Wikipedia

Synagoga Remu

synagoga w Krakowie

Synagoga Remuh[2][3][4][5], synagoga Remu[6][7][a] – synagoga znajdująca się w Krakowie, w dzielnicy I Stare Miasto przy ulicy Szerokiej 40, na Kazimierzu. Jest obecnie (2022) jedną z dwóch czynnych synagog w mieście[7] i jedyną, w której regularnie odbywają się nabożeństwa.

Synagoga Remuh
Zabytek: nr rej. A-200/M z 3 kwietnia 1973[1]
Ilustracja
Synagoga Remu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Kraków

Adres

ul. Szeroka 40

Architekt

Stanisław Baranek

Data budowy

1556

Data likwidacji

II wojna światowa

Data odbudowy

1947

Tradycja

ortodoksyjna

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Synagoga Remuh”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Synagoga Remuh”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Synagoga Remuh”
Ziemia50°03′09,62″N 19°56′50,13″E/50,052672 19,947258
Multimedia w Wikimedia Commons
Cmentarz Remuh, macewy rodziny Mojżesza Isserlesa na karcie pocztowej (1930)
Cmentarz i synagoga Remuh na karcie pocztowej w 1930
Aron ha-kodesz na pocztówce z 1930
Skarbona na jałmużnę na pocztówce z 1930

Synagoga jest drugim najstarszym żydowskim domem modlitwy w Krakowie, poprzez co pierwotnie zwana była Nową. Jej obecna nazwa wywodzi się od hebrajskiego akronimu ‏רמ״א‎ ReMU, którym określa się Mojżesza Isserlesa[6].

Synagoga wraz z przylegającym do niej cmentarzem tworzą unikatowy i bezcenny zespół żydowskiej architektury i sztuki sakralnej sięgający XVI wieku.

Historia

edytuj

W roku 1495 decyzją Jana Olbrachta na terenie położonego obok Krakowa, samodzielnego miasta Kazimierz utworzone zostało oppidum iudaeorum tzw. miasto żydowskie. Z powodów politycznych i ekonomicznych król polecił przesiedlić tam Żydów mieszkających dotychczas w Krakowie[9][10][b].

XVI w.

edytuj

Od 1553 kupiec i bankier królewski Izrael (Isserle) ben Josef[11], wnuk przybyłego z Ratyzbony bankiera Mojżesza Auerbacha, starał się u króla Zygmunta II Augusta o zezwolenie na adaptację własnego domu na synagogę[12][13][6]. Zgoda wydana została 12 listopada 1556[2]. Tablica fundacyjna wskazuje na datę budowy 1553[8][c], jednak trudno przyjąć, by budowę faktycznie rozpoczęto bez pozwolenia królewskiego. Być może inskrypcję na tablicy należy rozumieć jako mogącą odnosić się do daty podjęcia przez jej fundatora decyzji o budowie drugiej synagogi na Kazimierzu[14]. Ale można także założyć, że fundator był na tyle pewny, że zgoda królewska zostanie wydana, iż rozpoczął budowę wcześniej[15].

1 kwietnia 1557[2] pożar zniszczył znaczącą część miasta żydowskiego wraz z synagogą, która wkrótce została odbudowana[13]. Ponownie zezwolenie króla było konieczne do budowy, wówczas już murowanej, synagogi i po jego uzyskaniu prace budowlane ruszyły w 1558, kierowane prawdopodobnie przez krakowskiego mistrza murarskiego Stanisława Baranka[12][13][11]. Sądząc z niewielkich rozmiarów tej budowli, służyła ona prawdopodobnie jako dom modlitwy dla wąskiego kręgu rodziny i przyjaciół fundatora. XVII i XVIII wiek przyniosły kolejne przebudowy, obejmujące również drewniane i murowane przybudówki[13]. Między budowniczym a fundatorem powstał konflikt, który został zakończony ugodą zawartą w 1558, w myśli której strony umorzyły wzajemne pozwy, a budowniczy miał dokończyć prace wykończeniowe[16].

