Wikipedia

Chryzelefantyna

Chryzelefantyna (gr. chryselephantinos, ze złota i kości słoniowej, od chrysós, złoto i elephás, słoń) – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały (np. kamienie szlachetne).

Nazwa

edytuj

Nazwa pochodzi greckiego χρυσελεφάντινος chryselephantinos (pol. „zrobiony ze złota i kości słoniowej”[1]) – zbitki wyrazowej powstałej z połączenia dwóch wyrazów: χρυσός chrysós, czyli złoto i ελεφάς elephás, czyli słoń[2]. Termin ten pojawił się dwukrotnie w znanej literaturze antycznej, w obydwu przypadkach w odniesieniu do posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza z Partenonu na ateńskim akropolu[3].

Technika

edytuj

Technika polegała na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych na podkładzie drewnianym[4]. Kością słoniową pokrywano twarz i inne odsłonięte części ciała, złotą blachą, często inkrustowaną kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi oraz pastą szklaną – szaty, włosy, akcesoria[4].

Historia

edytuj

Posągi ze złota i kości słoniowej powstawały w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i na Krecie[5].

Technika chryzelefantynowa stosowana była w Grecji od V do I w. p.n.e.[4] Używano jej przy posągach kultowych[4]. Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Wszystkie zostały zdewastowane wskutek grabieży dla ponownego wykorzystania bardzo cennych materiałów.

Za pierwszych artystów posługujących się tą techniką uchodzą Dipojnos i Skyllis[1]. Najwybitniejszym przedstawicielem chryzelefantyny był Fidiasz[6], którego chryzelefantynowy posąg Zeusa w Olimpii starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata[7].

Technikę tę stosowano również później (średniowiecze, nowożytność), ale ze względu na kosztowność, do małych rzeźb i dość rzadko.

Przykłady

edytuj

Posąg Zeusa w Olimpii

edytuj
 
Wyobrażenie posągu Zeusa w Olimpii, 1815
Osobny artykuł: Posąg Zeusa w Olimpii.

Posąg (ponad 13 m[8]) został wykonany przez Fidiasza dla świątyni Zeusa w Olimpii. Rzeźba nie doczekała się kopii[9]. Wygląd posągu znany jest z wielu opisów literackich, m.in. Strabona z I w. n.e., Kallimacha z Cyreny z III w. p.n.e. i Pauzaniasza, który odwiedził Olimpię ok. 160 roku n.e.[10]

Według opisu Pauzaniasza przedstawiał Zeusa o poważnym i dostojnym obliczu siedzącego na tronie[11]. Bóg miał na głowie wieniec z gałązek oliwnych, z lewego ramienia zwisał mu złoty płaszcz, w prawej dłoni trzymał statuę bogini Nike, a lewą rękę wspierał na wykładanym szlachetnymi kamieniami berle[11]. Na rzeźbionych oparciach i nogach tronu ukazano postaci bóstw i sceny bitewne[11]. Szatę i włosy Zeusa wykonano ze złota, obnażone części ciała z kości słoniowej, tron z drewna cedrowego wykładanego hebanem i szlachetnymi kamieniami[11]. Posąg stał w świątyni przez ok. 800 lat[12]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w roku 475[12].

Atena Partenos

edytuj
Posąg Ateny Partenos
 
Replika posągu Ateny Partenos w Nashville
 
Atena Warwakion, rzymska kopia posągu Ateny Partenos z III wieku n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Osobny artykuł: Atena Partenos.

Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos (pol. „Ateny Dziewicy”) wykonany został przez Fidiasza dla Partenonu na akropolu ateńskim[13]. Statua nie zachowała się do naszych czasów[13]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii[13]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.[13]

Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg[13]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (Zwycięstwo)[14]; w lewej miała włócznię[15]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż[15].

W 1990 roku replika posągu Ateny Partenos stanęła w replice Partenonu w Nashville w stanie Tennessee[16].

Posągi Apollo, Artemidy i Leto w Delfach

edytuj
Pozostałości posągów Apollina, Artemidy i Leto w Delfach
 
Pozostałości posągu Apollo
 
Pozostałości posągu Artemidy
 
Pozostałości posągu Leto

W Muzeum Archeologicznym w Delfach znajdują się pozostałości trzech posąg chryzelefantynowych z VI w. p.n.e. przedstawiających najprawdopodobniej boga Apollo, jego siostrę Artemidę i ich matkę Leto[17].

Apollo przedstawiony jest, siedząc na tronie[17]. Zachowane fragmenty głowy i prawej ręki wykonane są z kości słoniowej, włosy z pozłacanej blachy – dwa złote warkocze spływają na pierś boga[17]. W prawej ręce Apollo trzymał posrebrzaną miskę[17]. Szata boga wykonana była ze złotych dysków umocowanych na brązowych płytkach zdobionych rozetami[17]. Brzegi szaty zdobiły pasy ze złotej blachy dekorowanej rozetami z 8 przedstawieniami zwierząt na każdej blasze[17]. Spod szaty wystawały czubki stóp boga wykonane z kości słoniowej[17].

Z posągu Artemidy zachowały się pozostałości głowy z kości słoniowej ze złotym diademem i złotymi kolczykami, fragmenty ramienia i palców stopy z kości słoniowej[17]. Pozostałości posągu Leto to zniszczona głowa z kości słoniowej ze złotym diademem[17]. Z ozdób posągów zachowały się m.in. złote bransolety i złote naszyjniki z koralików w kształcie głowy lwa oraz fragmenty złotych szat[17].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Mała encyklopedia kultury antycznej 1990 ↓, s. 150.
  2. ↑ Lapatin 2001 ↓, s. 3–4.
  3. ↑ Lapatin 2001 ↓, s. 4.
  4. ↑ a b c d PWN ↓.
  5. ↑ Encyclopædia Britannica – Chryselephantine 2011 ↓.
  6. ↑ Woodford 2015 ↓, s. 28–29.
  7. ↑ Spivey 2013 ↓, s. 178.
  8. ↑ Price 2013 ↓, s. 63.
  9. ↑ Price 2013 ↓, s. 64.
  10. ↑ Price 2013 ↓, s. 65–66.
  11. ↑ a b c d Pauzaniasz ↓, V 11,2.
  12. ↑ a b Vickatou ↓.
  13. ↑ a b c d e Valavanis 2015 ↓, s. 60.
  14. ↑ Venieri 2012 ↓.
  15. ↑ a b Encyclopædia Britannica – Phidias 2018 ↓.
  16. ↑ Kreyling 1996 ↓, s. 124–129.
  17. ↑ a b c d e f g h i j Petsas 2019 ↓, s. 76–77.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chryzelefantyna&oldid=74668388”