Kamienica Pod Złotą Koroną we Wrocławiu
Kamienica Pod Złotą Koroną (niem. Haus zur Goldenen Krone) – kamienica na wrocławskim rynku, na jego wschodniej pierzei, na tzw. stronie Zielonej Trzciny lub Zielonej Rury (niem. Grüne-Rohr-Seite); była jedną z najwcześniejszych dzieł śląskiego renesansu.
 nr rej. A/2697/274 z 30 grudnia 1970[1]
| |
.JPG) Kamienica Pod Złotą Koroną (2016) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
Rynek 29 |
| Styl architektoniczny |
noerenesans |
| Architekt |
przebudowa 1528 – Vincenzio da Parmataro, budowa 1906 – Heinrich Joseph Kayser i Karl von Großheim, odbudowa 1960 – Zbigniew Politowski |
| Rozpoczęcie budowy |
XIV wiek, 1904 – Dom handlowy „Goldene Krone” |
| Ukończenie budowy |
XIV wiek, 1906 – Dom handlowy „Goldene Krone” |
| Ważniejsze przebudowy |
1521–1528, po 1557, ok. 1600 |
| Zniszczono |
1945 |
| Odbudowano |
1957–1960 |
| Kolejni właściciele |
Jan Thurzo, 1521 Johan von Holtz |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
Położenie na mapie Wrocławia  | |
 51°06′33,28″N 17°01′59,43″E/51,109244 17,033175
| |
Historia i architektura kamienicy
edytuj
Istnienie kamienicy udokumentowane jest od XV wieku; z 1471 zachowała się informacja o znajdującej się wówczas w kamienicy winiarni walońskiej[2] lub włoskiej[3], przy czym Mateusz Goliński identyfikuje winiarnię w przeciwległym narożniku Rynku, w kamienicy 27–28. Według historyka Normana Daviesa kamienica należała wówczas do biskupa wrocławskiego Jana Thurzo[4].
W 1521 kamienica została zakupiona przez kupca Johana von Holtza z Kolonii, który dwa lata później rozpoczął jej modernizację[5] trwającą do 1528[6]. Zmiany architektoniczne nosiły cechy architektury lombardzkiego quattrocenta, a jego autorem był prawdopodobnie włoski budowniczy Vincenzio da Parmataro, pierwszy budowniczy działający we Wrocławiu znany z nazwiska od 1518[7]. Nad jednym z okien południowej elewacji znajdowała się data „1521”[8]. W wyniku tych zmian powstał budynek dwuczłonowy na planie wydłużonego prostokąta z dziedzińcem wewnętrznym. Rynkowe skrzydło narożne miało cztery kondygnacje o dwóch traktach z sienią przelotową pośrodku oraz sześcioosiową fasadę od strony Rynku i trzyosiową fasadę od strony południowej[5], zakończoną śląsko-polskimi attykami o charakterystycznym dla nich wydłużeniu horyzontalnym[9], które w kolejnych latach stanowiły wzór dla innych tego typu budowli na Śląsku, m.in. attyki w belwederach zamków w Ząbkowicach Śląskich i Brzegu, w Czechach czy na Spiszu. Kamienica została pokryta dwoma dachami dwuspadowymi zastąpionymi w XVIII wieku dachem mansardowym. Wejście główne na osi fasady rynkowej zdobił bogato rzeźbiony, edikulowy portal kamienny z wyryta datą „1528”, autorstwa kamieniarzy Hansa Lindnera i Hansa Richtera[5][10] z warsztatu architekta Wendela Roskopfa[7] oraz anonimowego mistrza znanego z prac przy domu kapituły przy pl. Katedralnym 16 i ratuszu w Lwówku[11]. Portal zwieńczony był segmentowym naczółkiem i pilastrami dekorowanymi ornamentem kandelabrowym. Pod łukiem znajdowała się rzeźba korony, a na fryzie belkowania znajdował się napis „Das haus steht in Gottes Handt Tzur gulde Krone ist es gnat” (tł. wolne: Dom ten jest w rękach bożych i „pod złotą koroną” jest zwany)[7][12].