XIX w.

edytuj

Znaczące zmiany w konstrukcji przyniosła w latach 1829–1830[d] przebudowa kierowana przez architekta Augusta Pluszyńskiego. Podwyższono wówczas, pierwotnie obniżoną w stosunku do ulicy, główną salę modlitewną oraz nakryto ją nowym, drewnianym sklepieniem kolebkowym w miejsce dawnego, murowanego. Na miejscu drewnianych przybudówek od strony północnej postawiono murowane konstrukcje, dobudowano także babiniec od strony zachodniej, połączony z salą główną dwiema prostokątnymi arkadami. Pierwotnie sala ta prawdopodobnie znajdowała się nad przedsionkiem od strony północnej. Półkoliste okna znalazły się również na wschodniej i zachodniej ścianie budynku[12][13][17][6]. W 1882 ponownie przeprowadzono remont i wprowadzono zmiany architektoniczne. Przy elewacji północnej usunięto schodki i ganki wiodące na piętro, a także wbudowano metalowe schodki we wnętrzu przybudówki po północnej stronie synagogi[6]. Taki kształt synagoga zachowała do dnia dzisiejszego[12][13].

XX w.

edytuj

Na początku XX w. ściany synagogi ozdobiono malowidłami o tematyce biblijnej[18]. Ostatnie przedwojenne prace prowadzone były w 1933 pod kierownictwem architekta Hermana Gutmana[11][18]. Dokonano wielu prac konserwacyjnych, zabezpieczono fundamenty, wymieniono konstrukcję dachu[19][6], zasklepiono salę mężczyzn i odnowiono salę kobiet[6].

Podczas II wojny światowej synagoga została przejęta przez niemiecki Urząd Powierniczy (Treuhandstelle). Nowy użytkownik przeznaczył budynek na magazyn na zwłoki oraz sprzęt strażacki. Synagoga została znacznie zdewastowana, większość wyposażenia została wywieziona lub zniszczona[18].

Jesienią 1945, po zakończeniu wojny synagoga została otwarta dla kultu[6], jednak nowe władze utrzymały przeznaczenie budowli na magazynowanie sprzętu strażackiego. Dopiero w 1947 budynek zwrócono Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie i wstępnie odnowiony przez nią na jej koszt. W latach 1958–1968 z inicjatywy Kongregacji Wyznania Mojżeszowego oraz władz miejskich, wspartych dotacją międzynarodowej organizacji pomocy Żydom American Jewish Joint Distribution Committee, dokonano gruntownych prac konserwatorskich. Kierowana przez architekta Stefana Świszczowskiego renowacja obejmowała nowe pokrycie dachów, osuszenie murów, odnowienie tynków, rekonstrukcję bimy na podstawie przedwojennych zdjęć. Uzupełniono także brakujące wyposażenie synagogi[18][20].

W 1968 synagogę odwiedził kardynał Karol Wojtyła[21][18][22], a 1992 prezydent Izraela, Chaim Herzog[18][22]. Obecnie synagoga jest jedynym żydowskim domem modlitwy w Krakowie, w którym regularnie odbywają się nabożeństwa, w porach zgodnych z tradycją[18].

Dnia 31 lipca 1996 miało miejsce uroczyste przekazanie, odnalezionych po latach, zwojów Tory synagodze Remu przez katolicko-żydowską organizację „Rfaayenu Society”[18]. Po raz pierwszy do udziału w tej ceremonii zaproszeni zostali chrześcijanie, którzy dostąpili zaszczytu niesienia baldachimu nad Torą[23][24].

