Przejdź do zawartości

Wałasi: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
drobne redakcyjne
EmptyBot (dyskusja | edycje)
Boty
690 800 edycji
m int./dr.tech.
 
(Nie pokazano 35 wersji utworzonych przez 19 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Grupa etniczna infobox
{{Grupa etniczna infobox
|ojczysta = Wałasi
|nazwa = Wałasi
|godło =
|nazwa oryginalna =
|polska =
|grafika =
|opis grafiki =
|populacja =
|rejon = [[Śląsk Cieszyński]]
|alt grafiki =
|kraj = [[Polska]], [[Czechy]]
|populacja =
|miejsce zamieszkania = [[Śląsk Cieszyński]] ([[Polska]], [[Czechy]])
|język = [[język polski|polski]]
|język = [[język ogólnopolski|polski standardowy]], [[etnolekt śląski]] ([[gwara cieszyńska]])
|religia =
|grupa = [[Ślązacy]]
|religia = [[luteranizm]], [[katolicyzm]]
|mapa =
|grupa = [[Ślązacy]]
|pokrewne =
|mapa =
|opis mapy =
|commons =
}}
}}
⚫
[[Plik:Skoczow-stroje lud.jpg|thumb|240px|Kobiety w strojach ludowych w [[Skoczów|Skoczowie]], 1938 r.]]
'''Wałasi''' – [[grupa etnograficzna]] [[Polacy|ludności polskiej]] zamieszkująca obszar [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]], w okolicy [[Cieszyn]]a i [[Skoczów|Skoczowa]]<ref name="ŚCDK"/>, na południowy wschód od grupy [[Lachy śląscy|Lachów śląskich]]<ref name="Bystroń1925"/>.
'''Wałasi''' (''Wałasi cieszyńscy'', ''Wałachy, Wałachowie'') – [[grupa etnograficzna]] [[Polacy|ludności polskiej]] (w XIX wieku określanej jako [[Wasserpolen|Wasserpolaken]]<ref>[[:Plik:Ethnographische Karte der Oesterreichischen Monarchie von Carl Freiherr von Czoernig 1855 Blatt B-Ost Schlesien.jpg|Ethnographische Karte der Österreichischen Monarchie]] von {{link-interwiki|Karl von Czoernig-Czernhausen|tekst=Carl Freiherr von Czörnig|Q=Q88000}} (1855)</ref>) zamieszkująca obszar [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]], w okolicy [[Cieszyn]]a i [[Skoczów|Skoczowa]]<ref name="ŚCDK"/>, na południowy wschód od grupy [[Lachy śląskie|Lachów śląskich]]<ref name="Bystroń1925"/>. Pierwsi [[Wołosi]] (później Wałachowie) dotarli na obszar [[Pogórze Śląskie|Pogórza Śląskiego]] pod koniec XV wieku<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Nowak |tytuł = Na wołoskich rubieżach. Pochodzenie i stosunki etniczne ludności wołoskiej/wałaskiej na pograniczu śląsko-kisucko-morawskim (w świetle historiografii) |czasopismo = Wieki Stare i Nowe |data = 2022-12-22 |data dostępu = 2024-02-25 |issn = 2353-9739 |wolumin = 17 |numer = 22 |s = 2 |doi = 10.31261/WSN.2022.22.14 |url = https://journals.us.edu.pl/index.php/WSN/article/view/13620 |cytat = W przypadku kierunków migracyjnych czy zasięgu wałaskiej kolonizacji dawni i współcześni historycy, językoznawcy i etnolodzy są już jednak generalnie zgodni, że pierwsze ślady Wałachów na omawianym pograniczu pochodzą
z końca XV wieku}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Stanisław Warcholik |tytuł = Śląsk Cieszyński i jego odrodzenie narodowe |data = 1909 |s = 24-27 |url = https://obc.opole.pl/Content/1273/PDF/1614.pdf |język = pl}}</ref>. Rozkwit kultury ludowej na Śląsku Cieszyńskim nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, po zniesieniu [[poddaństwo|poddaństwa]]<ref>M. Dembiniok, 2010, s. 3.</ref>. Jednym z pierwszorzędnych czynników odróżniających tę grupę od sąsiednich było wówczas rozpowszechnienie [[strój cieszyński|stroju cieszyńskiego]], miejscowo zwanego też wałaskim lub śląskim.


