Kanał Ulga w Raciborzu
Kanał Ulga (Kanał Ulgi[2], Nowa Odra[3]) – kanał wodny w Raciborzu o długości 8,1 km. Zbudowany został w celach przeciwpowodziowych w latach 1934–1942. Zaczyna się i kończy na rzece Odrze, tworząc jednocześnie sztuczną wyspę.
 Widok z lotu ptaka na północną część kanału Ulga | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Lata budowy |
1934-1942 |
| Długość |
8,1 km[1] |
| Szerokość • średnia |
|
| Początek | |
| Akwen |
Odra, zb. Racibórz Dolny |
| Miejsce | |
| współrzędne | |
| Koniec | |
| Akwen | |
| Miejsce | |
| współrzędne | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu raciborskiego  | |
Położenie na mapie Raciborza  | |
Historia
edytujCelem budowy kanału było odsunięcie Odry od centrum miasta. Po jego wybudowaniu koryto rzeki miało zostać wysuszone i przekształcone w tereny zielone[4]. Pierwszy plan oddalenia Odry od miasta opracował w roku 1751 wrocławski inspektor Neuwertz. Zaczęto wówczas nawet robić na Płoni wykop o długości 400 m. W 1872 roku powstał również projekt kanału Odra-Dunaj[4][5]. W 1883 roku zrodziła się koncepcja wybudowania zapory na Odrze pod Raciborzem, a projekt kanału Odra-Dunaj wzbogacił się o plan utworzenia zbiornika o powierzchni 10 200 hektarów. W projekcie budowy tego kanału miał on biec prawie równolegle z dzisiejszą ul. Brzeską i torami kolejowymi, aby następnie przejść przez teren byłego stawu Kamieniok na dzisiejsze osiedle Obora, gdzie między ul. Łokietka i Chrobrego przeciąłby ul. Gliwicką w dzielnicy Markowice. Następnie biegłby równolegle do torów i przeciąłby staw Brzeziniak w rezerwacie Łężczok[5].
Budowę kanału Odra-Dunaj pokrzyżowało powstanie Republiki Czechosłowackiej, dlatego władze Niemiec postanowiły wybudować kanał zmniejszający zagrożenie powodziowe w mieście[5]. Dodatkowym bodźcem dla tej inwestycji była walka z bezrobociem poprzez organizowanie robót publicznych[4][5]. Koryto nowego kanału przebiegało o wiele bliżej miasta i nie stykało się z łożyskiem kanału Odra-Dunaj[5]. 16 maja 1934 roku rząd niemiecki zdecydował się rozpocząć inwestycję[4][5]. W pierwszej transzy na ten cel przeznaczono środki w wysokości dwóch milionów marek[5].
Planowano podczas budowy wydobyć 4 miliony m³ ziemi, a na całej długości kanału od strony miasta usypano wał przeciwpowodziowy[5]. Na kanale przewidziano utworzenie czterech mostów – pierwszy na południu, jako przedłużenie dzisiejszej ul. Sudeckiej, drugi w ciągu dzisiejszej ul. Rybnickiej, trzeci jako most kolejowy na dzisiejszej linii kolejowej nr 151 i czwarty w biegu dzisiejszej ul. Rudzkiej. Nie przewidziano osobnego mostu dla działającej wtedy kolei wąskotorowej, którą według planu z 1934 roku postanowiono poprowadzić mostem na ul. Rybnickiej. Założenia tego jednak nie zrealizowano i odcinek linii wąskotorowej pomiędzy stacjami Ratibor Plania i Lukasine został zlikwidowany[4][5]. Kolejka wąskotorowa kończyła swój bieg na Lukasynie[5]. Ponadto zmieniony został bieg ul. Rybnickiej, aby most przebiegał prostopadle do nurtu kanału[4][5]. Pierwotnie ulica ta skręcała na wysokości obecnie znajdującej się stacji benzynowej w kierunku przejazdu kolejowo-drogowego na Dębiczu. Przy pierwotnym biegu ulica ta przecinałaby kanał pod skosem[5].
