August Zaleski

polski polityk i dyplomata, prezydent RP na uchodźstwie

August Zaleski (ur. 13 września 1883 w Warszawie, zm. 7 kwietnia 1972 w Londynie) – polski polityk i dyplomata, dwukrotny minister spraw zagranicznych (1926–1932 i 1939–1941), w latach 1947–1972 drugi prezydent RP na uchodźstwie (następca Władysława Raczkiewicza). W 1954 r. bez podstaw prawnych[3] przedłużył formalnie zakończoną wówczas kadencję prezydencką na czas nieokreślony i sprawował urząd prezydenta do śmierci w 1972 r., co doprowadziło do rozłamu politycznego na uchodźstwie i utworzenia Rady Trzech – opozycyjnego ośrodka przypisującego sobie uprawnienia głowy państwa.

August Zaleski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

13 września 1883
Warszawa, Królestwo Polskie, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

7 kwietnia 1972
Londyn, Wielka Brytania

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie
Okres

od 9 czerwca 1947
do 7 kwietnia 1972[1]
(od 1954 równolegle z Radą Trzech)

Pierwsza dama

Ewelina Zaleska

Poprzednik

Władysław Raczkiewicz

Następca

Stanisław Ostrowski

Szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP
Okres

od 23 sierpnia 1941
do 1945

Poprzednik

Władysław Neuman

Minister spraw zagranicznych RP
Okres

od 30 września 1939
do 25 lipca 1941

Poprzednik

Józef Beck

Następca

Edward Raczyński

Minister spraw zagranicznych RP
Okres

od 15 maja 1926
do 2 listopada 1932

Poprzednik

Kajetan Dzierżykraj-Morawski

Następca

Józef Beck

Poseł RP we Włoszech
Okres

od 5 kwietnia 1922
do 3 lutego 1926

Poprzednik

Maciej Loret (chargé d’affaires ad interim)[2]

Następca

Stanisław Kozicki

Faksymile
Odznaczenia
Order Orła Białego (1921–1990) Wstęga Wielka Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi (II RP) Krzyż Wielki Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Krzyż Wielki Orderu Korony Dębowej (Luksemburg) Łańcuch Orderu Zasługi (Chile) Order Krzyża Orła I Klasy (Estonia) Krzyż Wielki Orderu Chrystusa Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Komandor Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Świętych Maurycego i Łazarza (Królestwo Włoch) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Korony Włoch Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa) Komandor Krzyża Wielkiego Orderu Gwiazdy Polarnej (Szwecja) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Krzyż Wielki Orderu Karola III (Hiszpania) Order Lwa Białego I klasy (Czechosłowacja) Krzyż Wielki Królewskiego Norweskiego Orderu Świętego Olafa Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii Kawaler Wielkiego Krzyża Orderu Grobu Świętego Krzyż Wielki Orderu Korony Jugosłowiańskiej Krzyż Wielki Orderu Orła Białego (Serbia) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii Wielki Oficer Orderu Gwiazdy Rumunii Kawaler/Dama Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji – Zakon Maltański (SMOM) Kawaler/Dama Honoru i Dewocji – Zakon Maltański (SMOM)
Od lewej: August Zaleski, Alfred Chłapowski
Izba Pamięci poświęcona Prezydentom RP na uchodźstwie przy Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie
Nazwisko Augusta Zaleskiego na stronie 231 niemieckiej listy Polaków przeznaczonych do eksterminacji o nazwie Sonderfahndungsbuch Polen
Cmentarz w Newark, na pierwszym planie nagrobek Stanisława Ostrowskiego, następny Augusta Zaleskiego, a za nim Władysława Raczkiewicza
Sarkofag Zaleskiego w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie

Życiorys

edytuj

Urodził się 13 września 1883 w Warszawie, w rodzinie Szczęsnego i Anny z Szydłowskich[4]. Absolwent Gimnazjum Praskiego w Warszawie (obecnie liceum Władysława IV) z 1901. Następnie wyjechał do Anglii i w 1911 ukończył studia na wydziale ekonomii Uniwersytetu Londyńskiego (London School of Economics), uzyskując tytuł B. Sc. (Econ.)[4]. Pracował przez pewien czas jako bibliotekarz w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie, przygotowując się do podjęcia kariery naukowej[4]. W 1913 została wydana jego praca pt. Konfraternia Kupiecka Miasta Starej Warszawy[4].

I wojna światowa

edytuj

Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w sprawy polityczne[4]. W 1915 został skierowany do Londynu jako delegat Bloku Stronnictw Niepodległościowych celem propagowania suwerenności Polski[4] (jego misją było przekonanie Brytyjczyków, że akcja Piłsudskiego nie jest wymierzona w zachodnie mocarstwa Ententy, tylko w Rosję). W Londynie został kierownikiem Polskiego Komitetu Informacyjnego[4]. W 1917 podjął stałe wykłady z literatury i języka polskiego, zostając lektorem w King’s College na Uniwersytecie Londyńskim[4]. Związał się z ruchem wolnomularskim[5][6].