⚫
Wałasi zamieszkują tereny [[Pogórze Śląskie|Pogórza Śląskiego]] i północno-zachodnie pochyłości [[Beskid Śląski|Beskidu Śląskiego]]<ref name="Dembiniok2010">{{cytuj książkę|autor=Marian Dembiniok|tytuł=O Góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim|rozdział=Wałasi cieszyńscy|wydawca=REGIO|miejsce=|rok=2010|strony=47|isbn=978-80-904230-4-6}}</ref> w [[dorzecze Wisły|dorzeczu Wisły]] i bezpośrednim dorzeczu [[Olza (rzeka)|Olzy]], w granicach [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Malicki|imię=Longin|tytuł=Strój Górali Śląskich|wydawca=Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce=Wrocław|data=1956|strony=23|seria=Atlas polskich strojów ludowych ; cz. 3. Śląsk ; z. 3}}, <u>a:</u>{{cytuj książkę|nazwisko=Fierla|imię=Gustaw|tytuł=Strój Lachów Śląskich|wydawca=Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce=Wrocław|data=1969|seria=Atlas polskich strojów ludowych. cz. 3, Śląsk ; z. 4|strony=19}}</ref>. Wałasi sąsiadują od północy z polskimi [[Lachy śląskie|Lachami śląskimi]], od zachodu Lachami czeskimi, od wschodu z polską ludnością napływową [[Bielsko-Biała|Bielska-Białej]] (terenu dawnej [[bielsko-bialska wyspa językowa|bielskiej wyspy językowej]]), a od południa z [[Górale śląscy|Góralami śląskimi]]<ref name="ŚCDK">{{cytuj stronę|url=http://www.scdk.pl/zroznicowanie_etnograficzne_obecnego_wojewodztwa_slaskiego.php|tytuł=Zróżnicowanie etnograficzne obecnego województwa śląskiego|opublikowany=Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach|data dostępu=2010-10-24|archiwum=https://web.archive.org/web/20100128204942/http://www.scdk.pl/zroznicowanie_etnograficzne_obecnego_wojewodztwa_slaskiego.php|zarchiwizowano=2010-01-28}}</ref>.
⚫
[[Plik:Skoczow-stroje lud.jpg|thumb|230px|Kobiety w strojach ludowych w [[Skoczów|Skoczowie]], 1938 r.]]


Wyznaczenie dokładnego zasięgu obszaru etnograficznego jest trudne ze względu na nawarstwianie się różnych elementów kulturowych, np. żeński strój cieszyński cieszył się popularnością wśród Górali śląskich. Zdaniem [[Jan Stanisław Bystroń|Jana Stanisława Bystronia]] nie jest on jednak związany z granicami językowymi ([[gwara cieszyńska]] na wschodzie i [[gwary laskie]] na zachodzie), jako że według niego Wałasi zamieszkują także tereny dalej na zachodzie<ref name="Bystroń1925">{{cytuj książkę|nazwisko=Bystroń|imię=Jan Stanisław|tytuł=Ugrupowanie etniczne ludu polskiego|wydawca=Orbis|miejsce=Kraków|data=1925|strony=11|url=http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/docmetadata?id=16290&from=&dirids=1&ver_id=218470&lp=1&QI=!9F9166E21FF7FF0D2E9917D12C4307E3-2}}</ref>. Wyróżnia się także podział Wałachów śląskich na dwie grupy: liczniejszą wschodnią (zwaną cieszyńską) oraz mniej liczną zachodnią (frydecką) wyłącznie na [[Zaolzie|Zaolziu]], która została już zdominowana przez napływową ludność czeską<ref name="Skawiński"/>.
⚫
Wałasi zamieszkują tereny [[Pogórze Śląskie|Pogórza Śląskiego]] w [[dorzecze Wisły|dorzeczu Wisły]] i bezpośrednim dorzeczu [[Olza (rzeka)|Olzy]], w granicach [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Malicki|imię=Longin|tytuł=Strój Górali Śląskich|wydawca=Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce=Wrocław|data=1956|strony=23|seria=Atlas polskich strojów ludowych ; cz. 3. Śląsk ; z. 3}}, <u>a:</u> {{cytuj książkę|nazwisko=Fierla|imię=Gustaw|tytuł=Strój Lachów Śląskich|wydawca=Polskie Towarzystwo Ludoznawcze|miejsce=Wrocław|data=1969|seria=Atlas polskich strojów ludowych. cz. 3, Śląsk ; z. 4|strony=19}}</ref>. Wałasi sąsiadują od północy z polskimi [[Lachy śląscy|Lachami śląskimi]], od zachodu Lachami czeskimi, od wschodu z polską ludnością napływową [[Bielsko-Biała|Bielska-Białej]] (terenu zasiedlonego w miejsce [[Niemcy (naród)|ludności niemieckiej]]), a od południa z [[Górale śląscy|Góralami śląskimi]]<ref name="Skawiński"/>.


