Nordsamisk morfologi
Nordsamisk morfologi, eller bøyingsverket i nordsamisk skil seg typologisk sett frå bøyingsverket i dei andre uralske språka. Der hovudtentensen er at dei uralske språka er agglutinerande, er nordsamisk på mange måtar meir lik flekterande språk.
Morfologiske prosessar
[endre | endre wikiteksten]Den viktigaste morfologiske prosessen for nordsamisk er suffiksering (t.d. johka "elv", som er johkan i essiv). Samanlikna med andre uralske språk står likevel ein del andre morfologiske prosessar sterkt: stadieveksling, der rotkonsonanten vekslar mellom ulike bøyingsformer (som t.d. johka "elv" (nominativ - joga "elvas" (dvs. "elv" i genitiv)).
Ordklassar
[endre | endre wikiteksten]Nordsamisk har tre opne ordklassar, substantiv, adjektiv og verb, og ein del lukka ordklasser. Ordklassene kan også delast inn etter om dei har bøying eller ikkje
- Ord med bøying
- Substantiv blir bøygde i kasus og numerus (singularis og pluralis) men ikkje i grad, og som kan få possessivsuffiks etter seg.
- Adjektiv blir bøygde i grad og i kasus, og som har ei eiga attributtform som blir brukt når det står framfor eit substantiv.
- Verb blir bøygde i tempus.
- Pronomen blir bøygde i kasus, numerus (singularis, dualis og pluralis), men til skilnad frå norsk, ikkje i genus (son betyr både «han» og «ho»).
- Determinativar kan modifisere substantiv, dei har delvis kongruens med substantivet dei står til.
- Kvantorar er talord og ein den andre ord, dei blir bøygde som substantiv men skil seg frå dei syntaktisk
- Ord utan bøying
- Adposisjonar står før (preposisjonar) eller etter (postposisjonar) substantivfraser.
- Subjunksjonar innleiar leddsetningar.
- Konjunksjonar som t.d. ja «og».
- Interjeksjonar som t.d. hui, vuoi.
Substantiv
[endre | endre wikiteksten]Kasus, numerus
[endre | endre wikiteksten]Nordsamiske substantiv blir bøygde i seks kasus og to numerus. Substantiva kan delast opp i tre stammeklasser, likestava, ulikestava og kontrakte stammar. Her er bøyinga vist for det likestava ordet mánná ("barn"), det ulikesatava beana "hund" og det kontrakte boazu "rein".
| eintal | fleirtal | eintal | fleirtal | eintal | fleirtal | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nominativ | mánná | mánát | beana | beatnagat | boazu | bohccot |
| Genitiv | máná | mánáid | beatnaga | beatnagiid | bohcco | bohccuid |
| Lokativ | mánás | mánáin | beatnagis | beatnagiin | bohccos | bohccuin |
| Komitativ | mánáin | mánáiguin | beatnagain | beatnagiiguin | bohccuin | boahccuiguin |
| Illativ | mánnái | mánnáide | beatnagii | beatnagiidda | bohccui | bohccuide |
| Essiv | mánnán | beanan | boazun | |||
Fleire døme for dei tre klassene blir vist i tabellen nedanfor. Likestava nomen: guolli 'fisk', beaivvádat 'solskin'; Ulikestava nomen: duottar 'fjell', kontrakte nomen: geavŋŋis 'foss'.
| Kasus | Singular | Plural | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nom. | guolli | beaivvádat | duottar | geavŋŋis | guolit | beaivvádagat | duoddarat | geavgŋát |
| Gen. / Akk. | guoli | beaivvádaga | duoddara | geavgŋá | guliid | beaivvádagaid | duoddariid | geavgŋáid |
| Lok. | guolis | beaivvádagas | duoddaris | geavgŋás | guliin | beaivvádagain | duoddariin | geavgŋáin |
| Ill. | gullái | beaivvádahkii | duoddarii | geavgŋái | guliide | beaivvádagaide | duoddariidda | geavgŋáide |
| Kom. | guliin | beaivvádagain | duoddariin | geavgŋáin | guliiguin | beaivvádagaiguin | duoddariiguin | geavgŋáiguin |
| Ess. | guollin | beaivvádahkan | duottarin | geavŋŋisin | guollin | beaivvádahkan | duottarin | geavŋŋisin |
Merk at essiv ikkje skil mellom eintal og fleirta. Det er også ein systematisk homonymi mellom komitativ eintal og lokativ fleirtal.
