Cieszynianka wiosenna

Cieszynianka wiosenna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	żankiel
Gatunek	cieszynianka wiosenna
	Nazwa systematyczna
	Sanicula epipactis (Scop.) E.H.L.Krause; J.Sturm, Deutschl. Fl. Abbild., ed. 2, 12: 17 (1904)
Synonimy
	Astrantia epipactis Scop.; Dondia epipactis (Scop.) Spreng.; Dondisia epipactis (Scop.) Rchb.; Hacquetia epipactis (Scop.) DC.;
	Astrantia epipactis Scop.; Dondia epipactis (Scop.) Spreng.; Dondisia epipactis (Scop.) Rchb.; Hacquetia epipactis (Scop.) DC.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Cieszynianka wiosenna^[4] (Sanicula epipactis (Scop.) E. H. L. Krause^[5]) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae). Tradycyjnie zaliczany był do monotypowego rodzaju cieszynianka Hacquetia, ale okazał się zagnieżdżony w obrębie rodzaju żankiel Sanicula i od początków XXI wieku jest już zaliczany do niego.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w dwu izolowanych od siebie regionach. Główny ośrodek jej występowania obejmuje północno-wschodnie Włochy, Słowenię, Chorwację i południowo-wschodnie Alpy austriackie, drugi, mniejszy występuje w Karpatach Zachodnich. Związane są z nim rozproszone i izolowane stanowiska na przyległym niżu^[6].

W Polsce najliczniej występuje w zachodniej części Pogórza Śląskiego, rzadziej w pozostałej jego części i w Beskidzie Śląskim. Poza tym gatunek ten podawano z rozproszonych stanowisk na przyległych wyżynach (Śląskiej i Lubelskiej), płaskowyżach (Rybnicki i Głubczycki) oraz w dolinie górnej Odry; część z tych stanowisk już nie istnieje^[6].

Morfologia

Kępa kwiatów cieszynianki wiosennej w otoczeniu innych roślin. Na zdjęciu trudno odróżnić kwiaty od liści - jedne i drugie są zielone, zbliżone wielkością. — Pokrój

Pokrój: Żywozielona roślina zielna do 25 cm wysokości^[7]. Tworzy przyziemną rozetkę liści wyrastających z przyziemnego, pełzającego kłącza, które okryte jest czarniawymi, włóknistymi nasadami dawnych liści^[7]; u starszych okazów często jest rozgałęzione^[6]. Wyrastają z niego zwykle 1–2 bezlistne łodygi u nasady z resztkami pochew liściowych^[7].
Liście: Wszystkie odziomkowe, z blaszkami na długich ogonkach, które są na przekroju trójkątne. Blaszka w zarysie jest sercowato okrągława, do 5 cm długa i 6 cm szeroka. Jest dłoniasto złożona z 3–5 odcinków, z których boczne mają dwie łatki na końcu, a środkowy jest trójłatkowy. Brzeg blaszki jest piłkowany lub piłkowano ząbkowany z ząbkami zakończonymi szczecinką^[7].
Kwiaty: Zebrane w pojedynczy baldaszek o skróconych promieniach^[8]^[7], w efekcie tworzącym główkę, podpartą pięcioma efektownymi podsadkami (bracteae) sprawiającymi wrażenie okwiatu. Podsadki te są żółtawe do zielonych, odwrotnie jajowate, znacznie dłuższe od kwiatostanu, na wierzchołku nierówno karbowane lub piłkowane z ząbkami zakończonymi szczecinką^[7]. Baldaszek składa się z 20–25 drobnych kwiatów. Są wśród nich dwa typy kwiatów. W środku znajdują się liczbowo przeważające, siedzące kwiaty obupłciowe, na obwodzie krótkoszypułkowe kwiaty męskie^[6]. Działki kielicha są wyraźnie widoczne^[8] i zaostrzone – w kwiatach męskich osiągają 0,5 mm długości, w kwiatach obupłciowych do 1 mm^[7]. Płatki korony odwrotnie sercowate, żółte, o długości do 1,5 mm^[6]^[7], na szczycie wgięte z łatką^[7]. Miodnik w kształcie pierścienia^[7]. Pręcików 5. Zalążnia dolna, dwukomorowa, w każdej z komór z pojedynczym zalążkiem. Szyjki słupka dwie^[8].
Owoce: Rozłupnie do 3 mm długości, rozpadające się na wyraźnie żebrowane w górnej części rozłupki^[6]. Zwieńczone są dwiema odgiętymi szyjkami słupka^[7].

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina żyjąca przez ok. kilkanaście lat, hemikryptofit. Kwitnie od marca do maja, owocuje w maju i czerwcu^[6].
Siedlisko: Rośnie w lasach liściastych z rzędu Fagetalia^[7], zwłaszcza w grądach i łęgach, preferuje żyzne i wilgotne gleby wapienne. Jest gatunkiem tolerancyjnym wobec pH podłoża, natomiast rośnie najlepiej przy umiarkowanym ocienieniu^[9]. W obrębie zasięgu rośnie głównie w lasach górskich^[8]. W Polsce występuje tylko w niższych partiach, nie wykraczając (z wyjątkiem kilku stanowisk) poza piętro pogórza. Najwyżej położone jej stanowisko (605 m n.p.m.) znajduje się w Koniakowie^[6].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 16^[6].

Systematyka, taksonomia i nazewnictwo

Gatunek należy do rodzaju żankiel Sanicula, w obrębie którego jest blisko spokrewniony z żankielem zwyczajnym S. europaea (cieszynianka jest bliżej z nim spokrewniona niż większość innych gatunków z rodzaju żankiel). Rodzaj Sanicula jest w analizach filogenetycznych dobrze potwierdzony jako takson monofiletyczny tylko w sytuacji, gdy cieszynianka jest do niego włączona. Cieszynianka była wyodrębniana jako osobny, monotypowy rodzaj Hacquetia na podstawie takich cech morfologicznych jak brak kolców na owocach i obecność bardzo okazałych podsadek. Żadna z tych cech nie jest jednak nietypowa dla rodzaju Sanicula – kolce na owocach zanikają w trzech liniach rozwojowych w obrębie tego rodzaju, a silnie rozwinięte podsadki występują także u Sanicula orthacantha i S. hacquetoides. Analizy molekularne wyraźnie potwierdzają zagnieżdżenie tego gatunku w rodzaju Sanicula^[10].

Nazwa łacińska tradycyjnie stosowana do końca XX wieku pochodzi od nazwiska podróżnika i przyrodnika Baltazara Hacqueta, który w latach 1788-1795 odbywał podróże badawcze po Karpatach i pierwszy gatunek opisał. Roślinę nazwał jego imieniem niemiecki botanik Noël Martin Joseph de Necker^[11]. Pierwsza nazwa polska (hacquetia lub hakwetia) była zwykłym spolszczeniem nazwy łacińskiej.

Później spopularyzowana nazwa polska „cieszynianka” łączy się ze znaną na Śląsku Cieszyńskim legendą, jakoby nasiona tej rośliny przyniósł tu w czasie wojny trzydziestoletniej szwedzki żołnierz imieniem Ethelrad: ciężko ranny podczas oblężenia Cieszyna w 1645 r., przed śmiercią prosił, by woreczek z ziemią, który mu zawiesiła u szyi matka, wysypać na jego grobie. Pierwsze rośliny nowego gatunku miały zakwitnąć właśnie na jego mogile. Legendę tę przedstawił w jednym ze swych wierszy, pisanym po czesku, pracujący na przełomie XIX i XX w. w Cieszynie sędzia i poeta Jan Evangelista Nečas. Wiersz przetłumaczył na język niemiecki cieszyński prawnik, pisarz i działacz społeczny, Eduard August Schroeder i opublikował go w numerze 3. rocznika „Mitteilungen des Beskidenvereines” (1906)^[11].

Obecną polską nazwę – cieszynianka wiosenna – zaproponował dla tego gatunku dopiero w 1924 r. profesor cieszyńskiej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego Kazimierz Simm – dla zaznaczenia, że w okolicach Cieszyna ten gatunek rośliny występuje w Polsce najliczniej^{[potrzebny przypis]}.

Zagrożenia i ochrona

W Polsce podlega ścisłej ochronie prawnej. W celu ochrony populacji tego gatunku stworzono w Cieszynie rezerwaty przyrody „Lasek Miejski nad Puńcówką” i „Lasek Miejski nad Olzą”. Poza tym w Cieszynie cieszyniankę spotkać można w rezerwacie „Kopce”. Chroni się ją także w Skoczowie – w rezerwacie „Skarpa wiślicka” i w Zamarskach na terenie lasu „Lutnia”. Najbardziej na wschód wysunięte, wyspowe stanowiska cieszynianki wiosennej, są chronione w rezerwacie „Cieszynianka” w Mogilanach koło Krakowa i w sąsiadującym Radziszowie w rezerwacie „Kozie Kąty”. Jej obecność stwierdzona została również w województwie lubelskim, w okolicy Świdnika i Krasnegostawu, w rezerwacie przyrody „Wodny Dół”.

Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) w grupie gatunków narażonych na wyginięcie na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania (kategoria zagrożenia [V])^[12]. W wydaniu z 2016 roku uznana została za gatunek bliski zagrożenia (NT)^[13].

Zastosowanie

Bywa uprawiana jako roślina ozdobna, przeważnie w ogrodach skalnych^[14] i o charakterze leśnym^[8]. Powinna mieć przepuszczalne, żwirowate podłoże na częściowo zacienionym stanowisku. Nie można dopuścić do zasuszenia gleby; podłoże musi być stale wilgotne, w czasie całego okresu wegetacji należy podlewać, jeśli nie ma deszczu^[14]. Rozmnaża się przez wysiew nasion zaraz po ich dojrzeniu lub przez podział roślin, którego należy dokonać pod koniec zimy, przed pojawieniem się pąków kwiatowych^[14].

Znaczenie w kulturze i symbolice

Od 1997 r. Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej osoby szczególnie zasłużone dla tutejszych gmin i lokalnej społeczności honoruje Laurami Ziemi Cieszyńskiej: „Srebrną Cieszynianką” oraz „Złotą Cieszynianką” (od 2001 r. – „Honorową Złotą Cieszynianką”). Laury te mają charakter statuetek przedstawiających kwiatostan cieszynianki, wykonanych według projektu cieszyńskiego plastyka Henryka Jasińskiego, który zaprojektował przestrzenny model statuetki oraz jej graficzny wizerunek.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b Sanicula epipactis (Scop.) E.H.L.Krause. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-25].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 18-19 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 303. ISBN 0-333-74890-5.
↑ Joanna Malara: Uwarunkowania ekologiczne występowania Hacquetia epipactis (Scop.) DC. w Polsce. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010, s. 54.
↑ Carolina I.Calviño, Stephen R.Downie. Circumscription and phylogeny of Apiaceae subfamily Saniculoideae based on chloroplast DNA sequences. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 44, 1, s. 175-191, 2007. DOI: 10.1016/j.ympev.2007.01.002.
↑ ^a ^b Karol Buzek. Zioła i byliny górskie w Śląskich Beskidach. „Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid Śląski” w Cieszynie”. R. VI, s. 20-38, 1935. Oddział Cieszyński P.T.T „Beskid Śląski”. (pol.).
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ ^a ^b ^c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[powo-3] Sanicula epipactis (Scop.) E.H.L.Krause. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-25].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[5] Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.

[K-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[koczwara-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 18-19 .

[philips-8] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 303. ISBN 0-333-74890-5.

[ptb-9] Joanna Malara: Uwarunkowania ekologiczne występowania Hacquetia epipactis (Scop.) DC. w Polsce. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010, s. 54.

[10] Carolina I.Calviño, Stephen R.Downie. Circumscription and phylogeny of Apiaceae subfamily Saniculoideae based on chloroplast DNA sequences. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 44, 1, s. 175-191, 2007. DOI: 10.1016/j.ympev.2007.01.002.

[kbuz-11] Karol Buzek. Zioła i byliny górskie w Śląskich Beskidach. „Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid Śląski” w Cieszynie”. R. VI, s. 20-38, 1935. Oddział Cieszyński P.T.T „Beskid Śląski”. (pol.).

[12] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[13] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[E-14] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]