Mościska

Mościska (ukr. Мостиська, dawniej Mostyszcza, Mostycze) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, w rejonie jaworowskim, na Płaskowyżu Tarnogrodzkim.

Mościska

Мостиська

Widok na kościół pw. św. Jana Chrzciciela
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	lwowski
Burmistrz	Mirosława Pelc
Powierzchnia	12,8 km²
Wysokość	220 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności	9103
Nr kierunkowy	+380 3234
Kod pocztowy	81300
Tablice rejestracyjne	(UA) BC
Położenie na mapie Ukrainy Mościska
Położenie na mapie obwodu lwowskiego Mościska
49°47′N 23°09′E
Strona internetowa

Przed 17 lipca 2020 roku siedziba rejonu mościskiego, który został zlikwidowany na skutek decentralizacji.

Miasto królewskie lokowane w 1404 roku, należące do starostwa mościskiego, w 1627 roku leżało w ziemi przemyskiej województwa ruskiego.

Nazwa miasta pochodzi od mostów, które otaczają miasto z czterech stron.

Historia

Początki

W XI wieku tereny te prawdopodobnie należały do Lędzian. W Geografie Bawarskim Lędzianie występują pod nazwą Lendizi; posiadają 98 grodów.

Grody Czerwieńskie

W najstarszej kronice kronikarza ruskiego Nestora z roku 981 jest pierwsza wzmianka o terenach, na których położone są Mościska: „poszedł Włodzimierz na Lachów i zajął im grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody mnogie, które i do dziś są pod Rusią”. Możliwe, że wcześniej tereny te należały do państwa Mieszka I. W czasie wyprawy wojennej w 1018 r. odbił te tereny Bolesław I Chrobry. Polska ponownie utraciła je w roku 1031. Z powrotem przyłączył je Bolesław II Szczodry w 1069 r., a znów je utracił Władysław I Herman, gdy zostały włączone do Rusi Kijowskiej. Kolejna wzmianka pochodzi z czasów, gdy ziemia ta należała do książąt ruskich. Latopis Hipack z roku 1150 podaje, że król węgierski Gejza II „przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął”. W 1340 r. w drodze spadku nabył te ziemie Kazimierz III Wielki, włączając do Królestwa Polskiego.

Ruś halicka

W latopisie halicko-wołyńskim znajduje się pierwszy pisemny dokument z 1244 r., który wspomina, że na rzece Siczyci (stara nazwa Sicznej) w pobliżu Mostycz (stara nazwa Mościsk) doszło do bitwy między wojskami kniaziów Daniela Halickiego i Rościsława Michajłowicza.

I Rzeczpospolita

Po sukcesji ziem na Rusi Halickiej, w tym Mościsk, przez Kazimierza Wielkiego w XIV w., były one aż do rozbiorów niezmiennie w granicach Rzeczypospolitej, do roku 1772 ziemia przemyska, województwo ruskie. W 1404 r. król Władysław II Jagiełło nadał prawa magdeburskie (miejskie).

W 1568 roku miasto uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis. Mościska wraz z okolicznymi wioskami do 80. lat XVI w. należały do starostwa przemyskiego, dopiero po reformie administracyjnej stały się siedzibą starostwa, do którego należało miasto z 11 wioskami. Pierwszym starostą mościskim został Jan Szczęsny Herburt. W 1787 r. rząd austriacki oddał starostwo mościskie Ignacemu hr. Cetnarowi jako częściowy ekwiwalent za zabrane Nadwórne.

Historyczny herb Mościsk

W XV i XVI wieku Mościska kilkakrotnie były niszczone przez najeźdźców: Wołochów w 1498 r., Turków i Tatarów w 1524 r. Najazdy spowodowały zubożenie miejscowej ludności. Aby ulżyć doli mieszkańców królowie zwalniali często mieszczan od podatków. Np. w XVI w. zostali oni zwolnieni z płacenia myta na terenie całego Królestwa Polskiego, co znacznie poprawiło sytuację materialną miasta.

Okres zaborów

Po I rozbiorze Polski Mościska znalazły się pod zaborem austriackim.

W trakcie XVIII w. miasto rozwinęło się zwłaszcza jako ośrodek handlowy. Z końcem tego stulecia notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi: „Mościska. Miasto osadne, sławne jarmarkami na płótna, lny, przędze, bogatym probostwem z ogrodem i kościołem farnym”. W tym czasie społeczność Mościsk liczyła 2240 mieszkańców, w tym 1300 łacinników, 240 grekokatolików i 700 żydów. Na początku XX w. liczba ludności wzrosła o połowę do 4590 osób: 2100 izraelitów, 2000 rzymskich katolików i 490 grekokatolików. Później liczba mieszkańców miasta nie rosła już tak szybko.

