til kongressen, og delegatar for å representera Mississippi ved det demokratiske nasjonale konventet i 1964.

Tilstadeværet til MFDP i Atlantic City i New Jersey var ubeleilig for dei som organiserte det demokratiske konventet. Dei hadde planlagt ei triumferande feiring av Johnson-administrsjonen sine landevinninger i borgarrettskampen, framfor ein kamp om rasisme i Det demokratiske partiet. Dei heilkvite delegasjonane frå andre sørstatar truga med å trekkja seg ut. Johnson var bekymra for at kandidaten til det republikanske partiet, Barry Goldwater, kunne gjera innhogg i veljarmassen i det som tidlegare hadde vore sikre val i Sørstatane, og var òg bekymra over støtta den rasistiske George Wallace hadde fått i dei demokratiske primærvala.

Johnson kunne likevel ikkje hindra MFDP frå å fremja saka si til fullmaktskomiteen. Der vitna Fannie Lou Hamer veltalende om overfall som ho og andre hadde opplevd då dei freista å registrera seg for val. Ved å snu seg til fjernsynskameraa spurde Hamer: «Er detta Amerika?» Johnson tilbaud MFDP eit «kompromiss» der dei ville motta to sete utan høve til avstemming medan dei offisielle demokratiske partiet ville halda på sine sete. MFDP avviste kompromisset, og heldt fram sin agitasjonen under konventet etter at det var blitt nekta offisiell anerkjenning i Det demokratiske partiet.

Det demokratiske konventet fråtok mange i MFDP og borgarrettsrørsla illusjonane. MFDP blei meir radikalt etter hendingane i Atlantic City. Det inviterte Malcolm X, då ein talsmann for afroamerikansk islam, til å halda tale ved møta sine og mot krigen i Vietnam.

Nobels fredspris til Martin Luther King

10. desember 1964 fekk Martin Luther King jr. Nobels fredspris, den yngste som hadde motteke fredsprisen til då. Han var då 35 år gammal. King fekk prisen grunna arbeidet sitt for få ein slutt på raseskilje og rasediskriminering gjennom sivil ulydnad og andre ikkjevaldelege verkemiddel.

Fotballspelarboikott av New Orleans, januar 1965

Etter 1965-sesongen for American Football League hadde ein All-star game blitt planlagd for tidleg i 1965 ved Tulane Stadium i New Orleans. Etter at talrike svarte spelarar var blitt nekta service ved fleire hotell og forretninger i New Orleans, og kvite drosjesjåførar nekta å frakta svarte passasjerar, gjekk både svarte som kvite inn for ein boikott av New Orleans. Under leiarskap av spelarar frå Buffalo Bills, inkludert Cookie Gilchrist, stilte alle spelarane opp i ein sameint front. Kampen blei deretter flytt til Jeppesen Stadium i Houston.

Diskrimineringa som utløyste boikotten var ulovleg under borgarrettsloven av 1964, som var blitt vedteken i juli 1964. Det var truleg loven som oppmuntra spelarane i saka si, og det var den første boikotten av profesjonelle spelarar i byen.

Selma og Loven om rett til å røysta, 1965

President Lyndon B. Johnson møtte Martin Luther King, Jr. og Rosa Parks ved godkjenninga av valloven den 6. august 1965.

Deltakarar i marsjen frå Selma til Montgomery.

SNCC hadde påtatt seg eit ambisiøst veljarregistreringsprogram i Selma i Alabama sidan 1963, men i 1965 hadde dei framleis hatt liten framgang grunna opposisjon frå sheriffen i Selma, Jim Clark. Etter at dei lokale innbyggjarane bad SCLC om støtte kom Martin Luther King til byen for å leia fleire demonstrasjonar, noko som førte til at han blei arrestert saman med 250 andre demonstrantar. Marsjane heldt fram med å møta brutal og valdeleg reaksjon frå politiet. Jimmie Lee Jackson, som budde i nærliggande Marion, blei drepen av politiet ved ein seinare marsj den 17. februar 1965. Drapet på Jackson fekk James Bevel, leiar av Selmarørsla, til å fremja ein plan for å marsjera frå Selma til Montgomery, delstatshovudstaden i Alabama.