W planach koryto Odry miało zostać wysuszone i w tym miejscu chciano urządzić tereny zielone. W wyniku aneksji Austrii i przyłączeniu do III Rzeszy Sudetów przewidywano zwiększenie ruchu kolejowego w tym rejonie. W związku z tym zmieniono pierwotne plany w kierunku zasypania koryta rzeki i utworzenia dodatkowej linii kolejowej śladem dawnego koryta, między starym mostem kolejowym a terenami dzisiejszego Rafako, które dawniej były użytkowane przez Bractwo Strzeleckie. Planowano zrealizować to w ciągu 4–5 lat za 10 milionów marek[5].
Prace ruszyły 21 sierpnia 1934 roku – pierwszą łopatę w miejscu dzisiejszego mostu prowadzącego do Markowic wbił ówczesny gauleiter Śląska, Helmuth Brückner[4][5][6]. Pierwszym budowanym odcinkiem był fragment od dzisiejszego mostu na ulicy prowadzącej do Markowic do ujścia kanału koło Miedoni[4][5]. Wydobyto wtedy 400 000 m³ ziemi, z której usypano wały przeciwpowodziowe, a resztę wsypano do wyrobiska nieużytkowanej już cegielni. Tylko w niektórych odcinkach budowy wykorzystywano koparkę o napędzie parowym. W celu przetransportowania wydobywanej ziemi wybudowano torowisko o długości 7 km i szerokości 75 cm. Do ciągnięcia wagonów wykorzystywano 4–5 parowozów[5]. W maju 1935 roku rozpoczęto budowę odcinka od ul. Rudzkiej do torów kolejowych[4][5]. W sierpniu 1935 roku przy budowie kanału pracowało 1200 robotników, a w październiku już tylko 700[5]. Jesienią roku 1937 zaczęto prace na odcinku na południe od ul. Rybnickiej[4][5].
W 1939 roku inwestycję znacznie skomplikowały dwie powodzie, w maju i w lipcu[4][5]. Dane z 26 maja mówią o tym, że o pierwszej w nocy woda osiągnęła wysokość 683 cm przy stanie alarmowym wynoszącym 600 cm. Woda zalała domostwa przy brzegu rzeki i niżej położone[5]. Dostała się także do wykopów na południowym odcinku, po czym przerwała wały i przedostała się do kolejnych odcinków, w wyniku czego powstało jezioro o długości 5 km. Na terenie budowy odnotowano znaczne straty, a prace zostały przerwane[4][5]. Z jednych miejsc kanału została wypłukana ziemia, a w innych naniesiony namuł[5]. Most na ul. Rybnickiej oraz tymczasowy most kolejowy zostały przerwane[4][5]. Grobla, na której znajdowały się tory kolei wąskotorowej, została podmyta, a tory wisiały w powietrzu. Jednakże mosty z dźwigarów skrzynkowych zostały umiejscowione, a grobla i torowisko było ułożone, dzięki czemu w nocy ruch został przeniesiony na właściwe torowiska. Informacja prasowa z 19 lipca mówi o zagrożeniu powodziowym, jakie niesie ciągle podnoszący się poziom wody na Odrze. 28 lipca o godzinie 20. poziom rzeki wynosił 735 cm[5]. Po powodzi wodę z terenu budowy przepompowano i powrócono do robót. Prace ostatecznie zakończono 18 grudnia 1942 roku[4][5]. Stare koryto rzeki wbrew wcześniejszym planom jednak pozostawiono[4][6].
Roboty wykonywały firmy Lenz & Spółka z Gliwic oraz Richard Schulz ze Strzelec Opolskich[4][5]. Z wydobytej w trakcie budowy ziemi usypano wały przeciwpowodziowe, a nadmiar wsypano do nieczynnej pobliskiej żwirowni[4].
Część kanału Ulga wraz ze zbiornikiem Racibórz Dolny może w przyszłości stać się częścią planowanego kanału Odra-Dunaj-Łaba[7].