II Rzeczpospolita

W okresie 1918–1939 Mościska były centrum powiatu mościskiego województwa lwowskiego. Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej miasto liczyło ok. 5000 mieszkańców.

II wojna światowa

Kiedy wojska sowieckie 17 września 1939 zajęły wschodnie tereny Polski rozpoczęły się czystki ludności polskiej, która była przymusowo wysiedlana na Syberię lub skazywana na pobyt w gułagu. Po wkroczeniu wojsk niemieckich nastąpiła całkowita eksterminacja miejscowej społeczności żydowskiej, wywiezionej do obozów w Bełżcu i Jaworowie. Nieliczni przeżyli wyemigrowali. Kapelanem obwodu AK w Mościskach był ks. Józef Bełch (1909–1993).

Podczas okupacji hitlerowskiej, na początku 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3000 osób. 1 grudnia 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono: do obozu pracy w Jaktorowie i obozu janowskiego (ok. 500 osób, ok. 7 maja 1942); obozu zagłady w Bełżcu (ok. 2000 osób, 12–13 października 1942); oraz do Jaworowa (grudzień 1942). Niemcy dokonali masowych egzekucji w Mościskach: ok. 29 czerwca 1941 (kilkaset osób); cmentarz żydowski (ok. 500 osób, 12–13 października 1942)

W kwietniu 1944 nacjonaliści ukraińscy z OUN–UPA zamordowali tutaj 18 Polaków. W maju tegoż roku Niemcy wzięli jako zakładników 25 Polaków, którzy później zginęli w obozach koncentracyjnych.

24 lipca 1944 r. Armia Czerwona znów zajęła Mościska, ustanawiając władzę wojskowo-cywilną. Po zakończeniu wojny rozpoczęto przymusową kolektywizację, w ramach której w okolicy zabierano gospodarstwa (ziemię, stodoły, sprzęt rolniczy itp.) i na siłę zapisywano do kołchozów. Sprzeciw był karany m.in. przymusowymi robotami, a niekiedy zsyłką na Syberię.

Powojenne wysiedlenia Polaków

Jesienią 1945 r. zaczęły się wysiedlenia ludności polskiej, które trwały do 1948 r. W ich ramach większość Polaków wysiedlono w nowe granice Polski. Podobny los spotkał też ojców i braci zakonnych z Klasztoru Redemptorystów w Mościskach. Wyjechali oni w dwóch turach w lipcu-sierpniu 1946 r., zabierając z sobą obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, a także ornaty, figury, rzeźby i stacje drogi krzyżowej. Mimo nacisku ze strony władz sowieckich pozostało jednak pięciu ojców zakonnych i dwóch braci. 14 maja 1948 NKWD ich aresztowało, a o. K. Lendziona i o. M. Karasia wywieziono do łagrów w głąb Rosji. Kościół został zamknięty i zamieniony na magazyn, a w klasztorze urządzono szpital istniejący do dziś.

Ukraińska SRR

W Mościskach wraz z okolicznymi wioskami: Zakościele, Rzadkowice, Sułkowszczyzna, Rudniki (oprócz Zawady) do 1939 r. przeważali zdecydowanie Polacy. Po przymusowych wysiedleniach społeczność polska Mościsk zmniejszyła się o połowę. W miejscowościach tych żyje mieszana społeczność polsko-ukraińska. Przez okres rządów komunistycznych Polacy trwali w jedności, nie ulegali dyktaturze sowieckiej i stali na straży własnej wiary.

Wszystkie kościoły w Mościskach i okolicznych wsiach zostały zamknięte, oprócz kościoła pw. św. Mikołaja w Pnikucie, gdzie wierni nie pozwolili na zamknięcie świątyni. Mimo braku księdza, ludzie sami zbierali się w niedzielę i święta na wspólną modlitwę.

Wierni z okolicy zjeżdżali się do jedynego działającego kościoła w Mościskach, pw. św. Jana Chrzciciela. Mimo nacisków ze strony miejscowych władz był on przez cały czas otwarty. Aby kościół mógł normalnie funkcjonować, trzeba było opłacać podatki w wysokości 6 tys. rubli rocznie. Nieopłacenie w terminie mogło zakończyć się zamknięciem świątyni. Jednak postawa społeczności polskiej mościskiego dekanatu wspierała kościół parafialny i nie pozwoliła na zamknięcie świątyni. Dzięki ich wspólnej inicjatywie powstała tzw. „dwudziestka”, do której wchodzili parafianie z całego dekanatu. To nieformalne ciało zajmowało się sprawami organizacyjnymi kościoła.