XXI w.

edytuj

W czerwcu 2002 podczas wizyty w Krakowie, książę Karol Mountbatten-Windsor (ówczesny następca tronu Wielkiej Brytanii) odwiedził synagogę i spotkał się z krakowską społecznością żydowską[25]. Prowadzona w latach 2008–2013 odnowa synagogi Remuh[18] współfinansowana była przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, który udzielił na ten cel dotacji z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa o łącznej wartości 3.164.957,56 zł[26].

 
Brama wejściowa do synagogi i na cmentarz.

Architektura

edytuj

Teren synagogi i przyległego cmentarza otoczony jest tynkowanym murem krytym dachówką. We fragmenty mury włączone są ściany rozebranych domów[6]. Na dziedziniec przed synagogą wiedzie brama, na której widnieje inskrypcja w języku hebrajskim: „Bożnica Nowa błogosławionej pamięci Remuh”[27].

Murowany orientowany budynek synagogi wzniesiono w stylu renesansowym, zniekształconym wskutek wielu przebudów. Główną część stanowi sala dla mężczyzn, wybudowana na rzucie prostokąta, o krótszym boku skierowanym na wschód. Dołączone są do niej dwie przybudówki. Pierwsza, usytuowana od strony północnej powstała na rzucie kwadratu. Parter zajmują dwa pomieszczenia: polisz (przedsionek), oraz korytarz wiodący do sali kobiet. Schody wiodą do piwnicy oraz na drugą kondygnację, na której usytuowane jest pomieszczenie, które prawdopodobnie dawniej było salą dla kobiet. W drugiej przybudówce, zlokalizowanej od strony zachodniej, znajduje się sala kobiet, do której wiodą trzy stopnie (w górę)[28]. W przedsionku znajdują się regały na modlitewniki i inne księgi, a na ścianie północnej wmurowana jest tablica jorcajtowa upamiętniająca rocznice śmierci członków kongregacji od lat 30. do lat 90. XX w. Druga taka znajduje się na ścianie południowej sali głównej. Tablice te podzielone są na dziesiątki bądź setki kwater z wpisanymi w nie personaliami i datami śmierci. Przy każdej inskrypcji wmontowana jest żaróweczka, którą zapala się w rocznicę śmierci danej osoby[29][27]. Cały budynek okala gzyms kapnikowy z uskokiem. Usytuowany jest ponad oknami sali mężczyzn, na poziomie pierwotnej wysokości synagogi. Dach nad korpusem synagogi jest trójspadowy z wyraźnie wysuniętym okapem. Dach nad salą kobiet dach jest pulpitowy, a nad przybudówką od strony północnej jest dwuspadowy i pulpitowy. Dachy są pokryte blachą[30].

Wejście do głównej sali modlitewnej prowadzi przez renesansowy, profilowany, wykonany z piaskowca portal zamknięty półkolistym łukiem, z kutymi w żelazie drzwiami. Od strony zewnętrznej ściany korpusu są zeszkarpowane do wysokości gzymsu. Północno-wschodni i północno-zachodni narożnik są wzmocnione kamiennymi szkarpami z kapnikami[30]. Przed II wojną światową na ścianie w wejściu do głównej sali umieszczony był także miedziany kociołek do mycia rąk, który przez prof. Majera Bałabana był opisywany jako jeden z najpiękniejszych zabytków sztuki odrodzenia. Na ścianach tego kociołka znajdowały się płaskorzeźby z ornamentyką figuralną[e]. Pośrodku widniało obrazowanie Mojżesza z tablicami przymierza, po lewej Izaak niosący drzewo na ofiarę, a po prawej stronie zobrazowany był sen Jakuba o drabinie. Biorąc pod uwagę, że na tablicach przykazań użyte były rzymskie cyfry, wątpliwej jest żydowskie pochodzenie tego kociołka[32].

Wyposażenie

edytuj

W prostokątnej, o wymiarach w świetle murów 10,4 x 5,1 m, jednonawowej, sklepionej kolebkowo głównej sali modlitewnej znajduje się oryginalny, jak i częściowo zrekonstruowany sprzęt liturgiczny[13].

