Sąd
Sąd – we współczesnych demokratycznych systemach prawnych niezawisły organ państwowy, powołany do stosowania prawa w zakresie rozstrzygania sporów między podmiotami pozostającymi w sporze, a także decydowania o przysługujących uprawnieniach oraz dokonywania innych czynności określonych w ustawach lub umowach międzynarodowych. Wyposażony jest w atrybut niezawisłości (nie podlega innym organom władzy) i funkcjonuje w szczególnej, procesowej formie.
Historia
edytujHistoria sądów i sądownictwa łączy się bezpośrednio z historią ludzkości, gdyż ludzie od niepamiętnych czasów popadali w konflikty ze sobą i próbowali je na różne sposoby rozwiązywać. Najprostszym sposobem rozwiązywania konfliktów były rozwiązania siłowe, jak wojny czy zabójstwa niewygodnych członków społeczności. Z czasem, w miarę rozwoju myśli ludzkiej tego typu rozwiązania zostały zepchnięte na bok, a w ich miejsce pojawiły się próby rozwiązywania konfliktów na drodze pokojowej. Początkowo takie spory rozwiązywały osoby posiadające szczególne cechy (przede wszystkim doświadczenie życiowe), jednak z biegiem czasu funkcje te przejęły wyspecjalizowane organy państwowe.
Wspólnoty plemienne
edytujW zależności od tradycji rodowych oraz rodzaju plemienia władzę sprawował wódz (dux lub rex) albo rada starszych. Osoby te posiadały pełnię władzy i jednym z atrybutów tej władzy była właśnie władza sądownicza.
Starożytna Grecja
edytujW Sparcie władzę sądowniczą sprawował król. Z czasem, ograniczając królom spartańskim władzę (w czasach świetności Sparty było zawsze równocześnie dwóch królów, ale pełnili oni jedynie funkcje religijno-kapłańskie) ich funkcje sądownicze przejęła geruzja i eforowie. Sprawy cywilne (w dzisiejszym rozumieniu) rozpatrywali eforowie, a sprawy karne – geruzja i eforowie łącznie.
W początkowym okresie Ateny, podobnie jak Sparta były monarchią. W okresie tym władzę sądowniczą sprawował król. Z czasem arystokracja przejęła władzę sądowniczą od króla na rzecz, znajdujących się w jej rękach najwyższych urzędników – archontów. Powstał Areopag, organ, który składał się z byłych archontów i orzekał w sprawach o najcięższe zbrodnie np. umyślne zabójstwo. Sąd Efetów w składzie 51 sędziów orzekał w sprawach zabójstw. Zgromadzenie Ludowe, było właściwe w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu. Sąd jedenastu (hendeka), właściwy ds. rozbójników, nocnych złodziei, świętokradców itp. Sąd Czterdziestu (tetrakonta) właściwy w sprawach drobnych oraz Sąd Heliastów, wprowadzony przez Solona o powszechnym charakterze, złożony z 6000 członków losowanych spośród obywateli ateńskich o dobrej opinii, którzy ukończyli 30 lat.
Rzym
edytujW starożytnym Rzymie rozróżnić należy trzy okresy: monarchii, republiki i cesarstwa.
W okresie monarchii władzę sądowniczą sprawowali królowie.
W okresie republiki władzę sądowniczą (iurisdictio) sprawował konsul. Z racji tego, że konsulowie w Rzymie kierowali całym państwem w roku 367 p.n.e., by odciążyć urząd konsularny powołano urząd pretora. Pretorzy czuwali nad prawidłowym przebiegiem procesu sądowego i udzielali ochrony pozaprocesowej (np. udzielali opiekunów osobom ułomnym). Same rozstrzygnięcia zapadały przed sędziami (iudex / arbiter), którymi były osoby wybierane przez strony. W drobnych sprawach podczas targowisk spory rozstrzygali edyle kurulni.
W okresie cesarstwa następowało systematyczne odbieranie władzy sądowniczej pretorom na rzecz innych urzędników podporządkowanych hierarchicznie cesarzowi. Magistratury reprezentowały bowiem autorytet cesarza i mogły egzekwować werdykt przymusem państwowym. Dodatkowo każda sprawa mogła trafić do urzędnika wyższego stopniem drogą apelacji, a nawet do cesarza.