Kolejne modernizacje przeprowadzano po 1557, kiedy to budynek został rozbudowany i ok. 1600[7]. Na przełomie wieków XVI i XVII do kamienicy przyłączono trzy sąsiednie domy stojące przy ulicy Oławskiej[11]. Dla uzyskania spójności połączono je attyką, murowanymi galeriami na dziedzińcu oraz figuralną dekoracją elewacji, w późniejszym okresie zastąpioną boniowaniem[5]. Dołączone skrzydło miało trzytraktowy układ, z dziedzińcem znajdującym się w miejscu, gdzie pierwotnie znajdowały się środkowe trakty gotyckich budynków. Komunikację pomiędzy nowo dołączoną częścią a starą kamienicą zapewniały kamienne galerie znajdujące się na drugiej i trzeciej kondygnacji[13]. We wnętrzu kamienicy znajdowały się piaskowe kolumny jońskie i korynckie podtrzymujące węgary okienne dwóch kondygnacji. Pod koniec XVII wieku fasada od Rynku została przyozdobiona polichromią ze scenami figuralnymi i z motywami roślinnymi[a][7][14]. W 1801 w kamienicy znajdowała się resursa[5]. Według Krystyny Kirchner: „budynek był wybitnym przykładem renesansowej architektury na wrocławskim Rynku”[15]. Do 1904 w budynku swoją siedzibę miał, założony w 1826, Bankhaus Gebrüder Guttentag; wejście do banku znajdowało się od strony ul. Oławskiej 87. W 1904 bank przeniósł się do kamienicy przy ul. Świdnickiej 3/4[b][16].
Nowy dom handlowy Goldene Krone
edytujW 1904, na mocy decyzji nowych właścicieli, kupców, kamienica została rozebrana, a na jej miejscu wybudowano secesyjny dom handlowy „Goldene Krone”, wzorowany na domach towarowych Berlina[5]. Jego projektantami byli Heinrich Joseph Kayser i Karl von Großheim. Kamienica posiadała narożną renesansową wieżyczkę z pozłacaną koroną, przez co dobrze komponowała się z sąsiadującym domem towarowym braci Barasch oraz gęsty rytm okien na górnych piętrach. Trzy dolne handlowe piętra wyposażone były w wielkie zwieńczone łukowo okna witrynowe. Parter zajmowało pięć sklepów, do których prowadziły osobne wejścia; na wyższe pietra prowadziły dwie klatki i windy[17]. Elewacja pokryta była piaskowcem i posiadała duże przeszklone witryny na parterze. Renesansowy portal wejściowy został usunięty i przeniesiony do powstającego w tym samym czasie nieistniejącego już budynku Archiwum Państwowego znajdującego się przy dzisiejszej ul. Marii Curie-Skłodowskiej 13; został zniszczony podczas budowy lotniska w 1945 roku[18][5][19]. W budynku znajdowały się siedziby różnych firm m.in. „Hecht & David”, „Rosenbach & Königsfeld”, „Krakauer”, „Freund & Kuttner”, „Guttentag & Co”[20], kawiarnia „Goldene Krone” („Złota Korona”) istniejąca w tym miejscu już w okresie napoleońskim[21][22], czy też restauracja „Ring-Automat” (druga restauracja o tej samej nazwie znajdowała się na pl. Solnym)[23][24].
Powierzchnia handlowa wynosiła 2000 m². Budynek był nowoczesnym domem handlowym wyposażonym w najnowocześniejsze rozwiązania techniczne i wzniesiony był z zachowaniem wysokich norm przeciwpożarowych, zwłaszcza jego konstrukcja[17].