 
Aron ha-kodesz

Aron ha-kodesz i ner tamid

edytuj

Na ścianie wschodniej znajduje się oryginalny, renesansowy, rzeźbiony w kamieniu aron ha-kodesz, który pochodzi z drugiej połowy XVI wieku był odnawiany i uzupełniany w 1933 i 1958–1968. Podczas rewaloryzacji przeprowadzonej w latach 1958–1968 zrekonstruowano zniszczone w czasie wojny fragmenty szafy ołtarzowej, stojący przy niej pulpit kantora z tablicą sziwiti i inskrypcją w języku hebrajskim, wyremontowano schodki oraz zrekonstruowano ner tamid (rekonstrukcję wykonał kamieniarz Antoni Ściera), który ulokowany jest po lewej stronie wnęki[30][13]. Ner temid ma formę ostrołukowej szafki o ozdobnym obramowaniu[30]. Ner tamid towarzyszy napis: „Światło wieczne za duszę błogosławionej pamięci rabina Remuh”. Pracami, prowadzonymi za środki z kasy miejskiej i z funduszy „Joint Distribution Commitee”, kierował arch. Stefan Świszczowski[33].

Wnęka szafy ołtarzowej zamknięta jest secesyjnymi, ażurowymi drzwiami i zasłonięta parochetem z lambrekinem. Głęboka wnęka na rodały obramowana jest dwoma zdwojonymi, kanelowanymi kamiennymi pilastrami. Ich kapitele o roślinnym ornamencie, podtrzymują pełne belkowanie z fryzem wypełnionym hebrajskimi napisami: „Wejrzyj łaskawie z niebios, ze swego świętego mieszkania i pobłogosław swemu ludowi Izraela” (Pp 26,15), a nad pilastrami umieszczona jest płycina z tablicami Dekalogu oraz hebrajskim wersetem „Przeze mnie rządy sprawują królowie” (Prz 8,15)[13]. Zabytkowe, XVII-wieczne drzwi aron ha-kodesz Synagogi Remu znajdują się w zbiorach Muzeum Izraela w Jerozolimie[34][f].

Na jednym z pilastrów umieszczona jest tablica fundacyjna z 1553 z inskrypcją[27]:

Mąż, reb Izrael, syn błogosławionej pamięci Józefa, opasał się siłą i ku czci Wiekuistego i ku czci swojej małżonki Małki, córki Eleazara, niech jej dusza będzie przyjęta w poczet żyjących, zbudował z jej spuścizny synagogę, miejsce domu Bożego. Przywróć Boże krocie Izraela[8].

Krzesło Remu

edytuj

Po prawej stronie aron ha-kodesz znajduje się szczególne krzesło, które nigdy nie jest zajmowane. Według legendy w tym właśnie miejscu zawsze modlił się rabin Remu, stąd teraz na znak szacunku jego dawne miejsce pozostaje wolne[35]. Nad tym miejscem znajduje się wmurowana, kuta w kamieniu tablica pamiątkowa o treści:

Tradycja przekazuje nam, że w tym miejscu stawał Remu, pamięć sprawiedliwego błogosławiona, aby się modlić i wylewać swe żale przed świętym, błogosławiony On[29]
 
Bima
 
Drzwiczki bimy

Bima

edytuj

Na środku sali głównej znajduje się obszerna, prostokątna bima, będąca rekonstrukcją (1958) tej sprzed wojny[13][36]. Usytuowana jest kamiennym podwyższeniu[37] i otoczona ażurową, kutą w żelazie kratą z wejściami w dłuższych bokach[13][36].