Den 7. mars 1965, i samsvar med planen til Bevel, leia Hosea Williams frå SCLC og John Lewis frå SNCC ein marsj på 600 menneske for å gå dei 87 km mellom Selma og Montgomery. Berre kort tid etter, ved Edmund Pettus-brua, blei marsjen angripen av delstatssoldatar og lokalt politi med klubber, tåregass, gummislangar med piggtråd og piskar. Dei dreiv aksjonistane tilbake til Selma. John Lewis blei slått medvitslaus og dregen livlaus i tryggleik. Minst 16 andre blei sende på sjukehus. Blant dei som blei gassa og banka opp var Amelia Boynton Robinson, som var sentral for borgarrettsaktivitetane på denne tida.

Dei nasjonale TV-sendingane av nyhende om angrepet til politivesenet på passive aksjonistar fremja eit nasjonalt opprør, slik scenene frå Birmingham hadde gjort to år tidlegare. Rørsla skaffa seg ei rettskjenning som gav løyve til å gjera marsjen utan hindringer to veker seinare. Ved ein andre marsj den 9. mars til staden drap lokale kvite endå ein aksjonist, prost James Reeb. Han døydde på eit sjukehus i Birmingham den 11. mars. 25. mars skaut og drap medlemmar av Ku Klux Klan heimehjelpen Viola Liuzzo då ho køyrde aksjonistar tilbake til Selma etter å ha fullført marsjen til Montgomery.

Åtte dagar etter den første marsjen avleverte president Johnson ein TV-tale for å støtta lovforslaget om røysterett som han hadde sendt til kongressen. I den slo han fast:

«

Men sjølv om med vedtek dette lovforslaget, vil kampen ikkje vera over. Det som skjedde i Selma er ein del av ei langt større rørsle som vil nå fram til kvar einaste del og kvar einaste delstat i Amerika. Det er forsøka til amerikanske negrar på å sikra for seg sjølv dei fulle signingane til det amerikanske livet. Deira sak må også blir vår sak. Ettersom det ikkje berre er negrane, men røyndommen er det oss alle som må overkomma den forkrøplande arven av bigotteri og urettferdt. Og we shall overcome.

»

Johnson signerte loven den 6. august. Denne loven innstilte tidlegare koppskatter, leseprøvar og andre subjektive veljarprøvar. Han autoriserte føderal overvaking av stemmeregistrering i delstatane der slike testar var blitt nytta. Afroamerikanarar som hadde blitt utestengde frå å stemmeregistrering fekk til sist eit alternativ til å saksøkja i lokale eller delstatlege rettsvesen.

Loven hadde ein umiddelbar og positiv effekt for afroamerikanarar. Få månader etter at han var vedteken hadde 250 000 nye svarte veljarar blitt registrerte, ein tredel av dei av føderale kommisjonar. Innan fire år hadde stemmeregistreringa i Sørstatane meir enn dobla seg. I 1965 hadde Mississippi den høgaste svarte valdeltakinga på 74 prosent og fekk flest svarte representantar i USA. I 1969 hadde Tennessee ei afroamerikansk valdeltaking på 92,1 prosent, Arkansas på 77,9 prosent og Texas på 73,1 prosent.

Fleire kvite som hadde motsett seg valloven fekk betala. I 1966 var sheriff Jim Clark av Alabama, som var blitt berykta for å bruka pisk mot borgarrettsforkjemparar, oppe for nyval. Sjølv om han tok av seg den kjende nålen med «Aldri» frå uniformen tapte han valet grunna mangelen på svarte stemmar. Han blei seinare fengsla grunna narkotikasal.

Svarte stemmar endra det politiske landskapet i Sørstatane. Då kongressen vedtok valloven var det berre rundt 100 afroamerikanske som hadde ein politisk vald posisjon, alle frå Nordstatane. Ved 1989 var det meir 7200 afroamerikanarar, inkludert meir enn 4800 i Sørstatane. Bortimot kvart einaste område i Alabama der afroamerikanarar var i fleirtal var sheriffen svart. Afroamerikanarar i Sørstatane tok posisjonar i byar, fylke og statlege styresmaktsposisjonar.

Atlanta valde ein svart ordførar, Andrew Young. Det same gjorde Jackson i Mississippi med Harvey Johnson, Jr. og New Orleans med Ernest Morial. Svarte politikarar på nasjonalt nivå inkluderte Barbara Jordan, som representerte Texas i kongressen, og Andrew Young blei utpeikt til USA sin ambassadør til Dei sameinte nasjonane under president Jimmy Carter. Julian Bond blei vald til delstatsforsamlinga i Georgia i 1965, men politisk reaksjonar knytte til motstanden hans mot Vietnamkrigen hindra han frå å ta setet sitt før i 1967. John Lewis representerte 5. kongressdistrikt i Georgia i representanthuset, der han sat gjennom fleire tiår frå 1987.

