Epopèia de Gilgamesh

Fotografia d'una tauleta de l’Epopèia de Gilgamesh.

L’Epopèia de Gilgamesh es un racònte legendari de la Mesopotamia Antica qu'es la pus anciana òbra literària conservada dins l'istòria de l'umanitat. La premiera version complèta coneguda foguèt escricha en akkadian vèrs lei sègles XVIII e XVII dins la region de Babilònia. Pasmens, aqueu tèxte sembla inspirat per de racòntes anteriors d'origina sumeriana que foguèt probablament redigits a la fin dau millenari III avC. Divèrsei versions ulterioras foguèron compausadas fins a l'acabament de la version « classica » au sègle VII avC.

Lo tèxte a per origina lei racòntes mitics sus Gilgamesh, cinquen rèi (probablament legendari), de la I^a dnastia d'Uruk. Tèn dotze partidas, mai segon la màger part deis especialistas, la partida XII es un apondon ulterior independent dau rèsta de l'òbra. L’Epopèia èra probablament un tèxte popular durant l'Antiquitat car de fragments dau racònte son estats descubèrts dins plusors vilas en Mesopotamia, en Siria e en Anatolia. Pasmens, foguèt perduda après la disparicion dei civilizacions mesopotamiana fins a sa redescubèrta dins lo corrent deis ans 1870 dins lei roïnas de la bibliotèca dau rèi assirian Assurbanipal de Niniva. Dempuei aquela data, es venguda un objècte d'estudi important de la literatura mesopotamiana antica en causa de seis influéncias sus de tèxtes ulteriors coma la Bíblia que reprèn lo mite dau Diluvi present dins la tauleta XI.

Genèsi e contèxte

Fragments de l’Epopèia de Gilgamesh datant dau periòde paleobabilonian.

L’Epopèia de Gilgamesh es un racònte literari ancian qu'es estat reconstituït a partir de tèxtes descubèrts sus de tauletas mesopotamianas datant de periòdes istorics fòrça diferents anant de la fin dau milleni III avC au sègle VII avC. Divèrsei variantas son donc estadas identificadas e quauquei partidas son torjorn desconegudas. Lei fònts principalas fòrman quatre ensembles :

• la literatura sumeriana de la III^a dinastia d'Ur (2112-2004 avC) tèn plusors racòntes amb Gilgamesh (sovent dich Bilgamesh) coma protagonista. Aquò s'explica per lo besonh politic dei sobeirans d'aquela linhada, originària d'Uruk, de legitimar son poder gràcias a de rèires prestigiós. Mai d'un tèxte dau periòde presenta donc d'aventuras de l’Epopèia (combat còntra lo Buou Celestiau, còntra lo demon Humwawa...). En revènge, l'ensemble sembla pas encara assemblat dins una òbra unica.
• la version paleobabiloniana data deis ans 1800-1600 avC. Redigida en akkadian, foguèt descubèrta dins mai d'una vila (Nippur, Ishchali, Tell Harmal) e èra probablament utilizada dins un contèxte escolar per aprendre ais escribas l'escritura cuneïfòrma. Pasmens, presenta de diferéncias importantas amb lei tèxtes sumerians precedents. Per exemple, i figuran pas lo combat còntra lo Buou Celestiau e lo racònte dau Diluvi.
• lei versions intermediàrias son generalament eissidas dau periòde mediobabilonian (1500-1200 avC). Foguèron descubèrtas en Mesopotamia (Nippur, Ur...), en Siria (Ugarit...) e en Anatolia (Ititas...). Aquelei versions mòstran l'integracion de partidas novèlas (Buou Celestiau, pantais de Gilgamesh...) mai la cronologia precisa d'aquela evolucion es malaisada d'establir.
• la version classica es la version finala. Data dau sègle VII avC e foguèt la premiera descubèrta per leis arqueològs modèrnas dins lei roïnas de la bibliotèca de Niniva. Incomplèta maugrat l'identificacion de 184 fragments dins tota la region mesopotamiana, es la version pus estudiada. Es caracterizada per un prològ novèu e per una tonalitat pus meditativa. Sa forma iniciala èra probablament facha de 11 tauletas. L'origina de l'integracion de la tauleta XII es desconeguda mai es generalament atribuïda ais Assirians.