Po II wojnie światowej
edytujW wyniku działań wojennych w 1945 kamienica uległa całkowitemu zniszczeniu; zachował się niepalny stalowy szkielet, klatka schodowa, a w części parterowej dzięki masywnym stropom zachowały się witryny i wejście[25]. Wszystkie wyższe piętra były wypalone, budynek był pozbawiony dachu. Bardzo szybko na parterze otwarte zostały różne sklepiki i lokale usługowe. W 1946 roku budynek został przekazany Centrali Gospodarczej Spółdzielni Wytwórczych i Konsumpcyjnych „Solidarność” Oddział na Dolny Śląsk we Wrocławiu, powołanej do koordynowania działalności spółdzielni żydowskich. Po niewielkim remoncie w części parterowej i na pierwszym piętrze, w 1947 roku został otwarty sklep, nazwany przez spółdzielnię domem towarowym[26]. W spółdzielni początkowo pracowały trzy osoby, a w 1948 roku zrzeszała już 250 osób w stu dolnośląskich spółdzielniach[26]. W 1948 roku na I piętrze działał fotoplastykon[26].
W latach 1957–1960 budynek, według projektu Zbigniewa Politowskiego, został odbudowany na wzór kamienicy sprzed 1906, z attyką i z renesansowym portalem przeniesionym z kamienicy stojącej przy ul. Kazimierza Wielkiego 28. Jej forma miała nawiązywać do architektury weneckiej z kręgu Pietra Lombardo[5]. W 1959[15] lub 1963[27] na elewacjach kamienicy umieszczono dekorację ceramiczną, m.in. złotą koronę na węgle budynku, zaprojektowaną przez Irenę Lipską-Zworską (wykonaną we współpracy z Krystyną Cybińską, Rufinem Kominkiem i Haliną Olech)[27]. Pod adresem Rynek 29 swoją siedzibę miało biuro podróży „Orbis”, a na I piętrze biuro projektów „Pod Kroną”. Obecnie znajduje się tu bank Credit Agricole oraz biura poselskie[15][28].
Uwagi
edytuj- ↑ Polichromie są widoczne na rycinie autorstwa Nicolausa Häubleina z 1668.
- ↑ Bank w 1913 został przejęty przez Dresdner Bank.
Przypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ Czerner 1976 ↓, s. 138.
- ↑ G. Myśliński „Wrocław w przestrzeni gospodarczej Europy (XIII-XV wiek). Centrum czy peryferie?” Wrocław 2009, s. 466, za: Goliński s. 184.
- ↑ Norman Davies, Roger Moorhouse, Mikrokosmos. Portret miasta środkowoeuropejskiego, wyd. Znak Wrocław 2011.
- ↑ a b c d e f g h Harasimowicz 2006 ↓, s. 336.
- ↑ Eysymontt i in. 2011 ↓, s. 305.
- ↑ a b c d e Eysymontt i in. 2011 ↓, s. 306.
- ↑ Czerner 1976 ↓, s. 63.
- ↑ Karol Maleczyński, Marian Morelowski, Anna Ptaszycka, Wrocław, rozwój urbanistyczny, Budownictwo i Architektura, 1956, s. 96.
- ↑ Bek 2003 ↓, s. 47.
- ↑ a b Harasimowicz 1998 ↓, s. 43.
- ↑ Portal w bardzo dużym przybliżeniu
- ↑ Virzzz: Dziedziniec kamienicy „Pod Złotą Koroną”. Widok w kierunku wschodnim.. polska-org.pl, 2011-02-26. [dostęp 2018-02-02]. (pol. • niem.).
- ↑ Brzezowski 2005 ↓, s. 48.
- ↑ a b c Krystyna Kirschke, Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych lata 1890–1930 wyd. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, za:Aleksandra Buba „Dom pod Złotą Koroną – Rynek 29".
- ↑ Kirschke 2005 ↓, s. 259.
- ↑ a b Harasimowicz 2006 ↓, s. 151.
- ↑ Łukaszewicz 2008 ↓, s. 123.
