Jump to content

ଚିତି ସାପ

ଉଇକିପିଡ଼ିଆ‌ରୁ

ଚିତି ସାପ
ଚିଟି ସାପ
କଲେଁତ
ବିଜ୍ଞାନଭିତ୍ତିକ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ edit
ସାମ୍ରାଜ୍ୟ: ପ୍ରାଣୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ
ଗୋଷ୍ଠୀ: ବାଇଲାଟେରିଆ
ପର୍ବ: କୋର୍ଡାଟା
ମହାଶ୍ରେଣୀ: ଟେଟ୍ରାପୋଡା
ଶ୍ରେଣୀ: ରେପ୍ଟିଲିଆ
Order: Squamata
Suborder: Serpentes
Family: Elapidae
Genus: Bungarus
ଜାତି: B. caeruleus
ବାଇନୋମିଆଲ ନାମ
Bungarus caeruleus
ୟୋହାନ୍ ଗୋଟଲୋବ୍ ଶ୍ନାଇଡର୍ (୧୮୦୧)
Synonyms

ସ୍ୟୁଡୋବୋଆ କେରୁଲିଆ (Pseudoboa caerulea) ୟୋହାନ୍ ଗୋଟଲୋବ୍ ଶ୍ନାଇଡର୍ (୧୮୦୧)
ବଙ୍ଗାରସ୍ କ୍ୟାଣ୍ଡିଡସ୍ (Bungarus candidus) କେରୁଲୟସ୍ ଜର୍ଜ୍ ଆଲବର୍ଟ୍ ବୌଲେଂଗର୍ (୧୮୯୬)

ଚିଟି ସାପ ବା ଚିତି ସାପ (ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ Common Krait, ଜୀବବିଜ୍ଞାନ ନାମ Bungarus caeruleus) ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ବଙ୍ଗାରସ୍ ପ୍ରଜାତିର ଏକ ବିଷଯୁକ୍ତ ସାପ ।[] ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଏହି ସାପର ଆଉ କିଛି ସାଧାରଣ ନାମ ହେଲା - ଇଣ୍ଡିଆନ୍ କ୍ରେଟ୍ବ୍ଲୁ କ୍ରେଟ୍ଭାରତରେ ଯେଉଁ ୪ ପ୍ରଜାତିର ସାପ କାମୁଡ଼ାରେ ସର୍ବାଧିକ ଲୋକ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥାନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚିତି ସାପ ଅନ୍ୟତମ । ଏମାନଙ୍କର ଫଣା ନାହିଁ ।[]

ବର୍ଣ୍ଣନା

[ସମ୍ପାଦନା]
ଚିତି ସାପ

ଚିତି ସାପର ହାରାହାରି ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୦.୯ ମିଟର୍ । କିନ୍ତୁ କିଛି ସାପ ୧.୭୫ ମିଟର୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲମ୍ବା ହେବା ଦେଖାଯାଇଛି ।[] ଚିତି ସାପ ପ୍ରାୟ ହାତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲମ୍ବ ହୁଅନ୍ତି ।[] ଅଣ୍ଡିରାମାନଙ୍କ ଶରୀର ଓ ଲାଞ୍ଜର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ମାଈମାନଙ୍କଠାରୁ ଲମ୍ବା । ଏମାନଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ ଚେପଟା ଓ ବେକଟି ମୁଣ୍ଡ ଓ ଦେହ ସହିତ ପ୍ରାୟ ମିଶି ଯାଇଥାଏ । ଚିତି ସାପର ଶରୀରଟି ସିଲିଣ୍ଡରାକୃତି ଯାହା ଲାଞ୍ଜ ଆଡ଼କୁ କ୍ରମଶଃ ପତଳା ହୋଇଯାଏ । ଚିତି ସାପର ଆଖିଗୁଡ଼ିକ ଛୋଟ ଓ ଡୋଳା ଗୋଲାକାର । ଏହାର କାତି ଅତି ଚିକ୍କଣିଆ ଓ ଦେହରେ ପ୍ରାୟ ୧୫-୧୭ ଧାଡ଼ିରେ କାତି ରହିଥାଏ । ଚିତି ସାପର ୧୮୫-୨୨୫ଟି ଭେଣ୍ଟ୍ରାଲ୍ ରହିଥାଏ ।[]