Après lo declin de la Mesopotamia Anciana, l'òbra foguèt perduda fins a sa redescubèrta dins la Bibliotèca d'Assurbanipal de Niniva. De miliers de fragments de tauleta i foguèron descubèrts e mandats au British Museum. Sa traduccion foguèt organizada per l'assiriològ Henry Rawlinson (1810-1895). La premiera publicacion d'aqueu trabalh foguèt fisada a George Smith (1840-1876) e aguèt luòc en 1864. Aguèt un succès restontissent car èra lo premier tèxte antic presentant de similituds tant importantas amb la Bíblia.

La mòrt de Smith trebolèt l'estudi dau tèxte que foguèt perseguida per Paul Haupt (1858-1926) que publiquèt en 1884 lo tèxte dei tauletas conegudas d'aqueu temps. La premiera traduccion complèta foguèt l'òbra d'Alfred Jeremias (1864-1935) en 1891. Aqueu trabalh foguèt pauc a pauc completat amb l'identificacion corrècta dau nom de Gilgamesh e la descubèrta d'autrei versions ò de fragments novèus. Foguèt perseguit durant tot lo sègle XX amb d'etapas importantas marcadas per lei traduccions de Reginald Campbell Thompson (1930), Jeffrey H. Tigay (1982) e Andrew R. George (2003). Continua encara a l'ora d'ara car de fragments novèus son estats trobats dempuei lo començament dau sègle XXI.

Contengut

Idéas principalas

Lo messatge de l’Epopèia de Gilgamesh seguís la morala classica de la Mesopotamia Antica e abòrda de tèmas frequents dins la region coma lei rapòrts entre leis òmes e lei dieus ò lei limits e la realitat de la condicion umana, especialament l'ineluctabilitat de la mòrt. Lo racònte es ansin un cònte d'aprendissatge onte lei peripecias e lei compliments deis eròis li permèton d'aquistar una saviesa aumentada qu'es tranmesa ai legeires.

Resumit

Lo racònte comença amb lo maucontentament deis abitants de la ciutat mesopotamiana d'Uruk, lassats per leis excès e per l'arbitrari de son rèi Gilgamesh. Demandon donc l'ajuda d'Arura, divinitat protectritz de la ciutat, per corregir lei defauts dau rèi. Per aquò, la divessa decidís de crear un « doble » de Gilgamesh nomat Enkidu. Lo ròtle d'aqueu darrier es d'èsser lo mirau dau rèi. Ansin, a son aparicion, Enkidu es un óme bòn mai non civilizat que viu amb d'animaus.

Enkidu intègra pasmens rapidament la civilizacion. S'i opausa ais abús de Gilgamesh e un combat indecís a luòc entre lei dos eròis. S'acaba per una aliança entre lei dos personatges que vènon amics. Comença alora una tiera de quistas permetent a Gilgamesh e Enkidu de realizar divèrsei proesas coma lei victòrias còntra lo demon Humbaba ò còntra lo Buou Celestiau. Pasmens, aquelei succès crespan certanei dieus que condamnan a mòrt Enkidu.

Desesperat per la disparicion de son amic, Gilgamesh comença un lòng viatge per assaiar de descubrir lo secrèt de l'immortalitat. Après divèrseis esprovas, tròba lo rèi Uta-Napishtim qu'aviá recebut l'immortalitat a la fin dau Diluvi. Dins aquò, Uta-Napishtim li explica lo caractèr unic de son don e l'impossibilitat per Gilgamesh de l'imitar. En revènge, li avoa l'existéncia d'una planta de jovença. Gilgamesh capita de la trobar mai es rapidament raubada per un sèrp. Aquò marca la fin de l'epopèia : Gilgamesh comprèn que l'òme es mortau e que dèu aprofichar lei plasers de la vida presenta e se consolar amb sei compliments.

Etapas dau racònte classic

Tauleta I

Representacion probabla d'Enkidu realizada dins la vila d'Ur entre lei sègles XX e XVIII avC.

La tauleta I de l'epopèia presenta Gilgamesh, rèi d'Uruk. D'origina divina, es presentat coma un eròi dotat d'un saber inegalat aguent descubèrt lei secrèts dau còsmos, compres de fachs anteriors au Diluvi. Es tanben l'autor de construccions impressionantas coma lei barris d'Uruk e lo santuari de la vila. Pasmens, au començament dau racònte, Gilgamesh es presentat coma lo tiran de son pòble que demanda l'ajuda dei dieus. La natura de seis abüs es pas clara. L'existéncia d'un drech de cueissa sus lei joventas es de còps evocada, mai aquela traduccion es contestada dins la version classica dau mite. Regardant lei jovents, lo tèxte es damatjat e lei repròches principaus son perduts. Èra probablament question de trabalhs fòrçats ò de jòcs escagassants.