Nie można przecenić roli procesu rzymskiego w kształtowaniu prawa w Europie. Sądy, jakie znamy, pochodzą w prostej linii od organizacji sądownictwa w starożytnym Rzymie. Podstawą naszego postępowania sądowego jest bowiem proces rzymski, a wygląd sal rozpraw polskich sądów przejęty jest wprost od rzymskich pretorów urzędujących na forum.
Średniowiecze
edytujZ racji tego, że najczęstszą formą rządów w średniowieczu była monarchia, władza sądownicza skupiała się właśnie w rękach monarchy. Władcy czasem przekazywali część swoich kompetencji sądowniczych urzędnikom (np. w Polsce takimi urzędnikami byli kasztelanowie).
Cechą charakterystyczną średniowiecza było to, iż odrębne stany miały odrębne sądownictwo.
W miarę wzrostu ilości spraw następowało dalsze przekazywanie kompetencji na rzecz „typowych” organów sądowniczych – sądów. W Polsce były to przede wszystkim: sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Nadal jednak najwyższym sędzią pozostał król.
Nowożytność
edytuj
W czasach nowożytnych następowało stopniowe ograniczanie roli monarchów w sprawowaniu władzy sądowniczej na rzecz organów samodzielnych, niepodlegających władzy monarszej. W Polsce takim organem był Trybunał Koronny, a w Anglii np. Izba Lordów (dla określonych rodzajów spraw).
W zasadniczej części sądownictwo ukształtowane w czasach nowożytnych (przede wszystkim w XVIII w.) nie ulegało już zmianom. Zlikwidowano oczywiście sądy stanowe, ale pozostawiono w zasadzie rozdział władzy sądowniczej od innych rodzajów władz (podział władz). W miarę rozwoju świadomości obywatelskiej powstawały jednak sądy chroniące jednostki przed nadużyciami władzy (sądownictwo administracyjne), czy też sądy konstytucyjne (sądownictwo konstytucyjne).
Sala sądowa w Polsce
edytuj
Sala sądowa w polskich sądach (a także w innych państwach na kontynencie) pochodzi wprost od forum rzymskiego. Na forum tym bowiem, przy specjalnym stole i na specjalnym krześle (krzesło kurulne) urzędował pretor ubrany w togę.
Nawiązując do tego wzoru stół sędziowski dużych rozmiarów znajduje się na podwyższeniu, a za nim znajdują się krzesła sędziowskie. Nad stołem sędziowskim wisi godło państwowe, które ma reprezentować majestat Rzeczypospolitej. Patrząc od godła, z lewej strony stołu sędziowskiego swoje miejsce ma protokolant. Natomiast patrząc w głąb sali, po prawej stronie sędziów znajduje się ława tego, który żąda ochrony prawnej lub o coś wnosi (oskarżyciel, którym nie zawsze musi być prokurator, a także powód czy wnioskodawca), po lewej zaś ława tych, przeciwko którym ma zostać ochrona przydzielona – „broniących się” (oskarżonych czy pozwanych). Ta ostatnia w procesach karnych zwana jest potocznie ławą oskarżonych. Przed stołem sędziowskim, między ławami stron, znajduje się pulpit, przed którym zeznają świadkowie. W sali sądowej znajdują się także miejsca dla publiczności.
Przykłady organizacji sądów
edytujKontynentalny system prawny ukształtował się na bazie tradycji i kultury Cesarstwa Rzymskiego. Wyodrębnił się z niego system common law. Rozdział systemów nastąpił wskutek reform wprowadzonych przez Wilhelma Zdobywcę po dokonanym w XI w. najeździe na Anglię. Z czasem system anglosaski rozpowszechnił się wraz ze zdobywaniem przez Anglię kolejnych kolonii i jest spotykany w dzisiejszych państwach postkolonialnych (Australia, Nowa Zelandia, większość stanów USA). Charakterystyczne różnice między systemami wywodzą się z tradycji. Prawo w systemie prawa stanowionego opiera się na ustawach, a rolą sądownictwa jest wyłącznie ich stosowanie. Obecnie w systemie anglosaskim również wzrasta rola prawa pisanego, lecz wiele instytucji oraz gałęzi prawa opiera się nadal na uznanych orzeczeniach sądów – precedensach. Poniżej przedstawiono organizację sądów na kontynencie (Polska i Niemcy) oraz w systemie common law (Stany Zjednoczone).