Drzwi po stronie południowej datowane są na ok. 1670 i pochodzą z innej, nieokreślonej synagogi[38]. Zdobione są płaskorzeźbami i polichromiami przedstawiającymi menorę i stół na chleby pokładne. Polichromie zostały odkryte podczas rewaloryzacji w 1988. Drzwi po północnej stronie bimy pochodzą z drugiej połowy XVIII w. Pochodzą z aron ha-kodesz innej synagogi. Polichromie awersu przedstawiają dzbany z wysokimi bukietami, a polichromie rewersu obrazują sprzęty Świątyni Jerozolimskiej: menorę, stół na chleby pokładne, koronę Tory, dzbanki na oliwę, naczynia do obmyć rąk kapłanów, takę na wodę, oraz kosze plonów (owoce i kwiaty) przynoszonych do świątyni na święto Sukkot[37]. Drzwiczki zostały zakupione po 1945 przez prezesa Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie Macieja Jakubowicza i włączone w skład bimy w latach 60. XX w.[13][36] W 1988 podczas prac konserwatorskich spod białej farby, jaką były pokryte drzwiczki, odsłonięto polichromię, a także odkryto, że jako wkład pod płaskorzeźby zostały użyte stare, jednostronne malowane drzwi z około 1670. Drzwiczki są uważane za wybitne dzieło snycerskie z drugiej połowy XVIII wieku[36]. Obie pary drzwi ogrodzenia bimy są zaliczane do unikatowych drewnianych elementów wyposażenia bóżnic z zachowanymi polichromiami[39].

Skarbona

edytuj

W ościeżu wejścia do sali mężczyzn znajduje się oryginalna, kamienna skarbona pochodząca z drugiej połowy XVI wieku. Prostokątna nisza w której ulokowana jest skarbona ujęta jest w pilastry, z wyrazistym belkowaniem. Skarbona nawiązuje kształtem do lawaterza[37]. Nad nią umieszczone jest hebrajski napis: „złoto, srebro, miedź” (koniec wersetu Wj 30,5[40]), wzywający do datków i jałmużny[33]. Drugi napis (nieczytelny) był inwokacją poświęconą pamięci Remu: „Ofiara za spokój duszy Remuh błogosławionej pamięci”[11][40].

 
Tablica fundacyjna

Zdobienia

edytuj

Na zachodniej ścianie, nad arkadami babińca znajdują się XX-wieczne malowidła przedstawiające Ścianę Płaczu, grób Racheli i arkę Noego. Nie są to jedyne malowidła naścienne w synagodze. W trakcie prac konserwatorskich prowadzonych dzięki SKOZK udało się odnaleźć malowidła na północnej ścianie sali modlitewnej, które pochodzą z XVI/XVII wieku[41]. Z oryginalnego wyposażenia zachowały się również wiszące i stojące świeczniki z wizerunkami biblijnych zwierząt, naczynie na etrog[37] oraz znajdująca się na ścianie południowej, kuta w kamieniu tablica fundacyjna (z malowanymi literami), dotycząca fundacji w 1553[c], o treści:

Mąż, pan Jisrael, syn Josefa błogosławionej pamięci, „przepasał się mocą” (Ps 93,1). Dla chwały Świętego, błogosławiony On i ku pamięci swej żony Małki, córki pana Eleazara, niech będą dusze ich zawiązane w woreczku żywych, wybudował, ze środków spadku po niej, tę synagogę – miejsce domu Bożego. Według rachunku „Wróć, Panie, do niezliczonych tysięcy Izraela” (Lb 10,36)[42].
 
Tablice pamiątkowe
 
Dziedziniec

Otoczenie

edytuj

Wejście na teren synagogi prowadzi przez bramę z płaskorzeźbą w tympanonie z hebrajskim napisem: „Synagoga Nowa błogosławionej pamięci rabina Remu” wzdłuż niewielkiego dziedzińca wiodącego także na cmentarz[43]. Na murze dziedzińca znajdują się liczne tablice upamiętniające zasłużonych, jak i zabitych podczas II wojny światowej krakowskich Żydów. Zostały one przeniesione po wojnie z innych budynków Krakowa bądź ufundowane przez rodziny poległych[44].