Lei preguieras deis abitants foguèron escotadas per lei dieus. A lor demanda, la divessa Aruru creèt Enkidu a partir d'un tròç d'argiela de l'estèpa, domeni dei nomadas. Ignorant la civilizacion, es un personatge d'aspècte uman que se compòrta coma un animau. Es finalament descubèrt per un caçaire que s'enfugís en causa de son estatura. Sota lei conseus de son paire, va a Uruk per demandar lo secors de Gilgamesh. Aqueu darrier li prepausa l'ajuda d'una cortesana, Shamhat, cargada de sedurre Enkidu per lo convertir a la civilizacion.

Shamhat capita de trobar Enkidu. Lei dos fan l'amor durant una setmana e après aquela iniciacion au mond uman, leis animaus bandisson Enkidu. Aqueu darrier decidís donc de seguir la cortesana fins a Uruk. Vòu i confrontar Gilgamesh per demostrar sa superioritat fisica sus lo rèi.

Tauleta II

Dins la tauleta II, Shamhat e Enkidu arriban dins la ciutat d'Uruk ont Enkidu vèn rapidament l'objècte de l'admiracion de la fòga. Enkidu descuebre lei maufachs de Gilgamesh e decidís donc d'assistir a una ceremonia de maridatge per protegir leis espós còntra leis abús dau rèi. Dins la version paleobabiloniana, se parla explicitament de drech de cueissa. Un combat comença per carrieras entre leis dos eròis. Indecís, s'acaba sensa venceire e Gilgamesh e Enkidu realizan finalament un pacte d'amistat.

Aquò representa una causa importanta per Enkidu que tèn una familha per lo premier còp. De son caire, Gilgamesh reconoís sei tòrts. Pasmens, dins l'estrambòrd de la situacion, prepausa de menar una expedicion perilhosa dins la Seuva dei Cèdres per i combatre lo demòni gardian Humbaba cargat de protegir lei luòcs per lo còmpte dau rèi dei dieus, Enlil. Sensa succès, Enkidu e lo Conseu deis Ancians d'Uruk assaian de metre Gilgamesh en gàrdia còntra aqueu projècte.

Tauleta III

Representacion assiriana supausada de Gilgamesh datant dau sègle VIII avC.

La tauleta III es incomplèta e sa fin es lacunària. Depinta la preparacion de l'expedicion de Gilgamesh e d'Enkidu vèrs la Seuva dei Cèdres. Leis Ancians d'Uruk prodigan de conseus de prudéncia a son rèi e lo fisan a Enkidu. Dins lo palais, Gilgamesh informa sa maire, Ninsun, de sa partença. Inquieta, la rèina adreiça una suplica au dieu Shamash li demandant de protegir son fiu car, segon ela, la divinitat es responsabla dau temperament de son fiu. Dins un passatge en partida perdut, sembla tanben adoptar Enkidu coma fiu. Enkidu li promet de protegir Gilgamesh.

Lo rèsta dau racònte es pauc clar. Sembla depintar de rites per assegurar lo succès de l'expedicion e presentar leis instructions de Gilgamesh per dirigir la vila durant son abséncia. Lei conseus de prudéncia son tanben renovelats.

Tauleta IV

La tauleta IV descriu lo viatge dei dos eròis vèrs la Seuva dei Cèdres qu'es realizat en sièis etapas de tres jorns. A cada pausa, menan un rituau d'incubacion sus una montanha per suscitar un pantais premonitòri de Gilgamesh. Durant una nuech, lo pantais a luòc e Gilgamesh o cònta a son companhon. Enriku capita d'interpretar lo sòmi e i decela la pròva d'un succès futur gràcias a l'ajuda dau dieu Shamash.

Après aquel episòdi, Gilgamesh e Enkidu arriban en vista dau domeni dau demòni. Lo rèi d'Uruk demanda e obtèn l'ajuda de Shamash que li dòna divèrsei conseus per vencer son adversari. Lei dos eròis avançan alora vèrs la seuva e entendon lo crit d'Humbaba.