Charakterystyczna odrębność kulturowa łączy cechy typowe dla [[górale|górali]] z cechami wołoskimi<ref name="Skawiński">{{cytuj stronę|url=http://www.goraleslascy.pl/news.php?id=22|tytuł=Góralszczyzna Polska|nazwisko=Skawiński|imię=Marek|opublikowany=Związek Podhalan Oddział Górali Śląskich|data dostępu=2010-10-24|archiwum=https://web.archive.org/web/20070928235257/http://www.goraleslascy.pl/news.php?id=22|zarchiwizowano=2007-09-28}}</ref>. Od górali odróżniało ich przykładowo bogatsze wystrój i wyposażenie wnętrza domów<ref>M. Dembiniok, 2010, s. 47</ref>.
Obszar etnograficzny nie jest związany z granicami językowymi, ponieważ Wałasi zamieszkują także tereny dalej na zachodzie<ref name="Bystroń1925"/>. Wyróżnia się także podział Wałachów śląskich na dwie grupy: liczniejszą wschodnią (zwaną cieszyńską) oraz mniej liczną zachodnią (frydecką) wyłącznie na [[Zaolzie|Zaolziu]], która została już zdominowana przez napływową ludność czeską<ref name="Skawiński"/>.


<gallery>
[[Jan Stanisław Bystroń]] twierdził, że Wałasi są górską ludnością pasterską pochodzenia [[Wołosi|wołoskiego]]<ref name="Bystroń1925">{{cytuj książkę|nazwisko=Bystroń|imię=Jan Stanisław|tytuł=Ugrupowanie etniczne ludu polskiego|wydawca=Orbis|miejsce=Kraków|data=1925|strony=11|url=http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/docmetadata?id=16290&from=&dirids=1&ver_id=218470&lp=1&QI=!9F9166E21FF7FF0D2E9917D12C4307E3-2}}</ref>. Współcześnie uznaje się Wałachów za ludność o góralskim pochodzeniu, która zasiedliła pogórze. Charakterystyczna odrębność kulturowa łączy cechy typowe dla [[górale|górali]] z cechami [[Wołosi|wołoskimi]]<ref name="Skawiński">{{cytuj stronę|url=http://www.goraleslascy.pl/news.php?id=22|tytuł=Góralszczyzna Polska|nazwisko=Skawiński|imię=Marek|opublikowany=Związek Podhalan Oddział Górali Śląskich|data dostępu=2010-10-24}}</ref>.
Plik:Jakub Alt W Cieszynie 1840.png|[[Jakob Alt]]: "W Cieszynie" (1840)
Plik:Jakub Alt Koło Cieszyna 1840.png|Jakob Alt: "Koło Cieszyna" (1840)
Plik:Henryk Jastrzembski Włościanie z okolic cieszyna 1846.png|Henryk Jastrzembski: włościanie z okolic Cieszyna (1846)
Plik:Babcia Agnes.jpg|Kobieta w stroju cieszyńskim (1914)
Plik:Ostschlesisches Bauernmädchen 2.jpg|Kobieta w stroju cieszyńskim
Plik:Ostschlesisches Bauernmädchen 1.jpg|Kobieta w stroju cieszyńskim
</gallery>


