August Zaleski
August Zaleski (ur. 13 września 1883 w Warszawie, zm. 7 kwietnia 1972 w Londynie) – polski polityk i dyplomata, dwukrotny minister spraw zagranicznych (1926–1932 i 1939–1941), w latach 1947–1972 drugi prezydent RP na uchodźstwie (następca Władysława Raczkiewicza). W 1954 r. bez podstaw prawnych[3] przedłużył formalnie zakończoną wówczas kadencję prezydencką na czas nieokreślony i sprawował urząd prezydenta do śmierci w 1972 r., co doprowadziło do rozłamu politycznego na uchodźstwie i utworzenia Rady Trzech – opozycyjnego ośrodka przypisującego sobie uprawnienia głowy państwa.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
13 września 1883 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
7 kwietnia 1972 |
| Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie | |
| Okres |
od 9 czerwca 1947 |
| Pierwsza dama |
Ewelina Zaleska |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP | |
| Okres |
od 23 sierpnia 1941 |
| Poprzednik | |
| Minister spraw zagranicznych RP | |
| Okres |
od 30 września 1939 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister spraw zagranicznych RP | |
| Okres |
od 15 maja 1926 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Poseł RP we Włoszech | |
| Okres |
od 5 kwietnia 1922 |
| Poprzednik |
Maciej Loret (chargé d’affaires ad interim)[2] |
| Następca | |
.jpg){kind=small}
| |
| Odznaczenia | |
                          
| |
Życiorys
edytujUrodził się 13 września 1883 w Warszawie, w rodzinie Szczęsnego i Anny z Szydłowskich[4]. Absolwent Gimnazjum Praskiego w Warszawie (obecnie liceum Władysława IV) z 1901. Następnie wyjechał do Anglii i w 1911 ukończył studia na wydziale ekonomii Uniwersytetu Londyńskiego (London School of Economics), uzyskując tytuł B. Sc. (Econ.)[4]. Pracował przez pewien czas jako bibliotekarz w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie, przygotowując się do podjęcia kariery naukowej[4]. W 1913 została wydana jego praca pt. Konfraternia Kupiecka Miasta Starej Warszawy[4].
I wojna światowa
edytujPo wybuchu I wojny światowej zaangażował się w sprawy polityczne[4]. W 1915 został skierowany do Londynu jako delegat Bloku Stronnictw Niepodległościowych celem propagowania suwerenności Polski[4] (jego misją było przekonanie Brytyjczyków, że akcja Piłsudskiego nie jest wymierzona w zachodnie mocarstwa Ententy, tylko w Rosję). W Londynie został kierownikiem Polskiego Komitetu Informacyjnego[4]. W 1917 podjął stałe wykłady z literatury i języka polskiego, zostając lektorem w King’s College na Uniwersytecie Londyńskim[4]. Związał się z ruchem wolnomularskim[5][6].
Okres międzywojenny
edytujPo odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 został kierownikiem misji polskiej w Szwajcarii, a następnie do kwietnia był chargé d’affaires w Bernie[4]. W tym okresie w dniu 1 grudnia 1918 otrzymał zawiadomienie od rządu Wielkiej Brytanii o uznaniu niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej i osoby Marszałka Józefa Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa[4]. Od kwietnia 1919 uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu będąc członkiem polskiej delegacji[4]. Po zawarciu pokoju został szefem Wydziału Wielkich Mocarstw w Ministerstwie Spraw Zagranicznych[4]. W 1921 został mianowany posłem RP w Atenach w Grecji[4]. W 1921 skierowany na stanowisko dyrektora Departamentu Politycznego w MSZ[4]. W 1922 mianowany posłem RP w Rzymie we Włoszech[4]. Po przewrocie majowym 1926 był we wszystkich rządach RP do 1932 ministrem spraw zagranicznych[4]. Na tym stanowisku podpisał m.in. konwencję w sprawie niewolnictwa, Pakt Brianda-Kellogga (których Polska była jednym z państw założycielskich), traktat handlowy z Niemcami, pierwszy pakt o nieagresji z ZSRR[4]. Brał udział w pracach Ligi Narodów, zawarł porozumienie gwarantujące Polsce miejsce w jej Radzie oraz został prezesem tejże[4]. W latach 1928–1935 zasiadał w Senacie kadencji II (1928–1930) i III (1930–1935).
Po odejściu z MSZ od listopada 1932 pracował na stanowisku prezesa (szefa Rady Nadzorczej) Banku Handlowego w Warszawie do 1939[4]. Pełnił także funkcje prezesa Polsko-Amerykańskiej Izby Handlowej i prezesa Polsko-Francuskiego Towarzystwa[4].