ଚିତିର ରଙ୍ଗ କଳା ବା ନୀଳ ମିଶା କଳା । କିଛି ସାପଙ୍କ ଶରୀରରେ ୪୦ଟି ପତଳା ଦାଗ ରହିଥାଏ ଓ କିଛି ସାପର ଶରୀରରେ ଏହି ଦାଗ ଦେଖାଯାଇ ନଥାଏ । କିଛି ଚିତିର ଦେହ ଖଇରା ରଙ୍ଗ ଓ ଦେହରେ ସାଧା ଦାଗମାନ ରହିଥାଏ ।[] ଏହାର ପେଟ ପଟଟି ଧଳା ରଙ୍ଗର ହୋଇଥାଏ ।[]


ସ୍ଥାନୀୟ ନାମ

[ସମ୍ପାଦନା]
  • ତାମିଲ ଭାଷା - கட்டு விரியன் (କଟ୍ଟୁ ୱିରିୟନ୍), புடையன் (ପୁଟ୍ଟୟନ୍)
  • ନେପାଳୀ ଭାଷା - करेट (କରେଟ୍)
  • ବଙ୍ଗଳା ଭାଷା - কালাচ (କାଲାଚ୍), ডোমনাচিতি (ଡୋମ୍ନାଚିଟି), শঙ্খিনি (ଶୋଙ୍ଖିନୀ), শিয়াল চাঁদা (ଶିୟାଲ୍ ଚାନ୍ଦା), "ଶିଆର୍ ଚିଟି", শাহ-কানন (ଶାହ-କାନୋନ୍)
  • କନ୍ନଡ଼ ଭାଷା - ಕಟ್ಟಿಗೆ ಹಾವು (କଟ୍ଟିଗେ ହାଭୁ)
  • ହବ୍ୟକ ଭାଷା – କଟ୍ଟା ମଲକ୍କଡ଼ି
  • ତେଲୁଗୁ ଭାଷା - కట్ల పాము (କାଟଲା ପାମୁ)
  • ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷା - કાળોતરો (କାଲୋତାରୋ)
  • ରାଜସ୍ଥାନୀ ଭାଷା - ପିୱାନୋ
  • ମରାଠୀ ଭାଷା - मण्यार (ମଣ୍ୟାର), କଣଦର'
  • ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା - କଲେଁତ, ଚିତି ଓ ଚିଟି
  • ମାଲାୟାଲମ୍ ଭାଷା - വെള്ളിക്കെട്ടൻ (ୱେଲିକେଟ୍ଟନ), എട്ടടിവീരൻ (ଏଟ୍ଟାଟି ୱୀରନ୍, ଟ୍ରାଭାଂକୋର୍ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅହିରାଜକୁ ମଧ୍ୟ ଏହି ନାମରେ ଡକାଯାଏ), ശംഖുവരയൻ (ଶମଖୁ ୱରାୟନ୍)
  • ସିଂହଳୀ ଭାଷା –තෙල් කරවලා (ତେଲ୍ କରୱଲା)
  • ତୁଳୁ ଭାଷା – କଟ୍ଟା କଦମ୍ବଲେ
  • ଉର୍ଦ୍ଦୁ ଭାଷା - سنگ چور (ସଂଗ୍ ଚୁର୍)
  • ବ୍ରହ୍ମଦେଶୀୟ ଭାଷା - ဂျက်မြွေ (ଗ୍ୟେଟମ୍ବେ)
  • କୋଙ୍କଣୀ ଭାଷା- କାଲୋ ଆଗ୍ୟୋଭ୍
  • ଉତ୍ତର ଭାରତ – ସଖରା, କରୈତ, ଘୋର କରୈତ

ଭୌଗୋଳିକ ବିତରଣ ଓ ପରିବାସ

[ସମ୍ପାଦନା]

ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦ୍ୱୀପରେ ପାକିସ୍ତାନର ସିନ୍ଧ ଅଞ୍ଚଳରୁ ନେଇ ପଶ୍ଚିମ ବଙ୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପ୍ରଜାତିର ସାପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି । ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତ ଓ ଶ୍ରୀଲଙ୍କାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ସାପ ସମୁଦ୍ରପତନରୁ ୧୬୦୦ ମିଟର ଉଚ୍ଚତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାସ କରିବା ଦେଖାଯାଏ ।[] ଆଫଗାନିସ୍ତାନ, ବଙ୍ଗଳାଦେଶନେପାଳରେ ମଧ୍ୟ ଚିତି ସାପ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ।[]