Tauleta V

Escultura mesopotamiana dau milleni II avC que representa la tèsta dau demon Humbaba.

La tauleta V depinta la Seuva dei Cèdres que suscita l'admiracion dei dos eròis. Lo rescòntre amb Humbaba es descrich dins un passatge lacunari e mau conegut que sembla indicar un rescòntre precedent entre lo demòni e Enkidu. Humbaba assaia tanben de defugir lo combat en prometent una mòrt crudèla a seis adversaris. Pasmens, aquò empacha pas l'afrontament de començar.

Ajudant Gilgamesh, Shamash manda dei vents poderós (lei « Tretze Vents ») per immobilizar Humbaba. Batut, Humbaba implora Gilgamesh de l'esparnhar. Dins aquò, Enkiku met en gàrdia son amic còntra lei paraulas e lei promessas dau demòni. De mai, s'inquieta d'una intervencion eventuala dau dieu Enlil qu'es lo senhor d'Humbaba. Gilgamesh e Enkidu tuan donc Humbaba. Puei, copan lei cèdres de la montanha. L'aubre pus important es utilizat per Enkidu per fabricar una pòrta giganta destinada au temple d'Enlil de Nippur, probablament per amaisar la divinitat. Enfin, lei dos eròis s'entornan a Uruk, Gilgamesh portant la tèsta dau demòni.

Tauleta VI

Representacion probabla dau combat còntra lo Buou Celestiau.

La tauleta VI cònta lo retorn trionfau de Gilgamesh e d'Enkidu a Uruk. Ishtar, divessa de l'amor e de la guèrra, i vèn amorosa dau rèi e lo demanda en maridatge. Dins aquò, Gilgamesh refusa e se trufa de la divinitat en causa de seis infidelitats passadas e dau malastre de seis amants ancians. Aqueu refús entraïna la colèra d'Ishtar que demanda l'ajuda de son paire Anu, lo senhor dei dieus, per se venjar.

Anu reprocha a sa filha sa conducha mai accèpta de li fisar lo Buou Celestiau. L'animau permetrà a Ishtar de destrurre lo país d'Uruk durant sèt ans. Pasmens, en cambi, Ishtar dèu prealablament aparar la vila còntra la famina. Puei, lo buou es menat au centre d'Uruk ont es largat. I causa divèrsei degalhs en demenissent lo debit d'Eufrates, en esbrandant de bastiments e en tuant d'abitants.

Aquò entraïna l'intervencion de Gilgamesh e d'Enkidu qu'atacan e tuan lo Buou. Enkidu li arranca una camba e la gita a Ishtar en la menaçant. De son caire, Gilgamesh pòrta lei banas ais artesans de la vila per leis ornar d'un placatge d'aur e leis ofrir au culte de son paire Lugalbanda. La fin de la jornada s'acaba amb una fèsta au palais en l'onor de dos eròis.

Tauleta VII

La tauleta VII comença amb lo racònte d'un pantais d'Enkidu. Segon eu, una reünion dei dieus l'a jutjat e condamnat a una mòrt prematura per lei murtres d'Humbaba e dau Buou Celestiau. Gilgamesh assaia de reconfortar son amic mai dèu reconóisser, fatalista, la fòrça dei decrèts e dau destin fixats per Enlil. Enkidu reprocha tanben au caçaire e a la cortesa de li aver levat sa vida precedenta. Pasmens, Shamash s'indigna de son ingratitud car li a donat de vèstits, l'a menat vèrs la civilizacion e li a permés de rescontrar Gilgamesh. Tocat, Enkidu accèpta de retirar sei malediccions.

Dins aquò, aqueu cambiament modifica pas lo destin d'Enkidu. Radidament, vèn malaut e mòr quauquei jorns pus tard après un pantais terrible sus la condicion dei mòrts dins leis infèrns. La fin de la tauleta es desconeguda.

Tauleta VIII

Lo tèxte de la tauleta VIII es mau conegut en causa de lacunas importantas dins lei tèxtes descubèrts. Comença amb lei lamentacions de Gilgamesh consecutivas a la mòrt de son amic. Puei, lo rèi mobiliza seis artesans per realizar una estatua d'aur e de pèiras preciosas d'Enkidu. Enfin, an luòc lei funeralhas amb la participacion de tota la populacion d'Uruk. D'ofèrtas son fachas ai dieus, especialament a Shamash, per demandar un acuelh favorable a Enkidu dins lo mond infernau.