Okres międzywojenny

edytuj

Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 został kierownikiem misji polskiej w Szwajcarii, a następnie do kwietnia był chargé d’affaires w Bernie[4]. W tym okresie w dniu 1 grudnia 1918 otrzymał zawiadomienie od rządu Wielkiej Brytanii o uznaniu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej i osoby Marszałka Józefa Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa[4]. Od kwietnia 1919 uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu będąc członkiem polskiej delegacji[4]. Po zawarciu pokoju został szefem Wydziału Wielkich Mocarstw w Ministerstwie Spraw Zagranicznych[4]. W 1921 został mianowany posłem RP w Atenach w Grecji[4]. W 1921 skierowany na stanowisko dyrektora Departamentu Politycznego w MSZ[4]. W 1922 mianowany posłem RP w Rzymie we Włoszech[4]. Po przewrocie majowym 1926 był we wszystkich rządach RP do 1932 ministrem spraw zagranicznych[4]. Na tym stanowisku podpisał m.in. konwencję w sprawie niewolnictwa, Pakt Brianda-Kellogga (których Polska była jednym z państw założycielskich), traktat handlowy z Niemcami, pierwszy pakt o nieagresji z ZSRR[4]. Brał udział w pracach Ligi Narodów, zawarł porozumienie gwarantujące Polsce miejsce w jej Radzie oraz został prezesem tejże[4]. W latach 1928–1935 zasiadał w Senacie kadencji II (1928–1930) i III (1930–1935).

Po odejściu z MSZ od listopada 1932 pracował na stanowisku prezesa (szefa Rady Nadzorczej) Banku Handlowego w Warszawie do 1939[4]. Pełnił także funkcje prezesa Polsko-Amerykańskiej Izby Handlowej i prezesa Polsko-Francuskiego Towarzystwa[4].

II wojna światowa

edytuj

Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939, po okupacji terytorium Polski przez Wehrmacht i Armię Czerwoną (w konsekwencji ataku III Rzeszy i agresji ZSRR) przekroczył granicę polsko-rumuńską. Dotarł do Francji, gdzie został ministrem spraw zagranicznych w powołanym 30 września 1939 rządzie gen. Władysława Sikorskiego[4]. Od 18 do 20 lipca 1940 desygnowany był na stanowisko premiera, po zdymisjonowaniu Sikorskiego. Ostatecznie rządu nie sformował, nie został też zaprzysiężony przez prezydenta, a misję stworzenia nowego gabinetu skutecznie wypełnił dotychczasowy premier. Po podaniu się do dymisji w lipcu 1941 w proteście przeciw układowi Sikorski-Majski, sposobowi jego negocjacji i pominięciu ministra spraw zagranicznych przy formułowaniu i zawarciu układu, został szefem Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza.

Okres powojenny

edytuj

W czerwcu 1947, po śmierci Raczkiewicza, objął urząd prezydenta RP na uchodźstwie[4]. Ponieważ uprzednio wyznaczonym następcą prezydenta RP był Tomasz Arciszewski, zmiana ta wywołała spory w środowisku polskiej emigracji politycznej. PPS przeciwstawiła się objęciu urzędu przez Augusta Zaleskiego, co pociągnęło za sobą dymisję rządu Arciszewskiego. W 1954, po zakończeniu siedmioletniej kadencji, prezydent Zaleski zdecydował pozostać na swoim urzędzie. Nie miało to jednak żadnego umocowania prawnego w przepisach konstytucji kwietniowej z 1935[3] (uznawanej przez rząd londyński za jedyną legalną i nadal obowiązującą). Swoją decyzję uzasadniał stanem wyższej konieczności wywołanym przez tzw. aferę Bergu – międzynarodową aferę szpiegowską, w którą zamieszane były m.in. ugrupowania opozycyjne wobec Zaleskiego[7]. Wydarzenie to przyczyniło się do trwającego przez niemal dwie dekady konfliktu w polskich władzach na uchodźstwie. Większość polityków emigracyjnych (w tym generałowie Władysław Anders i Tadeusz Bór-Komorowski) wypowiedziała posłuszeństwo Zaleskiemu. Uznając, że przedłużając pozakonstytucyjnie swoją kadencję złamał akt zjednoczenia narodowego, utworzyła w 1954, z poparciem emigracyjnej Rady Jedności Narodowej, Radę Trzechsubstytucyjną kolegialną głowę państwa, urzędującą aż do śmierci Augusta Zaleskiego w 1972. W skład Rady Trzech wchodzili początkowo: Władysław Anders, Tomasz Arciszewski i hr. Edward Raczyński. Po śmierci Tomasza Arciszewskiego jego miejsce w Radzie Trzech zajął Tadeusz Bór-Komorowski. Zwolennikiem Zaleskiego pozostał (do swego powrotu do kraju w 1956) Stanisław Cat-Mackiewicz. 24 lutego 1971 Zaleski wyznaczył swym następcą Stanisława Ostrowskiego[8].

Zmarł 7 kwietnia 1972 w wieku 89 lat w Szpitalu Maltańskim w Londynie[4][9]. Został pochowany na Cmentarzu Lotników i Spadochroniarzy Polskich w Newark po mszy św. odprawionej przez bp. Szczepana Wesołego[4]. Po śmierci Zaleskiego w 1972 Rada Trzech rozwiązała się, uznając legalność nominacji Ostrowskiego.