ବିବିଧ ପ୍ରକାରର ପରିବାସରେ ଚିତି ସାପ ରହିପାରେ । ପଡ଼ିଆ, ବୁଦାଳିଆ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ଜନ ବସତି ନିକଟରେ ଚିତି ସାପଙ୍କୁ ଦେଖି ହେବ । ଊଈ ହୁଙ୍କା, ଇଟା ଗଦା, ମୂଷା ଗାତ ଓ ଏପରିକି ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ ଘର ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ଚିତି ସାପ ଲୁଚି ରହିପାରେ ।[] ଅଧିକାଂଶରେ କୌଣସି ଜଳାଶୟ ବା ଜଳ ସ୍ରୋତ ନିକଟରେ ଚିତି ସାପଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୋଶ ଅନୁସାରେ, ଏମାନେ ଘରର ଚାଳରେ ଓ କାନ୍ଥ ଉପରେ ରହିପାରନ୍ତି ।[]

ଚିତି ସାପ ଅନ୍ୟ ଛୋଟ ସାପ ପ୍ରଜାତିମାନଙ୍କୁ ଖାଇଥାଏ । ଏମାନେ ଟାଇଫୋଲ୍‍ପ୍ସ ପ୍ରଜାତିର ଚକ୍ଷୁହୀନ ସାପଙ୍କୁ ଏପରିକି ନିଜ ପ୍ରଜାତିର ଛୋଟ ଚିତି ସାପଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଖାଆନ୍ତି । ଏଣ୍ଡୁଅ, ଝିଟିପିଟି, ବେଙ୍ଗ, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କ୍ଷୁଦ୍ର ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ପ୍ରାଣୀ (ଯଥା – ମୂଷା) ମଧ୍ୟ ଚିତି ସାପର ଆହାର । ଅଳ୍ପ ବୟସ୍କ ଚିତି ସାପ ଅଷ୍ଟପଦୀ ପରି କୀଟପତଙ୍ଗ ଖାଇବା ଦେଖାଯାଏ ।

ୱୁଲ୍ଫ ସ୍ନେକ୍‍କୁ ଭକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ଚିତି ସାପ

ବ୍ୟବହାର

[ସମ୍ପାଦନା]

ଦିନ ବା ରାତି ଅନୁସାରେ ଚିତି ସାପର ବ୍ୟବହାରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ । ଦିନ ବେଳେ ଚିତି ସାପ ଅଳସୁଆ ଓ ନିରୀହ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଏ । ଏହା ମୂଷା ଗାତ, ମାଟି ଗଦା ବା କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ତଳେ ଲୁଚି ରହିଥିବାରୁ ପ୍ରାୟ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଦେହର କୁଣ୍ଡଳୀରେ ମୁଣ୍ଡକୁ ଲୁଚାଇ ଶୋଇ ରହିଥାଏ । କୁଣ୍ଡଳୀ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା ବେଳେ ଏହାକୁ ଛୁଇଁଲେ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଚିତି ସାପ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦେଖାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଅଧିକ ଛୁଆଁ ଛୁଇଁ କଲେ ସାପ ଉତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ କାମୁଡ଼ି ପାରେ ।

ରାତ୍ରି ସମୟରେ ଚିତି ସାପ ଖୁବ୍ ସକ୍ରିୟ ଥାଏ, ହିସ୍-ହିସ୍ ଶବ୍ଦ କରୁଥାଏ ଓ ଯେକୌଣସି କାରଣରୁ ବିରକ୍ତ ବା ଉତ୍ୟକ୍ତ ହେଲେ କାମୁଡ଼ିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ ।