Mordet på Martin Luther King og andre hendingar, 1968-1970

King og kona hans Coretta Scott King, 1964.

Prost James Lawson inviterte fredsprisvinnaren Martin Luther King til Memphis i Tennessee i mars 1968 for at han skulle kunna gje støtte til streiken til sanitetsarbeidarane. Dei hadde sett i gang ein kampanje for fagforeiningsrepresentasjon etter at to arbeidarar var blitt drepne i arbeidsulukker.

Den 3. april heldt King ein tale ved kyrkja Mason Temple i Memphis. Emnet var streiken og King oppfordra til eining, økonomiske aksjonar, boikott, og ikkjevaldelege protestar. Han utfordra USA til å leva opp til ideala sine i det som blei hans siste tale, den kjende «Eg har vore på toppen til fjellet». Mot slutten av talen kom han inn på høvet av sin eigen død der han i nær bibelske vendingar sa:

«

I just want to do God's will. And He's allowed me to go up to the mountain. And I've looked over. And I've seen the Promised Land. I may not get there with you. But I want you to know tonight, that we, as a people, will get to the Promised Land. So I'm happy, tonight. I'm not worried about anything. I'm not fearing any man.

»

På norsk: «Eg vil berre gjera Guds vilje. Og han har late meg gå opp på fjellet. Og eg har sett over. Og eg har sett det lova landet. Eg kjem kanskje ikkje dit med dykk. Men eg vil at de skal vita i kveld, at vi, som eitt folk, vil koma til det lova landet. Så eg er lukkeleg i kveld. Eg er ikkje redd for noko. Eg fryktar ingen mann.»

Dagen etterpå, den 4. april 1968, blei han myrda.

Etterverknadene av opptøyane etter mordet på King, Washington, D.C. 1968

Det braut ut opprør i meir enn 110 byar over heile USA i dagane som følgde, men særleg Chicago, Baltimore, og Washington, D.C. Skadane i mange av byane øydela mykje for afroamerikanske forretninger. Dagen før gravlegginga av King leidde enkja hans Coretta Scott King og tre av barna deira ein marsj med 20 000 deltakarar gjennom gatene i Memphis medan dei heldt oppe plakatar med tekster som kravde at minne til King måtte ærast, at rasisme måtte stoppast og krav om rettferd no. Nasjonalgarden stod oppstilt langs gatene med tanks og med påmonterte bajonettar, og over sirkla helikopter. Den 9. april leidde fru King endå 150 000 menneske i eit gravfølgje gjennom gatene av Atlanta. Hennes vørdnad gav voner og mot til mange i rørsla og gav ho posisjon som ein av dei nye leiarane i kampen for etnisk likskap. Prost Ralph Abernathy etterfulgte King som leiar av SCLC og freista å gjennomføra Kings plan for marsen til ein Fattigmann. Den sameinte svarte og kvite til å kjempa for grunnleggjande endringar i det amerikanske samfunnet og dets økonomiske struktur. Marsjen vart gjennomførd under Abernathys lederskap, men oppnådde ikkje dens endelege mål.

Massakren i Orangeburg skjedde den 8. februaren 1968 der 9 politifolk frå Orangeburg i Sør-Carolina skaut med skarpt inn i menneskemengd med protestantar. Tre menn blei drepen og 28 blei skadde, dei fleste skotne i ryggen. Ein av dei skadde var ei gravid kvinne som seinare aborterte. Denne hendinga gjekk forut for skytinga ved Kent State University i 1970 der nasjonalgarden skaut mot fredelege studentar, drap fire og skadde ni andre. Ti dagar seinare, 14. og 15. mai 1970 opna politiet eld mot Vietnamstudenter ved Jackson State College (i dag Jackson State University) i Jackson, Mississippi. Som ved Kent State protesterte studentane mot Vietnamkrigen. Her blei to studentar drepne og tolv såra.

Black power, 1966

Bobby G. Seale, ein av stiftarane av det militante Black Panther-partiet, for retten i 1970, skulda for mord og konspirasjonar.

Angela Davis var aktivist mot rasisme, og var kontroversiell som leiar av det amerikanske kommunistpartiet og Black Panther-partiet.