Na jednej ze ścian znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca pomordowanych podczas Zagłady krakowskich Żydów, ufundowana przez Henry’ego i Lolę Tenenbaum z Nowego Jorku[44]. Treść w języku hebrajskim, polskim i angielskim brzmi:

Pamięci żydowskich męczenników – obywateli Krakowa, którzy zostali zamordowani przez niemieckich nazistów w okrutnych latach 1939–1945. Niech ziemia nigdy nie pokryje ich krwi.

Cmentarz Remuh

edytuj

Przy synagodze mieści się cmentarz Remuh – kirkut założony w 1551[37], na którym znajdują się cenne macewy z XVI i XVIII wieku. Na cmentarzu mieści również grób Mojżesza ben Isserlesa, który został pochowany w 1572. Grobowiec cieszy się on szczególnym szacunkiem. Na cmentarzu spoczywa także pierwsza żona Mojżesza Isserlesa – Golda, córka Szloma Szachny[5].

Na nagrobku Mojżesza Isserlesa Remuh umieszony jest napis: „Od Mojżesza nie powstał nikt, kto byłby równy Mojżeszowi”[5].

Dom dozorcy

edytuj

Do synagogi przylega również murowany, otynkowany, jednotraktowy dom dozorcy z końca XIX w., przebudowany i odnowiony w 1968. Dom ma dach trójspadowy, kryty dachówką[43].

Galeria

edytuj
  •  
    Tablica poświęcona ofiarom Holokaustu
  •  
    Wnętrze synagogi
  •  
    Wnętrze synagogi
  •  
    Drzwiczki bimy
  •  
    Pulpit kantora
  •  
    Skarbona
  •  
    Tablice jorcajtowe
  •  
    Ściana zachodnia, widok na polichromie
  •  
    Widok na miejsce, w którym siedział Remu