II wojna światowa
edytujPo wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939, po okupacji terytorium Polski przez Wehrmacht i Armię Czerwoną (w konsekwencji ataku III Rzeszy i agresji ZSRR) przekroczył granicę polsko-rumuńską. Dotarł do Francji, gdzie został ministrem spraw zagranicznych w powołanym 30 września 1939 rządzie gen. Władysława Sikorskiego[4]. Od 18 do 20 lipca 1940 desygnowany był na stanowisko premiera, po zdymisjonowaniu Sikorskiego. Ostatecznie rządu nie sformował, nie został też zaprzysiężony przez prezydenta, a misję stworzenia nowego gabinetu skutecznie wypełnił dotychczasowy premier. Po podaniu się do dymisji w lipcu 1941 w proteście przeciw układowi Sikorski-Majski, sposobowi jego negocjacji i pominięciu ministra spraw zagranicznych przy formułowaniu i zawarciu układu, został szefem Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza.
Okres powojenny
edytujW czerwcu 1947, po śmierci Raczkiewicza, objął urząd prezydenta RP na uchodźstwie[4]. Ponieważ uprzednio wyznaczonym następcą prezydenta RP był Tomasz Arciszewski, zmiana ta wywołała spory w środowisku polskiej emigracji politycznej. PPS przeciwstawiła się objęciu urzędu przez Augusta Zaleskiego, co pociągnęło za sobą dymisję rządu Arciszewskiego. W 1954, po zakończeniu siedmioletniej kadencji, prezydent Zaleski zdecydował pozostać na swoim urzędzie. Nie miało to jednak żadnego umocowania prawnego w przepisach konstytucji kwietniowej z 1935[3] (uznawanej przez rząd londyński za jedyną legalną i nadal obowiązującą). Swoją decyzję uzasadniał stanem wyższej konieczności wywołanym przez tzw. aferę Bergu – międzynarodową aferę szpiegowską, w którą zamieszane były m.in. ugrupowania opozycyjne wobec Zaleskiego[7]. Wydarzenie to przyczyniło się do trwającego przez niemal dwie dekady konfliktu w polskich władzach na uchodźstwie. Większość polityków emigracyjnych (w tym generałowie Władysław Anders i Tadeusz Bór-Komorowski) wypowiedziała posłuszeństwo Zaleskiemu. Uznając, że przedłużając pozakonstytucyjnie swoją kadencję złamał akt zjednoczenia narodowego, utworzyła w 1954, z poparciem emigracyjnej Rady Jedności Narodowej, Radę Trzech – substytucyjną kolegialną głowę państwa, urzędującą aż do śmierci Augusta Zaleskiego w 1972. W skład Rady Trzech wchodzili początkowo: Władysław Anders, Tomasz Arciszewski i hr. Edward Raczyński. Po śmierci Tomasza Arciszewskiego jego miejsce w Radzie Trzech zajął Tadeusz Bór-Komorowski. Zwolennikiem Zaleskiego pozostał (do swego powrotu do kraju w 1956) Stanisław Cat-Mackiewicz. 24 lutego 1971 Zaleski wyznaczył swym następcą Stanisława Ostrowskiego[8].
Zmarł 7 kwietnia 1972 w wieku 89 lat w Szpitalu Maltańskim w Londynie[4][9]. Został pochowany na Cmentarzu Lotników i Spadochroniarzy Polskich w Newark po mszy św. odprawionej przez bp. Szczepana Wesołego[4]. Po śmierci Zaleskiego w 1972 Rada Trzech rozwiązała się, uznając legalność nominacji Ostrowskiego.
Upamiętnienie
edytujIV Rada Rzeczypospolitej Polskiej na swoim pierwszym posiedzeniu 9 listopada 1968 jednomyślnie uchwaliła, że prezydent August Zaleski swą przeszło 50-letnią służbą dla Polski dobrze zasłużył się Ojczyźnie[10].
W 2008 r. Poczta Polska wyemitowała w nakładzie 600 tys. sztuk należący do serii „Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie” znaczek pocztowy o nominale 1,45 zł upamiętniający Augusta Zaleskiego[11].
Od grudnia 2015 roku portret Augusta Zaleskiego wraz z portretami pozostałych prezydentów RP na uchodźstwie wisi na honorowym miejscu w holu ambasady RP w Londynie[12].
12 listopada 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego do Polski zostały sprowadzone szczątki Augusta Zaleskiego oraz dwóch innych prezydentów RP na uchodźstwie: Władysława Raczkiewicza i Stanisława Ostrowskiego. Tego samego dnia w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie odbyły się uroczystości pogrzebowe m.in. z udziałem prezydenta Andrzeja Dudy i premiera Morawieckiego oraz pochówek w nowo powstałym Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie[13][14]. Wraz z Mauzoleum, w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie została również otwarta Izba Pamięci, poświęcona Prezydentom RP na Uchodźstwie i ich działalności[15][16].