Upamiętnienie

edytuj

IV Rada Rzeczypospolitej Polskiej na swoim pierwszym posiedzeniu 9 listopada 1968 jednomyślnie uchwaliła, że prezydent August Zaleski swą przeszło 50-letnią służbą dla Polski dobrze zasłużył się Ojczyźnie[10].

W 2008 r. Poczta Polska wyemitowała w nakładzie 600 tys. sztuk należący do serii „Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie” znaczek pocztowy o nominale 1,45 zł upamiętniający Augusta Zaleskiego[11].

Od grudnia 2015 roku portret Augusta Zaleskiego wraz z portretami pozostałych prezydentów RP na uchodźstwie wisi na honorowym miejscu w holu ambasady RP w Londynie[12].

12 listopada 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego do Polski zostały sprowadzone szczątki Augusta Zaleskiego oraz dwóch innych prezydentów RP na uchodźstwie: Władysława Raczkiewicza i Stanisława Ostrowskiego. Tego samego dnia w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie odbyły się uroczystości pogrzebowe m.in. z udziałem prezydenta Andrzeja Dudy i premiera Morawieckiego oraz pochówek w nowo powstałym Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie[13][14]. Wraz z Mauzoleum, w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie została również otwarta Izba Pamięci, poświęcona Prezydentom RP na Uchodźstwie i ich działalności[15][16].

Ordery i odznaczenia

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Sprawował swój urząd, nie licząc się z upływem kadencji, której koniec, zgodnie z art. 20 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 1 Konstytucji kwietniowej, przypadał na dzień 9 czerwca 1954 roku.
  2. Po zakończeniu 11 czerwca 1921 misji Konstantego Skirmunta w związku z objęciem stanowiska ministra spraw zagranicznych.
  3. a b Jacek Majchrowski: Rząd polski na wychodźstwie. Uniwersytet Jagielloński, s. 518–522.
  4. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Zgon prezydenta Augusta Zaleskiego. „Biuletyn”. Nr 22, s. 3–4, czerwiec 1972. Koło Lwowian w Londynie. 
  5. Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 340. ISBN 83-07-00069-6.
  6. Przemysław Waingertner: Mason ofiarny. [dostęp 2008-05-24]. (pol.).
  7. Rafał Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2000, s. 93.
  8. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 2 z 25 lutego 1971 r.. [dostęp 2017-04-23].
  9. Wielka Encyklopedia PWN. Tom 30. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 215. ISBN 83-01-14365-7.
  10. Uchwała Rady Rzeczypospolitej Polskiej z 7 grudnia 1968 r. o stwierdzeniu, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej August Zaleski zasłużył się dobrze Ojczyźnie. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 46, nr 7 z 31 grudnia 1968. 
  11. 2008.09.24. Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. kzp.pl. [dostęp 2024-05-23]. (pol.).
  12. Uczciliśmy pamięć Prezydentów RP na Uchodźstwie [online], msz.gov.pl [dostęp 2016-10-04] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-05].
  13. Szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie sprowadzone do Polski. pap.pl, 2022-11-12. [dostęp 2022-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-12)].
  14. Szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie zostaną sprowadzone z Anglii do Polski. histmag.org, 2022-09-27. [dostęp 2022-09-29].
  15. Mauzoleum Prezydentów RP na uchodźstwie [online], Fundacja "Pomoc Polakom na Wschodzie" im. Jana Olszewskiego [dostęp 2023-04-06] (pol.).
  16. Instytut Pamięci Narodowej, Izba Pamięci Prezydentów RP na Uchodźstwie przy Mauzoleum w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie [online], Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2023-04-06] (pol.).
  17. Krzysztof Filipow: Order Orła Białego. Wyd. Białystok 1995. s. 55.
  18. Z tytułu objęcia urzędu Prezydenta RP August Zaleski z dniem 9 czerwca 1947 został kawalerem Orderu Orła Białego.
  19. M.P. z 1935 r. nr 258, poz. 308 „za wybitne zasługi dla Państwa”.
  20. a b c d e f g h i j k l m n o p q r Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 831.
  21. Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 16.
  22. M.P. z 1937 r. nr 260, poz. 411 „za zasługi w zakresie pomocy i opieki nad bezrobotnymi”.
  23. Podpisanie traktatu polsko-węgierskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 278 z 2 grudnia 1928. 
  24. Odznaczenia. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 7, s. 90, 1931. 
  25. Odznaczenia. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 12, s. 201, 1931. 
  26. Eesti Vabariigi teenetemärgid. president.ee. [dostęp 2014-10-23]. (est.).
  27. Cidadãos estrangeiros agraciados com ordens portuguesas. presidencia.pt. [dostęp 2011-05-02]. (port.).
  28. Z pobytu ministra Marinkovića w Polsce. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 281 z 4 grudnia 1931. 
  29. Paweł Czerwiński, Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, s. 175.

Bibliografia

edytuj