Sądy kontynentalne
edytujPolska
edytujPodział podmiotowy
edytujZgodnie z art. 175 Konstytucji RP, wymiar sprawiedliwości w RP sprawują:
Podział przedmiotowy
edytujSądy powszechne w Polsce dzielą się na wydziały, którym zawsze przypisana jest pewna kategoria spraw. Nieraz, gdy jest duży wpływ spraw danego rodzaju tworzy się kilka wydziałów dla tej kategorii spraw – przykładowo dwa albo trzy wydziały karne. Może też tak się zdarzyć, że w sądach wyższego rzędu jest przykładowo jeden wydział cywilny I instancji i drugi wydział cywilny, ale odwoławczy.
Następujące wydziały tworzy się w sądach:
| W sądach apelacyjnych: |
|
|---|---|
| W sądach okręgowych: |
|
| W sądach rejonowych: |
|
Podział instancyjny
edytujSądownictwo powszechne:
- sądy rejonowe
- sądy okręgowe
- sądy apelacyjne
- Sąd Najwyższy – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Izba Odpowiedzialności Zawodowej, Izba Karna oraz Izba Cywilna
Sądownictwo wojskowe:
- wojskowe sądy garnizonowe
- wojskowe sądy okręgowe
- Sąd Najwyższy – Izba Karna
Sądownictwo administracyjne:
Republika Federalna Niemiec
edytujW Niemczech obok sądownictwa powszechnego istnieje kilka rodzajów sądownictwa szczególnego, ale, co jest podyktowane doświadczeniami historycznymi (okres III Rzeszy), brak sądownictwa wojskowego.
- sądownictwo powszechne (Ordentliche Gerichtsbarkeit)
- Amtsgericht (sąd rejonowy)
- Landgericht (sąd krajowy)
- Oberlandesgericht (wyższy sąd krajowy)
- Bundesgerichtshof – Federalny Sąd Najwyższy
- sądownictwo pracy (Arbeitsgerichtsbarkeit)
- Arbeitsgericht (sąd pracy)
- Landesarbeitsgericht (krajowy sąd pracy)
- Federalny Sąd Pracy (Bundesarbeitsgericht)
- sądownictwo administracyjne (Verwaltungsgerichtsbarkeit)
- Verwaltungsgericht (sąd administracyjny)
- Oberverwaltungsgericht (wyższy sąd administracyjny)
- Bundesverwaltungsgericht – Federalny Sąd Administracyjny
- sądownictwo finansowe (Finanzgerichtsbarkeit)
- Finanzgericht (sąd finansowy)
- Bundesfinanzhof – Federalny Sąd Finansowy
- sądownictwo do spraw socjalnych (Sozialgerichtsbarkeit)
- Sozialgericht (sąd do spraw socjalnych)
- Landessozialgericht (krajowy sąd do spraw socjalnych)
- Bundessozialgericht – Federalny Sąd Do Spraw Socjalnych
- Federalny Trybunał Konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht)
Sądy w państwach common law
edytujStany Zjednoczone
edytujW Stanach Zjednoczonych istnieje podział na dwie niezależne od siebie struktury sądów: sądy federalne i sądy stanowe. Sądownictwo stanowe rozstrzyga sprawy nie zastrzeżone dla sądów federalnych. Sądy federalne w Stanach Zjednoczonych orzekają w sprawach opartych na prawie federalnym. Należą do nich: Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych, 13 sądów apelacyjnych (U.S. Court of Appeal), oraz 94 sądy obwodowe (District Court).
Wielka Brytania
edytujSądy Unii Europejskiej
edytujSądy międzynarodowe
edytuj- Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze
- Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu (Trybunał Tokijski albo Wojskowy Trybunał Tokijski)
- Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy
- Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii
- Trybunał Specjalny dla Sierra Leone
- Międzynarodowy Trybunał Karny
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
- Europejski Trybunał Praw Człowieka
Zobacz też
edytuj
Bibliografia
edytuj- Jak zachowywać się w sądzie, czyli przewodnik po sądowym savoir – vivre (zarchiwizowano 2013-02-07). ntadwokaci.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-07)].
- United States Courts – strona oficjalna