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Także: Remah, Ramah[8] lub Remu’h[7].
  2. ↑ Gmina żydowska na Kazimierzu istniała jednak co najmniej od końca XIV w.[10]
  3. ↑ a b Data zapisana chronostychem o wartości 5313 w wyrazie hebr. שובה („wróć”)[42][2].
  4. ↑ W publikacji „Żydowskie zabytki Krakowskiego Kazimierza” S. Rożek podaje datę 1819[11].
  5. ↑ Była dopuszczana w judaizmie jeszcze w XVI wieku[31].
  6. ↑ Z systemowej grabieży prowadzonej podczas II wojny światowej przez Niemców początkowo ocalały modlitewniki i zwoje Tory, które były przechowywane w należącym do Judenratu budynku przy ulicy Limanowskiego 2. Później ukryto je w kopule domu przedpogrzebowego przy cmentarzu żydowskim na Woli Duchackiej. Schowek został jednak przez Niemców odkryty, a zawartość zniszczona. Okupację przetrwała tylko niewielka część zasobów. Wiele z nich uległo zniszczeniu w pierwszych latach powojennych, a część opuściła Polskę razem z emigrującymi Żydami[34].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-09-16].
  2. ↑ a b c d Bałaban 1935 ↓, s. 69.
  3. ↑ Sala 2019 ↓, s. 61–76.
  4. ↑ Łuczyńska 1999 ↓, s. 14–16.
  5. ↑ a b c Wielki talmudysta Remuh. W: Kronika Krakowa. red. Marian B. Michalik, Jan M. Małecki, Andrzej Kurz, Jerzego Wyrozumski. Warszawa: Kronika, 1996, s. 452. ISBN 83-86079-07-X.
  6. ↑ a b c d e f g h i Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 9.
  7. ↑ a b c Synagoga Remu, Remuh, Remu'h. W: Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa, Kraków: Wydaw. Naukowe PWN, 2000, s. 940. ISBN 83-01-13325-2.
  8. ↑ a b c Sala 2019 ↓, s. 62.
  9. ↑ Zaremska 2011 ↓, s. 493–495.
  10. ↑ a b Jerzy Wyrozumski: Dzieje Krakowa. Janina Bieniarzówna i Jan M. Małecki (redakcja). T. 1: Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1992, s. 247. ISBN 83-08-02057-7.
  11. ↑ a b c d e Rożek 1990 ↓, s. 25.
  12. ↑ a b c d Eugeniusz Duda: Żydowski Kraków: przewodnik po zabytkach i miejscach pamięci. Kraków: Vis-à-vis Etiuda, 2003, s. 55-56. ISBN 978-83-7998-368-1.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l Maria Piechotka, Kazimierz Piechotka: Bramy Nieba Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich. Warszawa: POLIN, 2017, s. 275-280. ISBN 978-83-942344-2-3.
  14. ↑ HFG: The Remuh Synagogue of Krakow, Poland. The Nahum Goldman Museum of The Jewish Diaspora, 2006. [dostęp 2023-11-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-08-22)]. (ang.).
  15. ↑ Sala 2019 ↓, s. 63–64.
  16. ↑ Sala 2019 ↓, s. 64–65.
  17. ↑ Sala 2019 ↓, s. 65–67.
  18. ↑ a b c d e f g h i Sala 2019 ↓, s. 68.
  19. ↑ Synagoga Remu w Krakowie (ul. Szeroka 40). Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. [dostęp 2023-11-29]. (pol.).
  20. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 9–10.
  21. ↑ Sala 2019 ↓, s. 75.
  22. ↑ a b Marcin Drobisz: Synagoga i Cmentarz Remuh. Urząd Miasta Krakowa. [dostęp 2023-11-29]. (pol.).
  23. ↑ Żydzi dzisiaj. Centrum Polsko-Niemieckie w Krakowie, 2003. [dostęp 2023-11-29]. (pol.).
  24. ↑ Sala 2019 ↓, s. 76.
  25. ↑ Jacek Bednarczyk: Książę Karol zwiedził krakowski Kazimierz. Wirtualna Polska, 2002-06-22. [dostęp 2023-11-29]. (pol.).
  26. ↑ Zakres zadań i kwoty dotacji według sprawozdań z wykonania rocznych planów odnowy zabytków Krakowa ze środków NFRZK ([1]).
  27. ↑ a b c Sala 2019 ↓, s. 61.
  28. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 10.
  29. ↑ a b Trzciński 2001 ↓, s. 91.
  30. ↑ a b c d Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 11.
  31. ↑ Bałaban 1935 ↓, s. 71.
  32. ↑ Bałaban 1935 ↓, s. 71–72.
  33. ↑ a b Łuczyńska 1999 ↓, s. 16.
  34. ↑ a b Eugeniusz Duda. 60 lat muzeum w Starej Synagodze w Krakowie. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”. 35, s. 12, 2017. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. (pol.). 
  35. ↑ Łuczyńska 1999 ↓, s. 15.
  36. ↑ a b c d Izabella Rejduch-Samkowa; Jan Samek: Dawna sztuka żydowska w Polsce. Maciej Buszewicz (il.). Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 2002, s. 235. ISBN 83-01-13892-0. OCLC 830375156.
  37. ↑ a b c d e Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 12.
  38. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 11–12.
  39. ↑ Trzciński 2001 ↓, s. 70.
  40. ↑ a b Bałaban 1935 ↓, s. 72.
  41. ↑ Bezcenne malowidła odkryte w synagodze Remuh. Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. [dostęp 2019-02-23].
  42. ↑ a b Trzciński 2001 ↓, s. 92.
  43. ↑ a b Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 13.
  44. ↑ a b Claire Droney: A quiet sense of cool in Krakow. Examiner Echo Group Limited, 2012-06-02. [dostęp 2023-11-30]. (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Synagoga_Remu&oldid=75105836”