- ↑ jaxan: Archiwum Państwowe- portal.. polska-org.pl, 2015-08-15. [dostęp 2021-02-22]. (pol.).
- ↑ Łagiewski 2010 ↓, s. 213.
- ↑ Cezary Buśko, Teresa Kulak, Włodzimierz Suleja, Historia Wrocławia: Od twierdzy fryderycjańskiej do twierdzy hitlerowskiej, Wyd. Dolnośląskie, 2001 ISBN 978-83-7023-897-1, s. 104.
- ↑ Kawiarnia zur Goldenen Krone (Złota Korona). polska-org.pl. [dostęp 2021-02-22]. (pol. • niem.).
- ↑ Ring-Automat (dawna). polska-org.pl. [dostęp 2021-02-22]. (pol. • niem.).
- ↑ esski: 1935, Z opisu wynika, iż mieściła się tu druga, po placu Solnym, restauracja „Automat”.. wroclaw.fotopolska.eu, 2013-12-06. [dostęp 2018-02-02]. (pol. • niem.).
- ↑ Neo[EZN]: Ulica Oławska, widok z Rynku. Po lewej stronie zrujnowany dawny dom handlowy „Pod Złotą Koroną”. Fot. Krystyna Gorazdowska, 1946.. polska-org.pl, 2003-09-20. [dostęp 2021-02-22]. (pol.).
- ↑ a b c Krytstyna Kirschke „Powojenna odbudowa wrocławskiego kwartału przyrynkowego ograniczonego ulicami: Kurzy Targ, Szewską i Oławską”, s 34 w: Wiadomości konserwatorskie nr 68/2021.
- ↑ a b Irena Lipska-Zworska,[Wspomnienie], [w:] CiSz. 70 lat obecności Ceramiki i Szkła na wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych. Historia, red. K. Pawlak, Wrocław 2018, https://issuu.com/maciejkasperski/docs/mono, s. 77.
- ↑ Knarski 2017 ↓, s. 261.
Bibliografia
edytuj- Jan Harasimowicz (red.), Włodzimierz Suleja (red.): Encyklopedia Wrocławia. Wyd. 3, poprawione i uzupełnione. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5. OCLC 76363702.
- Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Wydawnictwo Via Nova, 2011. ISBN 978-83-60544-89-1. OCLC 833856594.
- Edmund Małachowicz: Stare miasto we Wrocławiu. Wyd. 2, poprawione i uzupełnione. Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-03996-5. OCLC 835893144.
- Olgierd Czerner: Rynek wrocławski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976. OCLC 69356327.
- Mateusz Goliński: Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Cz. 2: 1421–1500. Wrocław: Chronicon, 2015. ISBN 978-83-938172-8-3. OCLC 911255101.
- Maciej Łagiewski: Wrocławscy Żydzi 1850–1944. Wyd. 3, poszerzone. Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia, 2010. ISBN 978-83-89551-52-8. OCLC 780108049.
- Andrzej Konarski: 604 zagadki o Wrocławiu. Wrocław: eMKa, 2014-08-08. ISBN 978-83-934749-5-0. OCLC 894990618.
- Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-885-6. OCLC 75391965.
- Krystyna Kirschke: Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890–1930: struktura, kolorystyka, dekoracja. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-918-6. OCLC 69298255.
- Jan Harasimowicz (red.): Atlas architektury Wrocławia. T. II: Budowle mieszkalne • Budowle inżynieryjne i przemysłowe • Parki, cmentarze, pomniki. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1998. ISBN 83-7023-679-0.
- red. Piotr Łukaszewicz: Ikonografia Wrocławia. Wrocław: Muzeum Narodowe, 2008.
- Aleksandra Bek, Klara Kaczmarek-Patralska: Źródła i recepcje form wczesnorenesansowych portali wrocławskich s:47-57 w:Mieszczaństwo wrocławskie. Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia, 2003.