Possessivsuffiks
[endre | endre wikiteksten]I tillegg til å bli bøygd i kasus blir substantiv i nordsamisk også bøygde i numerus og person etter eigaren i eigarkonstruksjonar. Der t.d. guossi er "gjest" er guossán, guossá "min gjest, din gjest", osb. I tillegg til eintal og fleirtal er det også mogleg å uttrykke total guossáme "gjesten til oss to".
| Kasus | Person | Singular | Dual | Plural |
|---|---|---|---|---|
| Nom. Sg. | 1.
2. 3. |
guos'sán
guos'sát guos'sis |
guos'sáme
guos'sáde guos'siska |
guos'sámet
guos'sádet guos'siset |
| Gen. / Akk. Sg. | 1.
2. 3. |
guos'sán
guos'sát guossis |
guos'sáme
guos'sáde guossiska |
guos'sámet
guos'sádet guossiset |
| Lok. Sg. | 1.
2. 3. |
guossistan
guossistat guossistis |
guossisteame
guossisteatte guossisteaskka |
guossisteamet
guossisteattet guossisteaset |
| Ill. Sg. | 1.
2. 3. |
guos'sásan
guos'sásat guos'sásis |
guos'sáseame
guos'sáseatte guos'sáseaskka |
guos'sáseamet
guos'sáseattet guos'sáseaset |
| Kom. Sg. | 1.
2. 3. |
gussiinan
gussiinat gussiinis |
gussiineame
gussiineatte gussiineaskka |
gussiineamet
gussiineattet gussiineaset |
| Ess. | 1.
2. 3. |
guos'sinan
guos'sinat guos'sinis |
guos'sineame
guos'sineatte guos'sineaskka |
guos'sineamet
guos'sineattet guos'sineaset |
| Gen. / Akk. Pl. | 1.
2. 3. |
gussiidan
gussiidat gussiidis |
gussiideame
gussiideatte gussiideaskka |
gussiideamet
gussiideattet gussiideaset |
| Lok. Pl. | 1.
2. 3. |
gussiinan
gussiinat gussiinis |
gussiineame
gussiineatte gussiineaskka |
gussiineamet
gussiineattet gussiineaset |
| Ill. Pl. | 1.
2. 3. |
gussiidasan
gussiidasat gussiidasas |
gussiidasame
gussiidasade gussiidasaska |
gussiidasamet
gussiidasadet gussiidasaset |
| Kom. Pl. | 1.
2. 3. |
gussiidanguin
gussiidatguin gussiidisguin |
gussiideameguin
gussiideatteguin gussiideaskkaguin |
gussiideametguin
gussiideattetguin gussiideasetguin |
Pronomen
[endre | endre wikiteksten]Personlege pronomen blir bøygde i tre numerus: singularis, dualis og pluralis. Jf. formene i nominativ og genitiv:
| Nominativ | Norsk | Genitiv | Norsk | |
|---|---|---|---|---|
| 1p. sing. | mun | eg | mu | min, mi, mitt, mine, meg |
| 2p. sing. | don | du | du | din, di, ditt, dine, deg |
| 3p. sing. | son | han/ho | su | hans/hennar, han/henne |
| 1p. d. | moai | vi (to) | munno | vår, vårt, oss (to) |
| 2p. d. | doai | dokker (to) | dudno | dokker, dykkar (to) |
| 3p. d. | soai | dei (to) | sudno | deira, dei (to) |
| 1p. pl. | mii | vi | min | vår, vårt, oss |
| 2p. pl. | dii | dokker | din | dokker, dykkar |
| 3p. pl. | sii | dei | sin | deira, dei |
Denne tabellen viser bøyinga av det personlege pronomenet son ("han/ho"):
| sg. | du. | pl. | |
|---|---|---|---|
| Nominativ | son | soai | sii |
| Genitiv | su | sudno | sin |
| Lokativ | sus | sudnos | sis |
| Illativ | sutnje | sudnuide | sidjiide |
| Komitativ | suinna | sudnuin | singuin |
| Essiv | sunin | sudnon | sinin |
Verb
[endre | endre wikiteksten]Som substantiva skil også verba mellom likestava, ulikestava og kontrakte stammar. Verba blir bøygde i tempus, numerus, person.