W związku z budową zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny wybudowano nowy odcinek kanału o długości około 2,2 km. przechodzący przez główną zaporę zbiornika, zasypując jednocześnie stary 700 metrowy odcinek kanału. Obecnie Kanał Ulga zaczyna się w Starych Nieboczowach w powiecie wodzisławskim, a kończy w północnej dzielnicy Raciborza - Miedoni. Całkowita długości kanału po przebudowie wzrosła z ok. 7,5 km do ok. 8,1 km.
Charakterystyka
edytuj
Obecnie po przebudowie Kanał Ulga zaczyna się na terenie zalewanego tylko w czasie powodzi Zbiornika Racibórz Dolny w Starych Nieboczowach w powiecie wodzisławskim, a kończy w północnej dzielnicy Raciborza - Miedoni. Całkowita długości kanału to ok. 8,1 km. Kanał biegnie następnie południowym dzielnicami Raciborza - Studzienną i Sudołem. Następnie, zataczając łagodne półkola płynie w kierunku północnym[8]. Kończy swój bieg wpadając do Odry w okolicy Miedoni łącząc się ponownie z Odrą w 55 km jej biegu[8][9][10]. Do kanału na wysokości Brzezia wpływa jako prawy dopływ struga Plęśnica (potocznie nazywana Plinc). Na kanale znajdują się cztery mosty, w tym trzy drogowe: na ul. Sudeckiej, Rybnickiej i Rudzkiej oraz jeden most kolejowy na linii nr 151. Niewielki fragment końcowy kanału stanowi granicę pomiędzy Raciborzem a gminą Nędza[8].
Kanał ma przekrój podwójnego trapezu. Jego rozpiętość górna wynosi od 93 do 116 m, dolna 38,6 m, głębokość 6 m[4][5], a długość 7,3 km[9][10].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Wyznaczone za pomocą narzędzia do obliczania odległości na Wikimapii
- ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 302, ISBN 83-239-9607-5.
- ↑ Praca zbiorowa pod redakcją Jana Kantyki: Racibórz: Zarys rozwoju miasta. s. 15.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Paweł Newerla: Dzieje Raciborza i jego dzielnic. s. 253-255.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Paweł Newerla: Kanał Ulga kończy dziś 68 lat. 18 grudnia 2010. [dostęp 2010-12-28]. (pol.).
- ↑ a b Norbert Mika, Šárka Bělastová: Wspólne raciborsko-opawskie dziedzictwo. Podręcznik do edukacji regionalnej. s. 33.
- ↑ Územím Polska ke splavné Odře. www.d-o-l.cz. [dostęp 2010-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-03)]. (cz.).
- ↑ a b c Geoportal. [dostęp 2010-11-08]
- ↑ a b Program ochrony środowiska Gminy Racibórz na lata 2004-2015. s. 27.
- ↑ a b Strategia rozwoju miasta Racibórz na lata 2006-2015. s. 49.
Bibliografia
edytuj- Praca zbiorowa pod redakcją Jana Kantyki: Racibórz: Zarys rozwoju miasta. Katowice: Wydawnictwo "Śląsk", 1981. ISBN 83-216-0140-5. (pol.).
- Paweł Newerla: Dzieje Raciborza i jego dzielnic. Racibórz: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW, 2008. ISBN 978-83-89802-73-6. (pol.).
- Norbert Mika, Šárka Bělastová: Wspólne raciborsko-opawskie dziedzictwo. Podręcznik do edukacji regionalnej. Racibórz: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna "WAW", 2000. ISBN 83-912030-4-2. (pol. • cz.).
- Program ochrony środowiska Gminy Racibórz na lata 2004-2015. Racibórz: marzec 2004. (pol.).
- Strategia rozwoju miasta Racibórz na lata 2006-2015. Racibórz. (pol.).
- Paweł Newerla: Kanał Ulga kończy dziś 68 lat. 18 grudnia 2010. [dostęp 2010-12-28]. (pol.).