Ordery i odznaczenia
edytuj- Order Orła Białego (1947)[17][18]
- Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1935)[19]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)[20][21]
- Złoty Krzyż Zasługi (11 listopada 1937)[22]
- Order Zasługi I klasy (Węgry, 1928)[20][23]
- Order Korony Dębowej I klasy (Luksemburg, 1931)[24]
- Order Zasługi I klasy (Chile, 1931)[20][25]
- Order Krzyża Orła I klasy (Estonia, 1931)[26]
- Order Chrystusa I klasy (Portugalia, 1931)[27]
- Order Legii Honorowej I i III klasy (Francja)[20]
- Order śś. Maurycego i Łazarza I klasy (Włochy)[20]
- Order Korony Włoch I klasy (Włochy)[20]
- Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa)[20]
- Order Gwiazdy Polarnej I klasy (Szwecja)[20]
- Order Leopolda I klasy (Belgia)[20]
- Order Karola III I klasy (Hiszpania)[20]
- Order Lwa Białego I klasy (Czechosłowacja)[20]
- Order Świętego Olafa I klasy (Norwegia)[20]
- Order Białej Róży Finlandii I klasy (Finlandia)[20]
- Order Grobu Świętego I klasy (Stolica Apostolska)[20]
- Order Korony Jugosłowiańskiej I klasy (Jugosławia, 1931)[20][28]
- Order Orła Białego I klasy (Jugosławia)[20]
- Order Gwiazdy Rumunii I i II klasy (Rumunia)[20]
- Wielki Krzyż Magistralny kawalerów maltańskich (1930)[29]
- Order Kłosa Złotego I klasy (Chiny)[20]
Przypisy
edytuj- ↑ Sprawował swój urząd, nie licząc się z upływem kadencji, której koniec, zgodnie z art. 20 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 1 Konstytucji kwietniowej, przypadał na dzień 9 czerwca 1954 roku.
- ↑ Po zakończeniu 11 czerwca 1921 misji Konstantego Skirmunta w związku z objęciem stanowiska ministra spraw zagranicznych.
- ↑ a b Jacek Majchrowski: Rząd polski na wychodźstwie. Uniwersytet Jagielloński, s. 518–522.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Zgon prezydenta Augusta Zaleskiego. „Biuletyn”. Nr 22, s. 3–4, czerwiec 1972. Koło Lwowian w Londynie.
- ↑ Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 340. ISBN 83-07-00069-6.
- ↑ Przemysław Waingertner: Mason ofiarny. [dostęp 2008-05-24]. (pol.).
- ↑ Rafał Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2000, s. 93.
- ↑ Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 2 z 25 lutego 1971 r.. [dostęp 2017-04-23].
- ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 30. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 215. ISBN 83-01-14365-7.
- ↑ Uchwała Rady Rzeczypospolitej Polskiej z 7 grudnia 1968 r. o stwierdzeniu, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej August Zaleski zasłużył się dobrze Ojczyźnie. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 46, nr 7 z 31 grudnia 1968.
- ↑ 2008.09.24. Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. kzp.pl. [dostęp 2024-05-23]. (pol.).
- ↑ Uczciliśmy pamięć Prezydentów RP na Uchodźstwie [online], msz.gov.pl [dostęp 2016-10-04] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-05].
- ↑ Szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie sprowadzone do Polski. pap.pl, 2022-11-12. [dostęp 2022-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-12)].
- ↑ Szczątki trzech prezydentów RP na uchodźstwie zostaną sprowadzone z Anglii do Polski. histmag.org, 2022-09-27. [dostęp 2022-09-29].
- ↑ Mauzoleum Prezydentów RP na uchodźstwie [online], Fundacja "Pomoc Polakom na Wschodzie" im. Jana Olszewskiego [dostęp 2023-04-06] (pol.).
- ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Izba Pamięci Prezydentów RP na Uchodźstwie przy Mauzoleum w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie [online], Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2023-04-06] (pol.).
- ↑ Krzysztof Filipow: Order Orła Białego. Wyd. Białystok 1995. s. 55.
- ↑ Z tytułu objęcia urzędu Prezydenta RP August Zaleski z dniem 9 czerwca 1947 został kawalerem Orderu Orła Białego.
- ↑ M.P. z 1935 r. nr 258, poz. 308 „za wybitne zasługi dla Państwa”.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 831.
- ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 16.
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 260, poz. 411 „za zasługi w zakresie pomocy i opieki nad bezrobotnymi”.
- ↑ Podpisanie traktatu polsko-węgierskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 278 z 2 grudnia 1928.
- ↑ Odznaczenia. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 7, s. 90, 1931.
- ↑ Odznaczenia. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 12, s. 201, 1931.
- ↑ Eesti Vabariigi teenetemärgid. president.ee. [dostęp 2014-10-23]. (est.).
- ↑ Cidadãos estrangeiros agraciados com ordens portuguesas. presidencia.pt. [dostęp 2011-05-02]. (port.).
- ↑ Z pobytu ministra Marinkovića w Polsce. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 281 z 4 grudnia 1931.
- ↑ Paweł Czerwiński, Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, s. 175.
Bibliografia
edytuj- Dariusz Matelski: Losy insygniów władzy Drugiej Rzeczypospolitej (11 grudnia 1922 – 22 grudnia 1990), [w:] Wojskowość – bezpieczeństwo wychowanie. Księga jubileuszowa profesora Lecha Wyszczelskiego w 70. rocznicę urodzin, t. II, Siedlce 2012, s. 59–78
- August Zaleski jako dyplomata. mazowsze.hist.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-01)].
- Dymisja ministra Augusta Zaleskiego w świetle raportów bułgarskiego MSZ