ଉତ୍ୟକ୍ତ ହେଲେ ଚିତି ସାପ କୁଣ୍ଡଳୀରେ ମୁଣ୍ଡ ଲୁଚାଇ ରଖେ, ଶରୀର ଚେପଟା ରଖେ ଓ ଶରୀରକୁ ହଲାଏ । ବେଳେବେଳେ ନିଜ ଲାଞ୍ଜ ମଧ୍ୟ ଉଠାଇ ରଖେ । ପ୍ରାୟତଃ କାମୁଡ଼ିବାକୁ କୁଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କରେ । କିନ୍ତୁ ଅତି ଉତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ କାମୁଡ଼ିଲେ ସାପ ବହୁତ ସମୟ ଧରି ତା’ର ଶିକାରକୁ ଧରି ରଖେ । ଏହା ଫଳରେ ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ବିଷ ସଞ୍ଚରଣ ହେବାରେ ସମୟ ମିଳିଥାଏ । ରାତିରେ ସାମାନ୍ୟ ବିପଦ ଆଶଙ୍କା ହେଲେ ସାପ ଆକ୍ରମଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ । ଭାରତରେ ସର୍ବମୋଟ ସାପ କାମୁଡ଼ା ଘଟଣା ମଧ୍ୟରୁ ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ା ଦ୍ୱିତୀୟ ସର୍ବାଧିକ । ବଙ୍ଗଳାଦେଶରେ ସବୁ ସାପ କାମୁଡ଼ାରୁ ୨୮% ଚିତି ସାପ ଯୋଗୁଁ ଘଟିଥାଏ ।

ଚିତି ସାପର ବିଷ

[ସମ୍ପାଦନା]

ଚିତି ସାପର ବିଷ ସ୍ନାୟୁ ତନ୍ତ୍ରିକା କ୍ଷୟକାରୀ ଓ ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ମାଂସପେଶୀ ମଧ୍ୟ ଅଚଳ ହୋଇପାରେ । ଏହାର ବିଷରେ ପ୍ରିସିନାପ୍ଟିକ୍ ଓ ପୋଷ୍ଟ-ସିନାପ୍ଟିକ୍ ନ୍ୟୁରୋଟକ୍ସିନ୍ ରହିଥାଏ ।[]

ଚିତି କାମୁଡ଼ିଥିବା ମୂଷାମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ ବିଷର LD୫୦ର ମାନ ୦.୩୨୫ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. SC, ୦.୧୬୯ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. IV ଓ ୦.୦୮୯ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. IP ହୋଇଥାଏ ।[][] ଚିତି ସାପର ହାରାହାରି ୧୦ ମିଲିଗ୍ରାମ୍ ବିଷ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ ।[]

ଚିତି ସାପ ରାତ୍ରିଚର ଏବଂ ଦିନ ବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ସହିତ କମ୍ ସମୟରେ ମୁହାଁ ମୁହିଁ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ା ଘଟଣା ସବୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ରାତିରେ ହୋଇଥାଏ । ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ିଲେ ବେଶୀ ଦଂଶନ ପୀଡ଼ା ହୁଏନାହିଁ ଯାହା ଫଳରେ ମନୁଷ୍ୟ କିଛି କ୍ଷତି ନହୋଇଥିବା ଭାବେ । କିନ୍ତୁ କିଛି ସମୟ ପରେ ଭୀଷଣ ପେଟ ବ୍ୟଥା ଓ ଶରୀର ଅଚଳ ହେବା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ାର ୪-୮ ଘଣ୍ଟାରେ ଶ୍ୱାସରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିପାରେ ।[]

ବର୍ଷା ଦିନେ ଚିତି ସାପ ନିଜ ଲୁଚିଥିବା ସ୍ଥାନରୁ ବାହାରି କୌଣସି ଶୁଷ୍କ ସ୍ଥାନ ବା ଘରେ ପଶିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତି । ଶୋଇଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ମଣିଷକୁ ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ିଲେ ମଶା ବା ପିମ୍ପୁଡ଼ି କାମୁଡ଼ିବା ପରି ଅନୁଭୂତ ହେଉଥିବାରୁ ଲୋକକୁ ଜଣା ମଧ୍ୟ ପଡ଼ିବ ନାହିଁ ଯେ ସାପ କାମୁଡ଼ିଛି । ଶୋଇଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ୟ ଲୋକର ମୃତ୍ୟୁ ହେବା ସମ୍ଭବପର ।