== Przypisy ==
Wałasi używają stroju cieszyńskiego, zwanego też wałaskim<ref name="ŚCDK">{{cytuj stronę|url=http://www.scdk.pl/zroznicowanie_etnograficzne_obecnego_wojewodztwa_slaskiego.php|tytuł=Zróżnicowanie etnograficzne obecnego województwa śląskiego|opublikowany=Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach|data dostępu=2010-10-24}}</ref>.
⚫
{{Przypisy}}


=== Zobacz też ===
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |autor = Marian Dembiniok| tytuł = O Góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim| rozdział=Wałasi cieszyńscy| wydawca = REGIO| miejsce = | rok = 2010| isbn = 978-80-904230-4-6 }}
* [[Wołosi]]


== Linki zewnętrzne ==
⚫
{{Przypisy |stopień= ===}}
* [https://archive.is/20130113112016/www.zwiazek-podhalan.pl//galeria_pl_podhalanie/3/d/Polska.jpg Mapa z górskimi grupami etnograficznymi Polski] Związek Podhalan


{{Grupy etnograficzne i etniczne Polski}}
{{Grupy etnograficzne i etniczne Polski}}


[[Kategoria:Etnografia Republiki Czeskiej]]
[[Kategoria:Etnografia Czech]]
[[Kategoria:Grupy narodowe i etniczne w Polsce]]
[[Kategoria:Grupy etnograficzne Polski]]
[[Kategoria:Śląsk Cieszyński]]
[[Kategoria:Śląsk Cieszyński]]
[[Kategoria:Słowianie zachodni]]

Aktualna wersja na dzień 00:45, 21 cze 2024

Wałasi
Miejsce zamieszkania

Śląsk Cieszyński (Polska, Czechy)

Język

polski standardowy, etnolekt śląski (gwara cieszyńska)

Religia

luteranizm, katolicyzm

Grupa

Ślązacy

Kobiety w strojach ludowych w Skoczowie, 1938 r.

Wałasi (Wałasi cieszyńscy, Wałachy, Wałachowie) – grupa etnograficzna ludności polskiej (w XIX wieku określanej jako Wasserpolaken[1]) zamieszkująca obszar Śląska Cieszyńskiego, w okolicy Cieszyna i Skoczowa[2], na południowy wschód od grupy Lachów śląskich[3]. Pierwsi Wołosi (później Wałachowie) dotarli na obszar Pogórza Śląskiego pod koniec XV wieku[4][5]. Rozkwit kultury ludowej na Śląsku Cieszyńskim nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, po zniesieniu poddaństwa[6]. Jednym z pierwszorzędnych czynników odróżniających tę grupę od sąsiednich było wówczas rozpowszechnienie stroju cieszyńskiego, miejscowo zwanego też wałaskim lub śląskim.

Wałasi zamieszkują tereny Pogórza Śląskiego i północno-zachodnie pochyłości Beskidu Śląskiego[7] w dorzeczu Wisły i bezpośrednim dorzeczu Olzy, w granicach Śląska Cieszyńskiego[8]. Wałasi sąsiadują od północy z polskimi Lachami śląskimi, od zachodu Lachami czeskimi, od wschodu z polską ludnością napływową Bielska-Białej (terenu dawnej bielskiej wyspy językowej), a od południa z Góralami śląskimi[2].