Tauleta IX

Representacion assiriana d'òmes escorpion.

La tauleta IX se debana après la mòrt d'Enkidu. Gilgamesh decidís de partir dins l'estèpa per trobar Uta-Napishtim, un eròi dau Diluvi que conoís lo secrèt de la vida etèrna. Per aquò, dèu passar plusors espròvas. La premiera consistís a combatre un grop de lions dins un pas montanhós. La segonda es lo rescòntre de l'Òme Escorpion e de sa frema. Son de personatges tant redobtables e abominables que Gilgamesh es obligat de se curbir leis uelhs. Pasmens, en causa de l'origina divina dau rèi d'Uruk, l'Òme Escorpion assaia pas de l'atacar. En revènge, li explica lei perilhs de son viatge e li conselha de renonciar. Gilgamesh refusa e perseguís son periple lòng dau Camin dau Soleu, la rota percorreguda cada jorn per Shamash per venir esclairar la Tèrra. Aquò li permet d'arribar dins lo Jardin dei Gemmas onte leis aubres pòrtan de rasins de pèiras preciosas.

La fin de la tauleta es desconeguda amb de passatges tròp fragmentaris per permetre una traduccion.

Tauleta X

La tauleta X depinta la perseguida dau viatge de Gilgamesh vèrs Uta-Napishtim. Après lo passatge dau Jardin dei Gemmas, fa lo rescòntre de Siduri, una divinitat liada a la fermentacion, qu'es representada coma una cabaretiera. Es inicialament espaurida per l'anar inquietant de Gilgamesh mai accèpta finalament de l'ajudar. Dins la version paleobabiloniana, assaia tanben de lo convéncer d'aprofichar una vida simpla amb sa familha. Pasmens, lo rèi d'Uruk refusa.

Siduri li indica qu'Uta-napishti es installat en delà d'una mar que son aiga es mortala. Per la traversar, dèu trobar Ur-Shanabi, lo nauchier d'Uta-Napishtim que viu amb un pòble dich « Aquelei dei ròcas ». Coma Siduri, lo nauchier es esfraiat per lo biais de Gilgamesh e assaia de s'enfugir. Aquò entraïna un combat que s'acaba per la mòrt « d'Aquelei dei ròcas » e la captura dau nauchier. Ur-Shanabi ajuda finalament lo rèi de passar la mar.

Après mai d'un mes de navegacion, Gilgamesh arriba auprès d'Uta-Napishtim. Li explica son desespèr, sa paur de morir e lei dificultats per arribar fins a eu. Dins aquò, Uta-Napishtim li repròcha d'exagerar e d'oblidar sa posicion eminenta e urosa dins la societat umana. Li recòrda tanben sei deures de sobeiran e l'inevitabilitat de la mòrt.

Tauleta XI

Fotografia d'un fragment de la tauleta XI.

Article detalhat: Diluvi.

La tauleta XI comença amb lo racònte autobiografic d'Uta-napishti qu'explica a Gilgamesh l'origina de son immortalitat. Segon eu, comença avans lo Diluvi decidit a una epòca fòrça luechenca per lei dieus. La rason d'aqueu cataclisme es pas explicada mai la decision, en principi secrèta, foguèt revelada per lo dieu Ea a Uta-napishti, rèi de Shuruppak. Ea li demandèt de construrre un naviri per i embarcar sa familha, sei richessas, d'animaus de tota mena e d'especialistas de totei lei mestiers.

Rapidament esglasiats per l'amplor de la catastròfa, lei dieus regretèron sa decision. Après sèt jorns, arrestèron lo Diluvi e Uta-napishti descurbiguèt la cima dau mont Nisir onte poguèt desbarcar. I dispausèt d'ofèrtas per lei dieus que se garrolhèron a prepaus de la legitimitat dau Diluvi. Ea capitèt finalament de convéncer Enlil de laissar lei subrevivents en vida. Puei, Enlil conferiguèt l'immortalitat a Uta-napishti e a sa femna.