På same tid som Martin Luther King kom på kant med fraksjonar i Det demokratiske partiet, møtte han utfordringar innanfor borgarrettsrørsla ved to nøkkelomgrep som rørsla var bygd på: integrering og ikkjevald. Stokely Carmichael, som blei leiar av SNCC i 1966, var ein av dei første og mest artikulerte talspersonene for det som blei kjent som «Black Power»-rørsla etter at han nytta omgrepet «svart makt», først fremja av aktivisten Willie Ricks i Greenwood i Mississippi den 17. juni 1966.

I 1966 byrja Carmichael å råda dei afroamerikanske samfunna til å konfrontera Ku Klux Klan væpna og kaår til kamp. Han meinte at tida var inne til å slå attende. Fleire personar som engasjerte seg i Black Power-rørsla byrja å fremja ei kjensle av svart stoltheit og identitet. For å oppnå ein kulturell identitet var det mange som kravde at ordet «neger» (Negro) ikkje lenger var akseptabelt, men i staden skulle svarte omtalast som «afroamerikanarar». Fram til midten av 1960-talet hadde svarte hovudsakleg kledd seg som kvite og andre amerikanarar, og tidvis fått naturleg krøllete hår retta ut. Som ein del av å tilhøyra ein særeigen kultur og identitet byrja mange svarte å kle seg i fargerike, omfangsrike skjorter og lét håret veksa til ein stor afro, ein populær hårfrisyre som var populær fram til slutten av 1970-talet.

Black Power var mest framtredande i det offentlege via Black Panther Party som blei grunnlagt av Huey Newton og Bobby Seale i Oakland i California i 1966. Denne grupperinga følgde ideologien til Malcolm X, eit tidlegare medlem av Nation of Islam, ved å hevda å nytta seg av «dei verkemidla som er naudsynte» for å stoppa ulikheit og urettferdigheit. Dei akta å hindra politibrutalitet og trakassering i svarte nabolag. Dei kledde seg uniformert i svarte lêrjakker, beret, lange bukser, lyseblå skjorter og hadde afrohår.

Black Power blei teke til eit anna nivå innanfor fengsla. I 1966 danna George Jackson det han kalla for «den svarte geriljafamilien» i statsfengselet i California, San Quentin. Føremålet med denne gruppa var å velta fengselssystemet og dei kvite styresmaktene i USA. I 1970 aksjonerte gruppa med vald etter at ein kvit fengselsvakt var blitt funnen ikkje skuldig i å skyta og drepa tre svarte fangar. Dei slo tilbake ved å drepa ein annan kvit fengselvakt. Gruppa blei seinare ein gategjeng i Oakland og andre byar.

I august 1968 gav musikaren James Brown ut singelen «Say It Loud – I'm Black and I'm Proud». I oktober 1968, under Sommar-OL 1968 i Mexico by, viste Tommie Smith og John Carlos, gull- og bronsemedaljørar på 200 meter, ei black power-helsing under flaggheisinga ved medaljeseremonien. Dei heva kvar sin knytteneve kledd i ein svart hanske. Dei to utøvarane blei utviste frå leikene og sende heim. I ettertid er dette blitt verdsett som ei sentral markering av den amerikanske borgarrettsrørsla.

Martin Luther King var ikkje komfortabel med slagordet «svart makt» sidan det høyrdest ut som svart nasjonalisme for han. Aktivistar i SNCC hadde i mellomtida byrja å omfamna «retten til sjølvforsvar» som svar på angrep frå kvite og styresmaktene, og byrja å bua når King fremja ikkjevald. Då King blei drepen i 1968 uttalte Stokely Carmichael at kvite hadde drepe den eine personen som ville hindra opptøyar og at svarte burde brenna ned kvar einaste by i USA. I alle dei betydelege byane frå Boston til San Francisco braut det ut raseopptøyar i svarte nabolag.

Referansar

• Denne artikkelen bygger på «Borgerrettsbevegelsen i USA (1955–1968)» frå Wikipedia på bokmål, den 1. oktober 2020.

Bakgrunnsstoff

• «Civil Rights Greensboro» Arkivert 2014-07-06 ved Wayback Machine. gjev tilgang til arkivressursar som dokumenterer den moderne borgerrettighetstiden i Greensboro, Nord-Carolina, frå 1940-tallet og fram til tidleg på 1980-talet
• St. Augustine Civil Rights Movement and Freedom Trail
• Civil Rights Resource Guide, frå Library of Congress, kongressens bibliotek
• The Civil Rights Era, kongressens bibliotek
• Civil Rights Digital Library, Det digitale bibliotek i Georgia
• «Civil Rights Movement Veterans»
• Civil Rights Movement 1955–1965