Niepodległa Ukraina

Po uzyskaniu niepodległości Ukrainy w 1991 r. sytuacja Polaków nieco się zmieniła. W 1989 r. powstało Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, oddział w Mościskach. Pierwszym prezesem została Wanda Pietraga. Później powstały także mniejsze oddziały w wioskach Strzelczyska, Lipniki, Pnikut, Lacka Wola. Przy Towarzystwie zaczął działalność chór „Mościskie Słowiki”.

Z inicjatywy Towarzystwa w 1989 r. przy ukraińskiej szkole średniej powstały klasy z polskim językiem nauczania. Zaczęły odbywać się pierwsze lekcje religii w kościele parafialnym, powstały grupy młodzieżowe: schola i drużyna harcerska.

W mościskim dekanacie otwarto kościoły, które przez kilkadziesiąt lat pełniły funkcję magazynów, klubów, składów chemikaliów itp. Zaczęła się na nowo odradzać wolność, która była ograniczona lub w ogóle zakazana w Związku Sowieckim. W 1991 r. odzyskano kościół św. Katarzyny w Mościskach, a 21 grudnia nastąpiło otwarcie świątyni z udziałem biskupa Marcjana Trofimiaka. W tym czasie przybył też pierwszy redemptorysta o. Władysław Ziober, który w 1996 r. przywiózł z Tuchowa (k. Tarnowa) do Mościsk ikonę Matki Bożej Nieustającej Pomocy. 28 września obraz został uroczyście wprowadzony do kościoła przy udziale, abpa seniora Mariana Jaworskiego, metropolity archidiecezji lwowskiej, bpa Bolesława Taborskiego z Przemyśla, bpa Kurta Krenna z Austrii, wiceprowincjała oo. redemptorystów oraz wielu innych dostojnych gości i licznie zgromadzonej rzeszy wiernych.

26 czerwca 2001 we Lwowie Jan Paweł II pobłogosławił korony mościskiego obrazu MBNP, a 8 września tegoż roku odbyła się koronacja obrazu, której dokonał ks. kardynał Marian Jaworski. 27 czerwca 2002 świątynia klasztorna została wyniesiona do godności sanktuarium przez metropolitę lwowskiego ks. kardynała Mariana Jaworskiego.

W mieście znajduje się zbudowany z inicjatywy ukraińskich władz samorządowych pomnik Stepana Bandery.

Polacy w Mościskach

Mościska są jednym z większych skupisk Polaków w obwodzie lwowskim. W 2007 r. rejonie mościskim zamieszkiwało ok. 5–6 tys. Polaków. W samych Mościskach jest niespełna 9 tys. mieszkańców, z czego Polacy stanowią 3200, czyli ok. 36%. Mościska są siedzibą dekanatu i władz rejonowych.

Centrum miasta pod względem przestrzennym zachowało swój historyczny kształt. Miasto w 2004 r. obchodziło jubileusze, a mianowicie: 760 lat od pierwszej wzmianki o miejscowości Mostycze (Mościska), w latopisie halicko-wołyńskim, 600-lecie nadania prawa magdeburskiego, 600-lecie parafii i 400-lecie kościoła parafialnego, 400-lecie cerkwi Jura oraz 200-lecie cerkwi Pokrowy (Opieki Matki Boskiej).

W Mościskach działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej. Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie ufundowała z okazji dziesięciolecia tamtejszego oddziału TKPZL sztandar. Przy Towarzystwie działają zespoły: męski chór kameralny i dziecięcy chór „Więcej Słońca”. Przy kościele działają zrzeszenia młodzieżowe – grupa „Emanuel” (35 osób), oaza młodzieżowa (20 osób), schola (20 osób), grupa ministrantów licząca ok. 70 osób, dziecięco-młodzieżowa „Róża różańcowa” (20 osób), „Grupa powołaniowa” (około 115 osób, starsi i młodzież) oraz drużyna harcerska. Przy kościele działają także inne kółka i zrzeszenia, np. „Grupa Intronizacji Chrystusa Króla”, „Rodzina Franciszkańska”, „Rodzina Rodzin”. W Mościskach jest też zgromadzenie sióstr honoratek, które prowadzą katechezę, a także ochronkę dla przedszkolaków. W sąsiedniej wsi Krysowice działa Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP prowadzących ochronkę dla 32 dzieci.

W 2002 r. w Mościskach otwarto szkołę średnią z polskim językiem nauczania, do której uczęszcza 250 uczniów. Nieopodal we wsi Strzelczyska 1 września 2003 r. otwarto piątą na Ukrainie, a drugą w rejonie mościskim 9-letnią szkołę podstawową z polskim językiem nauczania, w której uczy się 135 uczniów. W obydwu szkołach są klasy komputerowe i biblioteka.