Gilgamesh pòu donc pas obtenir l'immortalitat d'aqueu biais car, segon Uta-napishti, lei dieus son pas lèsts per l'acordar tornarmai a un èsser uman. De mai, Uta-napishti li mòstra tanben que Gilgamesh es pas fach per l'immortalitat. Pasmens, aquò aumenta mai lo despèr de Gilgamesh. Finalament, a la demanda de sa frema, Uta-napishti li explica l'existéncia d'una planta permetent de prolongar la vida. Après una espròva novèla, l'eròi capita de trobar la planta e s'entorna dins sa vila. Dins aquò, durant aqueu trajècte, la planta es raubada per un sèrp. Ur-Shanabi e Gilgamesh acaban alora lo trajècte vèrs Uruk e Gilgamesh presenta sa vila, sei sabents e sei monuments amb orguelh a son companhon.

Tauleta XII

La tauleta XII de la version classica es un apondon au tèxte de l'Epopèia. Presenta un racònte independent de l'intriga principala qu'es inspirat per lo tèxte sumerian Gilgamesh, Enkidu e leis Infèrns. Enkidu assaia d'infiltrar lo mond infernau per i recuperar dos objèctes perduts per Gilgamesh. Pasmens, es capturat e condamnat per la rèina deis Infèrns, Ereshkigal, a demorar eternalament dins l'Au-delà. Desesperat per la novèla, Gilgamesh demanda l'ajuda dei dieus. Après lei refús d'Enlil e de Sin, obtèn aquela d'Ea que li permet de discutir amb son amic. Enkidu li depinta la condicion deis armas vivent dins leis Infèrns. Segon eu, leis individús aguent pron de fius per realizar lei rites funeraris an una condicion envejosa. En revènge, es pas lo cas d'aquelei qu'an pauc ò pas d'enfants, qu'an ges de sepultura ò que son mòrts dins de condicions peniblas (accident, mutilacion...).

Posteritat

L'Epopèia de Gilgamesh es un racònte famós de la literatura mesopotamiana antica dempuei sa redescubèrta au sègle XIX. En revènge, es pus malaisat de comprendre son influéncia vertadiera durant l'Antiquitat car, en fòra dei fragments portant lo tèxte, i a ges de testimòni la regardant. Pasmens, lo nombre de fragments descubèrts e la diversitat dei periòdes istorics dei sites de descubèrta laissan supausar una popularitat certana dins l'elèit letrut (escribas, clergat...) en Mesopotamia e, pus tard, dins lei regions vesinas (Siria, Anatolia...). En particular, fa partida dei tèxtes literaris pus sovent descubèrts dins lei vestigis dei bibliotècas dau periòde e èra probablament coneguda per la màger part dei personas capablas d'escriure lo cuneïfòrme car son tèxte sembla fòrça utilizat per l'aprendissatge de son escritura. Dins aquò, la literatura representa una part fòrça febla de l'ensemble dei tauletas conegudas, compres dins lei mitans letruts que tenián generalament subretot de tèxtes « tecnics » (descripcion de rites, lista lexicala...).

La popularitat de l'Epopèia au sen dei classas non letrudas es desconeguda. En revènge, es possible de seguir l'influéncia dau tèxte dins lei literaturas dei regions vesinas ò dei periòdes istorics seguents. Dins aquò, lo sens deis emprunts es pas totjorn clar. L'aramèu foguèt probablament la lenga que permetèt sa transmission mai aquò demòra encara una ipotèsi. Entre lei liames pus importants, se pòdon citar lei similituds amb lo Diluvi descrich dins la Bíblia ò amb lei personatges d'Aquilles e d'Ulisses dins l'òbra d'Omèr. Dins aquò, d'autrei foguèron identificats dins de tèxtes majors coma lo Roman d'Alexandre, l'Alcoran ò de legendas medievalas (per exemple, lo Racònte de Buluqiya dins lei Mila e una nuechs).

Annèxas

Liames intèrnes

• Akkadian.
• Dieu.
• Diluvi.
• Ea.
• Enkidu.
• Enlil.
• Epopèia.
• Eròi.
• Gilgamesh.
• Immortalitat.
• Literatura mesopotamiana.
• Mesopotamia.
• Mòrt.
• Sumèr.
• Uruk.

Bibliografia

• (fr) Jean Bottéro, L’Épopée de Gilgameš : le grand homme qui ne voulait pas mourir, Gallimard, 1992.
• (en) Andrew R. George, The Epic of Gilgamesh : A New Translation, Penguin Classics, 1999.
• (en) Andrew R. George, The Babylonian Gilgamesh Epic : Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Oxford University Press, 2003.