Tempussystemet er som det norske, med leat "å vere" som hjelpeverb der norsk bruker å ha. Likestava verb, som boahtit, har infinitiv på -it, -ut, -at. Dei har stadieveksling (her: sterkt stadium -ht- og svakt stadum -đ-) og diftongforenkling foran suffiks på -ii-.
| presens | preteritum | perfektum | pluskvamperfektum | |
|---|---|---|---|---|
| 1. pers. sg. | boađán | bohten | lean boahtán | ledjen boahtán |
| 2. pers. sg. | boađát | bohtet | leat boahtán | ledjet boahtán |
| 3. pers. sg. | boahtá | bođii | lea boahtán | lei boahtán |
| 1. pers. du. | bohte | bođiime | letne boahtán | leimme boahtán |
| 2. pers. du. | boahtibeahtti | bođiide | leahppi boahtán | leidde boahtán |
| 3. pers. du. | boahtiba | bođiiga | leaba boahtán | leigga boahtán |
| 1. pers. pl. | boahtit | bođiimet | leat boahtán | leimmet boahtán |
| 2. pers. pl. | boahtibehtet | bođiidet | lehpet boahtán | leiddet boahtán |
| 3. pers. pl. | bohtet | bohte | leat boahtán | ledje boahtán |
Ulikestava verb er ofte avleidde av andre verb. Dei har tre stavingar i infinitiv, og sluttar alltid på -it. Dei har verken stadieveksling eller diftongforenkling. Jf. viežžalit.
| presens | preteritum | perfektum | pluskvamperfektum | |
|---|---|---|---|---|
| 1. pers. sg. | viežžalan | viežžalin | lean viežžalan | ledjen viežžalan |
| 2. pers. sg. | viezzalat | viežžalit | leat viežžalan | ledjet viežžalan |
| 3. pers. sg. | viežžala | viežžalii | lea viežžalan | lei viežžalan |
| 1. pers. du. | viežžaletne | viežžaleimme | letne viežžalan | leimme viežžalan |
| 2. pers. du. | viežžabeahtti | viežžaleidde | leahppi viežžalan | leidde viežžalan |
| 3. pers. du. | viežžaba | viežžaleigga | leaba viežžalan | leigga viežžalan |
| 1. pers. pl. | viežžalit | viežžaleimmet | leat viežžalan | leimmet viežžalan |
| 2. pers. pl. | viežžalehpet | viežžaleiddet | lehpet viežžalan | leiddet viežžalan |
| 3. pers. pl. | viežžalit | viežžaledje | leat viežžalan | ledje viežžalan |
Kontrakte verb har tostava infinitiv, men sluttar på -et, -ot, -át. Dei har ikkje stadieveksling, og har lange former i presens 3.pl. Nye lånord får infinitiv på -et og hamnar i denne klassen. Her dømet čilget "forklare" i indikativ.
| presens | preteritum | perfektum | pluskvamperfektum | |
|---|---|---|---|---|
| 1. pers. sg. | čilgen | čilgejin | lean čilgen | ledjen čilgen |
| 2. pers. sg. | čilget | čilgejit | leat čilgen | ledjet čilgen |
| 3. pers. sg. | čilge | čilgii | lea čilgen | lei čilgen |
| 1. pers. du. | čilgejetne | čilgiime | letne čilgen | leimme čilgen |
| 2. pers. du. | čilgebeahtti | čilgiide | leahppi čilgen | leidde čilgen |
| 3. pers. du. | čilgeba | čilgiiga | leaba čilgen | leigga čilgen |
| 1. pers. du. | čilget | čilgiimet | leat čilgen | lemmet čilgen |
| 2. pers. pl. | čilgebehtet | čilgiidet | lehpet čilgen | leiddet čilgen |
| 3. pers. pl. | čilgejit | čilgejedje | leat čilgen | ledje čilgen |
Nektingsverbet
[endre | endre wikiteksten]Som i andre samiske og austersjøfinske språk blir negasjon i nordsamisk uttrykt ved eit verb, ii "ikkje". Verbet blir bøygt i modus (indikativ, imperativ, optativ), grammatisk person (1., 2., 3.) og numerus (singularis, dualis, pluralis):
| Ind. pres. | Imperativ | Optativ | Supinum? | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sg. | du. | pl. | sg. | du. | pl. | sg. | du. | pl. | sg. | du. | pl. | |||||
| 1:a p. | in | ean | eat | - | - | - | allom | allu | allot | aman | amame | amamet | ||||
| 2:a p. | it | eahppi | ehpet | ale | alli | allet | ale | alli | allet | amat | amade | amadet | ||||
| 3:e p | ii | eaba | eai | - | - | - | allos | alloska | alloset | amas | amaska | amaset | ||||
Til skilnad frå lule- og sørsamisk blir negasjonsverbet i nordsamisk ikkje bøygt i tempus.
Litteratur
[endre | endre wikiteksten]- Nickel, Klaus Peter (1990). Samisk grammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.