ଚିତି କାମୁଡ଼ିଲେ ୧-୨ ଘଣ୍ଟା ପରେ ମାଂସପେଶୀ ଭିଡ଼ିହେବା, ଦୃଷ୍ଟି ଓ ବାକ୍ ଶକ୍ତି କ୍ଷୀଣ ହେବା ପରି ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଏ । ସର୍ପ ଦଂଶ ରୋଗୀକୁ ସେପରି ଅବସ୍ଥାରେ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ ଶ୍ୱାସ ଅବରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ୪-୫ ଘଣ୍ଟା ମଧ୍ୟରେ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିବା ସମ୍ଭବପର । ସର୍ବେକ୍ଷଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ବିନା ଆଶୁ ଚିକିତ୍ସାରେ ଚିତି ସାପ କାମୁଡ଼ାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହାର ପ୍ରାୟ ୭୦-୮୦% । ବଙ୍ଗଳାଦେଶରେ ସାପ କାମୁଡ଼ାଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ସଂଖ୍ୟାର ୫୦%ରୁ ଅଧିକ ମୃତ୍ୟୁ ଚିତି ସାପ ଯୋଗୁଁ ହେଉଥିବା ଜଣାଯାଏ ।[]

ସାହିତ୍ୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ

[ସମ୍ପାଦନା]

ଇଂରାଜୀରେ ଲିଖିତ ଦ ଜଙ୍ଗଲ ବୁକ୍ ଗଳ୍ପରେ “ରିକି ଟିକି ଟେଭି” ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଏକ ଚିତି ସାପ କରୈଟ୍‍ର ଧମକ ଓ ଯୁବା ନେଉଳ ରିକିର ତା’ ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଚିତି ସାପଟି ନାଗଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଭୟଙ୍କର ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦୀ ହୋଇଥିବା ଏବଂ ଯୁବା ନେଉଳ ରିକି ତାହାକୁ ପରାସ୍ତ କରିଥିବା ଏହି କାହାଣୀରେ କୁହାଯାଇଛି ।

ଜେମ୍‍ସ୍ ପ୍ୟାଟର୍ସନ୍‍ଙ୍କ ଲିଖିତ ୱିମେନ୍ସ ମର୍ଡରର୍ କ୍ଲବ୍ ଉପନ୍ୟାସର ୮ମ ସଂଖ୍ୟା “ଏଇଟ୍‍ଥ୍ କନଫେସନ୍”ରେ ହତ୍ୟାକାରିଣୀ ଚିତି ବିଷର ବ୍ୟବହାର କରି ହତ୍ୟା କରୁଥିବା ବିଷୟ ଲିଖିତ ।

ରୋଆଲ୍‍ଡ୍ ଡାଲ୍‍ଙ୍କ ସମ୍‍ୱନ୍ ଲାଇକ୍ ୟୁ (ଗଳ୍ପ ସଂକଳନ)ରେ “ପୋଇଜନ୍” ନାମକ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଗଳ୍ପ ରହିଛି ଯେଉଁଥିରେ ଖଟରେ ଶୋଇ ବହି ପଢ଼ୁଥିବା ଲୋକର ପେଟ ଉପରକୁ ଏକ ଚିତି ସାପ ଚଢ଼ିବା ବର୍ଣ୍ଣିତ ।

  1. ୧.୦ ୧.୧ ୧.୨ ୧.୩ ୧.୪ ୧.୫ "Clinical Toxinology-Bungarus caeruleus". Archived from the original on 2016-10-16. Retrieved 2011-11-10.
  2. ୨.୦ ୨.୧ ୨.୨ ୨.୩ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୋଷ.
  3. ୩.୦ ୩.୧ Gopalakrishnakone, Chou, P, LM (1990). Snakes of Medical Importance (Asia-Pacific Region). Singapore: Venom and Toxin Research Group National University of Singapore and International Society on Toxinology (Asia-Pacific section). pp. 284–285. ISBN 9971-62-217-3.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  4. Bungarus caeruleus at the Reptarium.cz Reptile Database. Accessed 18 November 2013.
  5. "LD50". Archived from the original on 2012-02-01.
  6. "LD50 menu". Archived from the original on 2012-04-13.
  7. Engelmann, Wolf-Eberhard (1981). Snakes: Biology, Behavior, and Relationship to Man. Leipzig; English version NY, USA: Leipzig Publishing; English version published by Exeter Books (1982). pp. 51. ISBN 0-89673-110-3.
  8. "Medical Management for bites by Kraits (Bungarus species)". Archived from the original on 2012-04-02.

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆଧାର

[ସମ୍ପାଦନା]

Romulus Whitaker (1978). COMMON INDIAN SNAKES: A Field Guide. Macmillan India Limited.