Wyznaczenie dokładnego zasięgu obszaru etnograficznego jest trudne ze względu na nawarstwianie się różnych elementów kulturowych, np. żeński strój cieszyński cieszył się popularnością wśród Górali śląskich. Zdaniem Jana Stanisława Bystronia nie jest on jednak związany z granicami językowymi (gwara cieszyńska na wschodzie i gwary laskie na zachodzie), jako że według niego Wałasi zamieszkują także tereny dalej na zachodzie[3]. Wyróżnia się także podział Wałachów śląskich na dwie grupy: liczniejszą wschodnią (zwaną cieszyńską) oraz mniej liczną zachodnią (frydecką) wyłącznie na Zaolziu, która została już zdominowana przez napływową ludność czeską[9].

Charakterystyczna odrębność kulturowa łączy cechy typowe dla górali z cechami wołoskimi[9]. Od górali odróżniało ich przykładowo bogatsze wystrój i wyposażenie wnętrza domów[10].

  • Jakob Alt: "W Cieszynie" (1840)
    Jakob Alt: "W Cieszynie" (1840)
  • Jakob Alt: "Koło Cieszyna" (1840)
    Jakob Alt: "Koło Cieszyna" (1840)
  • Henryk Jastrzembski: włościanie z okolic Cieszyna (1846)
    Henryk Jastrzembski: włościanie z okolic Cieszyna (1846)
  • Kobieta w stroju cieszyńskim (1914)
    Kobieta w stroju cieszyńskim (1914)
  • Kobieta w stroju cieszyńskim
    Kobieta w stroju cieszyńskim
  • Kobieta w stroju cieszyńskim
    Kobieta w stroju cieszyńskim

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Ethnographische Karte der Österreichischen Monarchie von Carl Freiherr von Czörnig(inne języki) (1855)
  2. ↑ a b Zróżnicowanie etnograficzne obecnego województwa śląskiego. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach. [dostęp 2010-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-28)].
  3. ↑ a b Jan Stanisław Bystroń: Ugrupowanie etniczne ludu polskiego. Kraków: Orbis, 1925, s. 11.
  4. ↑ Krzysztof Nowak, Na wołoskich rubieżach. Pochodzenie i stosunki etniczne ludności wołoskiej/wałaskiej na pograniczu śląsko-kisucko-morawskim (w świetle historiografii), „Wieki Stare i Nowe”, 17 (22), 2022, s. 2, DOI: 10.31261/WSN.2022.22.14, ISSN 2353-9739 [dostęp 2024-02-25], Cytat: W przypadku kierunków migracyjnych czy zasięgu wałaskiej kolonizacji dawni i współcześni historycy, językoznawcy i etnolodzy są już jednak generalnie zgodni, że pierwsze ślady Wałachów na omawianym pograniczu pochodzą z końca XV wieku.
  5. ↑ Stanisław Warcholik, Śląsk Cieszyński i jego odrodzenie narodowe, 1909, s. 24-27 (pol.).
  6. ↑ M. Dembiniok, 2010, s. 3.
  7. ↑ Wałasi cieszyńscy. W: Marian Dembiniok: O Góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim. REGIO, 2010, s. 47. ISBN 978-80-904230-4-6.
  8. ↑ Longin Malicki: Strój Górali Śląskich. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1956, s. 23, seria: Atlas polskich strojów ludowych ; cz. 3. Śląsk ; z. 3., a:Gustaw Fierla: Strój Lachów Śląskich. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1969, s. 19, seria: Atlas polskich strojów ludowych. cz. 3, Śląsk ; z. 4.
  9. ↑ a b Marek Skawiński: Góralszczyzna Polska. Związek Podhalan Oddział Górali Śląskich. [dostęp 2010-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
  10. ↑ M. Dembiniok, 2010, s. 47

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Wałasi cieszyńscy. W: Marian Dembiniok: O Góralach, Wałachach, Lachach i Jackach na Śląsku Cieszyńskim. REGIO, 2010. ISBN 978-80-904230-4-6.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Grupy etnograficzne i etniczne Polski
Łęczycanie i Sieradzanie
Małopolanie
Mazowszanie
Ludy pruskie
Pomorzanie
Ślązacy
Wielkopolanie
Kresowiacy
uznane mniejszości
inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wałasi&oldid=74062856”