W grudniu 2021 roku, po długich staraniach, otwarto Dom Polski.

Zabytki

W XIV wieku ufundowano pierwszy drewniany kościół, wkrótce spalony przez Tatarów i Wołochów w 1498 r. Następna świątynia murowana pw. św. Jana Chrzciciela, wzniesiona z inicjatywy proboszcza Bartłomieja z Rohatyna, została konsekrowana 8 stycznia 1604 przez biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego.

Starosta mościski Jan Szczęsny Herburt w 1604 r. nadał przywilej na budowę cerkwi greckokatolickiej św. Jura w Mościskach, która powstała w 1604 r. i stoi do dziś w północno-wschodniej części miasta. W mieście znajdował się też kościół pw. Maryi Panny, który został zamknięty w 1788 r. przez cesarza Józefa II, a w 1804 r. został nabyty przez Rusinów (Ukraińców) za 300 złotych i zamieniony na greckokatolicką cerkiew Pokrowy Przenajświętszej Bogurodzicy.

Na Zakościelu, będącym dawniej odrębną miejscowością, a dziś południową dzielnicą Mościsk, stoi modrzewiowy kościół niegdyś parafialny pw. Michała Archanioła. Pierwsza wzmianka o nim pochodząca z 1397 r. podaje, że był już wtedy „od dawna”. Do parafii mościskiej wcielono go na przełomie XVI i XVII w. W 1648 r. Kozacy spalili kościół wraz z wiernymi, którzy szukali w nim schronienia; został odbudowany i stoi do dziś.

W Mościskach jest też klasztor i kościół dawniej oo. dominikanów ufundowany przez Mikołaja Tarnowskiego kasztelana halickiego, za czasów Władysława Warneńczyka. Za panowania Józefa II w 1788 r. świątynia została zamknięta i zamieniona na magazyn, a w 1858 r. miasto nabyło ją od rządu za protekcją Agenona hr. Gołuchowskiego. Świątynia została odrestaurowana i przekazana w 1883 r. oo. redemptorystom, którzy w tym samym czasie założyli w Mościskach dom zakonny. Tegoż roku z błogosławieństwem papieża Leona XIII został przewieziony do tego kościoła przez o. Bernarda Łubieńskiego obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W święto Narodzenia Maryi Panny 8 września odbyła się uroczysta instalacja obrazu. Tam też była siedziba nowicjatu zakonnego, a przez pewien czas także studentatu.

W sąsiedztwie miasta znajdował się otoczony wałami zamek, w którym rezydowali starostowie mościscy. Miasto miało też ratusz, rynek mury i wały obronne, w których znajdowały się bramy: Przemyska, Lwowska i Tkacka oraz Baszta Samborska. Szczątki tych zabudowań można zauważyć w północno-wschodniej części miasta. Fortyfikacja ta miała na wyposażeniu 40 dział wałowych i kilkadziesiąt śmigownic żelaznych, z których ostatnie zostały zabrane do arsenału lwowskiego w 1849 r.

Transport

Przez miasto prowadzi droga M11, która po stronie polskiej łączy się w Medyce z drogą krajową nr 28. W mieście jest polsko-ukraińskie kolejowe przejście graniczne.

Sport

W czasach II RP w mieście działały kluby piłkarskie Czuwaj Mościska i Skała Mościska.

Odniesienia

Miasto wzmiankowane w piosence ukraińskiego zespołu rockowego Braty Hadiukiny.

Związani z Mościskami

• Józef Kisielewski (ur. 26 lutego 1905 w Mościskach, zm. 20 lipca 1966 w Bandon w Irlandii) – polski pisarz, dziennikarz, członek Stronnictwa Narodowego.
• Jan Legowicz (ur. 9 sierpnia 1909 w Mościskach, zm. 27 października 1992 w Warszawie) – polski filozof i historyk filozofii, profesor
• Mikołaj z Mościsk OP (ur. 5 sierpnia 1559 w Mościskach, zm. 6 czerwca 1632 w Krakowie) – polski teolog, mistyk
• Jan Szczepanik (ur. 13 czerwca 1872 w Rudnikach k. Mościsk, zm. 18 kwietnia 1926 w Tarnowie) – polski nauczyciel, wynalazca zwany „polskim Edisonem”, „austriackim Edisonem”, „polskim da Vinci” i „galicyjskim geniuszem”.
• Józef Gawlik (ur. 11 listopada 1895 w Zakościelu k. Mościsk, zm. wiosną 1940 roku w Katyniu) – podpułkownik piechoty Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej.

Zobacz też

• cmentarz żydowski w Mościskach

Linki zewnętrzne

• Mościska, rus. Mostyska 4. M., miasto pow., [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 693 .
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona