Fenkuł włoski

Fenkuł włoski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	fenkuł
Gatunek	fenkuł włoski
	Nazwa systematyczna
	Foeniculum vulgare Mill.; Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Synonimy
	Feniculum Gilibert; Anethum foeniculum L.; Foeniculum dulce Mill.; Foeniculum capillaceum Gilib.;
	Feniculum Gilibert; Anethum foeniculum L.; Foeniculum dulce Mill.; Foeniculum capillaceum Gilib.;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Fenkuł włoski, koper włoski^[6], koper słodki^[7] (Foeniculum vulgare Mill.) – gatunek rośliny dwuletniej, czasem byliny, zaliczany do rodziny selerowatych (Apiaceae). Gatunek jest bardzo zmienny (dwa podgatunki z kilkoma odmianami), uważany za jedynego przedstawiciela rodzaju fenkuł (Foeniculum Mill.)^[4]^[8] lub część zaliczanych tu taksonów wyodrębnianych jest w randze osobnych gatunków^[9].

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje dziko w strefie śródziemnomorskiej oraz w Pakistanie, Iranie, Afganistanie^[4], najdalej na wschodzie sięgając Nepalu^[9]. Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony poza obszarami swojego rodzimego występowania: w Mikronezji, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Meksyku, USA, na Hawajach, w Makaronezji oraz w Środkowej i Południowej Ameryce^[4].

Jest uprawiany w wielu rejonach świata^[9], w tym także w Polsce^[6].

Morfologia

Pokrój: Naga^[10] roślina zielna osiągająca wysokość od 0,8 do 1,5 m^[11], czasem do 2 m^[9].
Korzeń: Wrzecionowaty, o grubości do 1 cm, białawy^[10].
Łodyga: Rozgałęziająca się, pełna, obła i kreskowana na powierzchni, pokryta nalotem woskowym nadającym jej modry kolor^[10].
Liście: Dolne ogonkowe, górne siedzące na pochwiastych nasadach. Pochwy liściowe rozdęte. Blaszki liści w zarysie trójkątnie jajowate lub trójkątne, trzykrotnie lub czterokrotnie pierzaste, o odcinkach równowąskich, na końcach z chrząstkowatym ostrzem^[10].
Kwiaty: Drobne, zwykle obupłciowe, żółte, zebrane w baldaszki, a te w liczbie od 4 do 25 w baldachy złożone tworzące się na szczytach pędów. Pokryw i pokrywek brak. Kielich jest wałeczkowaty, bez ząbków. Płatki osiągają 1 mm długości, na szczycie słabo lub wcale nie wycięte, ale zwieńczone łatką^[10].
Owoce: Rozłupnie o prawie walcowatym kształcie, z zaokrągloną podstawą i węższym szczytem uwieńczonym dużym podszyjczem. Zazwyczaj ma 3–12 mm długości i 3–4 mm szerokości. Rozłupki są gładkie. Każda ma 5 wyraźnych, drobnych, wypukłych żeberek. Owoc odmiany gorzkiej jest barwy zielonawobrunatnej, brunatnej lub zielonej, natomiast odmiany słodkiej jest jasnozielony lub jasnożółtawobrunatny^[12].

Biologia

Roślina dwuletnia i bylina, czasem w uprawie jako roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do października^[10]. Liczba chromosomów 2n = 22^[11].

Podgatunki i odmiany

Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) Cout. (syn. Foeniculum piperitum (Ucria) Sweet)^[4] – fenkuł włoski pieprzowy^[13]
Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare – fenkuł włoski zwyczajny^[13]
- var. vulgare^[4] – odmiana zwyczajna (gorzka)^[13]
- var. dulce (Mill.) Batt.^[4] – odmiana słodka^[13]
- var. azoricum (Mill.) Thell.^[4] – odmiana azorska^[13]

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Owoc kopru włoskiego odmiany gorzkiej (Foeniculi amari fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany vulgare zawierającej nie mniej niż 40 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi co najmniej 60,0% anetolu oraz 15,0% fenchonu^[12].
Owoc kopru włoskiego odmiany słodkiej (Foeniculi dulcis fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany dulce zawierającej nie mniej niż 20 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi minimum 80,0% anetolu^[12].

Działanie: Owoce są używane jako środek wykrztuśny, dzięki zawartym w nich olejkowi eterycznemu, który pobudza błony śluzowe dróg oddechowych^[14]. Działa mlekopędnie i przeciwzapalnie^[14].

Roślina kosmetyczna

Napar może być stosowany do przemywania tłustej skóry. Olejek fenkułowy stosowany jest w mieszankach zapachowych dodawanych do past do zębów, płynów do płukania ust, mydeł i innych kosmetyków^[15]. Nasiona fenkułu żuje się dla odświeżenia oddechu^[16].

Sztuka kulinarna

Owoce. Mają słodkawy, nieco pikantny smak^[17], porównywany do smaku anyżu lub lukrecji^[18]. Charakteryzuje je silny anyżkowy zapach. Używane są jako aromatyczna przyprawa do mieszanek ziołowych. Owocami przyprawia się:
- kompoty^[17]
- sosy (w tym sosy słodkie^[17], np. chutneye^[16])
- warzywa^[16] (kapusta, buraki ćwikłowe, gotowane kalafiory, brokuły i ziemniaki^[17])
- warzywa curry (kuchnia indyjska)^[18]
- mięsa^[16] (zwłaszcza mięso pieczone na rożnie^[17])
- potrawy z ryb^[16] i owoców morza
- sery (w kuchni włoskiej)^[17]
- pieczywo^[16] (zwłaszcza w kuchni francuskiej^[17]).

Ze względu na wysoką zawartość olejków eterycznych anyżu, napar z nasion kopru włoskiego jest popularnym napojem – np. w Niemczech.

Liście. Drobnymi, pierzastymi liśćmi przyprawia się przede wszystkim potrawy z ryb^[19].
Zgrubiałe pochwy liściowe zachodzące na siebie i tworzące coś na kształt cebuli. Jadane na surowo w formie surówek, a także w formie pieczonej i gotowanej^[20].

Roślina ozdobna

Bywa uprawiany jako kwiatowe obramowanie rabaty. Istnieje ozdobna odmiana 'Purpurascens' o drobno dzielonych liściach, brązowych za młodu^[21].

Uprawa

Ma duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Strefy mrozoodporności 5–10^[21]. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym. Rozmnaża się przez nasiona, które wysiewa się na rozsadniku w kwietniu–maju. Plon z jednego hektara wynosi 1–2 ton.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
↑ Informacje o gatunku [online], info.botany.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-09] .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 84, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 368, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 312. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 87-88 .
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 339. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 91-92. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b Świat roślin, skał i minerałów. Ladislav Šomšák (red. nauk.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 294. ISBN 83-09-00462-1.
↑ Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 108. ISBN 83-09-00765-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fennel seeds. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Biruta Markuza: Zioła i inne przyprawy mojej kuchni. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010 (cop.), s. 40. ISBN 978-83-7506-424-7.
↑ ^a ^b „Przyprawy i zioła”. W: Adiraja dasa: Kuchnia Kryszny: indyjskie potrawy wegetariańskie. ok. 1995, s. 73. ISBN 91-7149-184-8.
↑ Fennel leaf. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
↑ Fennel bulb. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[ING-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].

[Grin-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].

[ibp-5] Informacje o gatunku [online], info.botany.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-09] .

[checklist-6] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 84, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[Cavelius-7] Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.

[mabb-8] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 368, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-9] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 312. ISBN 0-333-74890-5.

[koczwara-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 87-88 .

[klucz-11] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 339. ISBN 83-01-14342-8.

[FPX-12] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[podbielkowski-13] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 91-92. ISBN 83-09-00256-4.

[Šomšák-14] Świat roślin, skał i minerałów. Ladislav Šomšák (red. nauk.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 294. ISBN 83-09-00462-1.

[Hlava-15] Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 108. ISBN 83-09-00765-5.

[BBC-seeds-16] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fennel seeds. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).

[Markuza-17] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Biruta Markuza: Zioła i inne przyprawy mojej kuchni. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010 (cop.), s. 40. ISBN 978-83-7506-424-7.

[KuchniaKryszny-18] „Przyprawy i zioła”. W: Adiraja dasa: Kuchnia Kryszny: indyjskie potrawy wegetariańskie. ok. 1995, s. 73. ISBN 91-7149-184-8.

[BBC-leaf-19] Fennel leaf. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).

[BBC-bulb-20] Fennel bulb. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).

[E-21] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]